Διατομικότητα: Μια «visual» παρουσίαση ενός φιλοσοφικού βιβλίου

Ή πώς ένα γραπτό έργο για μια οντολογία της σχέσης, μπορεί να «διαβαστεί» μέσα από απλά παραδείγματα…

της Βαγγελιώς Χρηστίδου

Σας αρέσει η Φιλοσοφία; Έχετε υπ’ όψη σας ορισμένους φιλοσόφους που έχετε διαβάσει κατά καιρούς και σας έχουν βοηθήσει με τον έναν ή τον άλλο τρόπο με τις θέσεις τους; Αρχές του Οκτώβρη κυκλοφόρησε ένα νέο φιλοσοφικό βιβλίο, από έναν Θεσσαλονικιό συγγραφέα, το Μιχάλη Μπαρτσίδη. Ο τίτλος του: «Διατομικότητα: Κείμενα για μια οντολογία της σχέσης» και περιεχόμενό του η διαπραγμάτευση της κοινωνικής σχέσης και των αλληλεπιδράσεων, η δημιουργία του κοινωνικού δεσμού, μέσα από διαφορετικές παραδόσεις κι οπτικές διαφόρων συγγραφέων και φιλοσόφων των τελευταίων αιώνων. Μια συνάντηση μαζί του, αλλά και με τη μεταφράστρια του βιβλίου Λουκία Μάνο – Χρηστίδη, που έγινε πριν από λίγες ημέρες στο κέντρο της πόλης, αποτέλεσε τη βάση για μια παρουσίαση του βιβλίου περισσότερο «οπτικά», παρά γραπτά. Κι έτσι, ένα έργο που φαινομενικά δείχνει «βαρύ» – είναι και περί τις… 500 σελίδες! – μπορεί να «διαβαστεί» απ’ όλους, όσους ενδιαφέρονται περί σχέσης και… σκέψης!

Ο Ζοζέ Σαραμάγκου, έχει το δικό του ιδιαίτερο τρόπο γραφής, συνήθως όχι εύκολο για τον κάθε αναγνώστη, αφού αποφεύγει… επιμελώς ένα συγκεκριμένο σημείο στίξης: την τελεία. Παρόλα αυτά είναι ένας διεθνώς πολυβραβευμένος συγγραφέας (σ.σ. το πιο γνωστό του έργο το «Περί Τυφλότητας» κι ένα δικό του κείμενο – απόσπασμα, επιλέχθηκε από το συγγραφέα του, για την εισαγωγή του βιβλίου «Διατομικότητα: Κείμενα για την οντολογία μιας σχέσης».

Γράφει, λοιπόν, ο Σαραμάγκου: «Μέσα μας ζουν αναρίθμητα όντα, είτε σκέφτομαι είτε αισθάνομαι, αγνοώ ποιος είναι εκείνος που σκέφτεται ή αισθάνεται, είμαι μονάχα το θέατρο της αίσθησης ή της σκέψης, και ακόμη κι αν όλα δεν τελειώνουν εδώ είναι σαν να τελείωναν, αφού πέρα από τη σκέψη ή την αίσθηση, δεν υπάρχει τίποτε. Αν δεν είμαι παρά μόνο αυτό, στοχάζεται ο Ρικάρντο Ράις μετά την ανάγνωση (σ.σ. ο Ρ.Ρ. είναι το κεντρικό πρόσωπο στο συγκεκριμένο του βιβλίο), ποιος λοιπόν αυτή τη στιγμή σκέφτεται αυτό που σκέφτομαι ή σκέφτεται αυτό που αυτή τη στιγμή σκέφτομαι στο θέατρο της σκέψης μου, ποιος λοιπόν αυτή τη στιγμή αισθάνεται αυτό που αισθάνομαι, ή αισθάνεται αυτό που αυτή τη στιγμή αισθάνομαι στο θέατρο της αίσθησής μου, ποιος με χρησιμοποιεί για να αισθανθεί και να σκεφθεί, και ποιος είμαι εγώ, ανάμεσα σ’ όλα αυτά τα όντα που με κατοικούν, ποιες σκέψεις, ποιες αισθήσεις είναι δικές μου τόσο, ώστε να μη μπορεί κανείς να τις μοιραστεί, ποιος είμαι που οι άλλοι δεν είναι, που ποτέ δεν θα είναι.».

Σας είπα ότι ο Σαραμάγκου είναι λίγο… «μαλωμένος» με τις τελείες κι έτσι τα κείμενά του γίνονται λίγο … «ζόρικα», παρά τη γοητεία τους. Αυτό που επιχειρήσαμε προχτές με το συγγραφέα του βιβλίου «Διατομικότητα», Μιχάλη Μπαρτσίδη και τη μεταφράστριά του, ήταν να καταφέρουμε μια παρουσίαση που θα διευκόλυνε τον οποιοδήποτε στην ανάγνωσή του. Μια «visual» μεταφορά του, στο χαρτί…

«Τα πάντα είναι σχέσεις» και η εισαγωγή μιας νέας έννοιας…

«Όλο και συχνότερα», ξεκινάει σχεδόν το βιβλίο, «από διάφορα βήματα εκφοράς λόγου, ακούγεται σχεδόν η έκφραση “τα πάντα είναι σχέσεις”. Τι νοείται όμως ως «σχέση»; Είναι το νόημα που δίνει στη λέξη αυτή ο τρέχων λόγος, σε συνάφεια με το νόημα που της δίνει η φιλοσοφική σκέψη, που στρέφεται στο άτομο, την ατομικότητα, τη συλλογικότητα, την κοινωνία, την πολιτεία και τις «διαδράσεις» μεταξύ τους;».

Ο Μιχάλης Μπαρτσίδης επεξεργάστηκε με διάφορους τρόπους την έννοια του «διατομικού»  μέσα από αναγνώσεις έργων συγγραφέων και φιλοσόφων της Δύσης, όπως ο Σπινόζα, ο Μαρξ, ο Χέγκελ, ο Φρόυντ, ο Λακάν, ο Σιμοντόν, ο Βέμπερ, ο Χάμπερμας, κ.ά., κατέληξε στο να της δώσει έναν οριοθετημένο ορισμό, τη δική της θέση στη φιλοσοφική «βιβλιοθήκη».  Η διατομική σχέση νοείται εδώ ως ανταλλαγή, ως σύγκρουση και ανταγωνισμός, ως αγάπη και, κυρίως, ως επικοινωνία – ορθολογική και συναισθηματική (affective) αλληλεπίδραση.

Πώς είναι για τον ίδιο και τη «συνοδοιπόρο» του στη μετάφραση, Λουκία Μάνο – Χρηστίδη η εμπειρία «κατάκτησης» μιας έννοιας μέσα από ένα συγγραφικό και μεταφραστικό έργο σχεδόν 500 σελίδων;

«Είναι η κατάκτηση μιας έννοιας μέσα από την ανάγνωση φιλοσοφικών κειμένων, όπου υπάρχει ήδη ρητώς ή σε λανθάνουσα μορφή και ουσιαστικά, ανακατασκευάζεται τώρα. Ως λέξη, η “διατομικότητα” έχει ξαναχρησιμοποιηθεί, αλλά για πρώτη φορά επιδιώκεται η συστηματική διερεύνηση κι εννοιολόγησή της». Η ουσία, το περιεχόμενο του βιβλίου, είναι η έννοια της κοινωνικής σχέσης, το πώς φτιάχνονται τα άτομα και ο κοινωνικός τους δεσμός, μέσα από διαφορετικές παραδόσεις, περιόδους και οπτική κάθε φιλοσόφου που υπήρξε βάση για ανάγνωση», εξηγεί ο Μιχάλης Μπαρτζίδης. «Το δουλέψαμε επί τρία χρόνια, αφού συζητούσαμε λεπτομερώς κάθε τμήμα του. Για εμένα, η όλη συνεργασία ήταν μια “φιλοσοφική φιλία”». Για την μεταφράστρια, πάλι, η οποία μετέφρασε χάριν του βιβλίου από τέσσερις διαφορετικές γλώσσες (αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά και ιταλικά), η συνομιλία με το συγγραφέα τα τελευταία τρία χρόνια και η μετάφραση σχεδόν ολόκληρων βιβλίων πριν ακολουθήσουν τα κείμενα, είχε ως αποτέλεσμα «να ανοίξουν δρόμοι σκέψης που μέχρι τότε δεν ήταν ξεκαθαρισμένοι ή και χαραγμένοι στο μυαλό της», όπως λέει.

Από τα … «δύσκολα»…

Κι εκεί, επάνω στον καφέ και την ανάλυση – παρουσίαση του βιβλίου, έρχεται μια «τρίκυ» ερώτηση: Πώς ορίζουν οι ίδιοι – συγγραφέας και μεταφράστρια – την έννοια της Φιλοσοφίας; Γιατί Φιλοσοφία και … φιλοσοφίες, υπάρχουν πολλές, απανταχού της οικουμένης και σε κάθε ήπειρο διαφορετική.

«Ουσιαστικά, το όλο βιβλίο είναι βασισμένο στη δυτική φιλοσοφία όπως αυτή εμφανίζεται από τον ύστερο Μεσαίωνα μέχρι τη νεότερη και σύγχρονη φιλοσοφία», απαντούν. «Η σύλληψη της έννοιας της φιλοσοφίας, είναι για εμάς πρακτική: εννοιολογημένη σκέψη, μέσω της οποίας κατανοείς τον κόσμο και συμμετέχεις σε αυτόν. Αλλιώς, πώς μία έννοια μπορεί να τροφοδοτείται από πρακτικές και το αντίστροφο. Υπό αυστηρή… φιλοσοφική έννοια, αυτό υπάρχει στο βιβλίο».

Ο σχετικά «δύσκολος» τρόπος που θα μπορούσε κανείς να εξηγήσει το αντικείμενο που πραγματεύεται το βιβλίο, είναι (δια στόματος του συγγραφέα του): «δεν μιλάμε για «καθαρή» φιλοσοφία των αφαιρέσεων και των δυισμών αλλά για εκείνη που γίνεται ένα πεδίο μάχης (“Kampfplatz”, για να χρησιμοποιήσουμε έναν όρο του Καντ), μία αέναη μάχη όπου οι γραμμές συγχέονται με αποτέλεσμα κάθε φιλοσοφία να φέρει εντός του εαυτού της, τον ίδιο της τον αντίπαλο, στου οποίου τις ενστάσεις είναι υποχρεωμένη να απαντά. Η σύνθετη ή αλλιώς σχεσιακή σύλληψη της φιλοσοφίας, καθώς επίσης της πολιτικής και της ζωής, δεν παριστάνεται με μια αποφασιστική αντιπαράθεση δυο στρατοπέδων, με ένα ματς ράγκμπυ ή ποδοσφαίρου. Κλασική αναπαράσταση ενός μεταφυσικού φιλοσοφικού δυισμού αποτελεί το Τείχος του Βερολίνου. Στο παράδειγμα του Τείχους ως μεταφυσικού δυισμού, οι δυο πόλοι-στρατόπεδα δεν επικοινωνούν μεταξύ τους αλλά ανάγεται ο ένας στον άλλον και κάποιος από τους δυο αποκτά προτεραιότητα, άρα αποκαθίσταται μια ιεραρχία, παρόλο που μοιάζουν εντέλει». 

Κι εδώ έρχεται και «κολλάει» μια ταινία, από τις πιο γνωστές στο είδος της, το «Hedwig and the Angry Inch», που κυκλοφόρησε το 2001 σε σενάριο και πρωταγωνιστική ερμηνεία John Cameron Mitchell και που, σχεδόν στο σύνολό της, αποτελεί ένα σταθμό στον «transgender» Κινηματογράφο. Μια ταινία για το δίπολο αρσενικό – θηλυκό, ying – yang, καλό – κακό, κλπ., για την οποία συζητούσαμε την ημέρα της συνέντευξης. Στο τραγούδι της «Tear Me Down», όχι τυχαία, εμφανίζεται το παράδειγμά του Τείχους: «Είμαι το νέο τείχος του Βερολίνου. Προσπάθησε να με ρίξεις. Γεννήθηκα στην άλλη πλευρά, μιας πόλης χωρισμένης στα δύο. Επιβίωσα της διάσχισης. Ο κόσμος χωρίστηκε στα δύο από έναν ψυχρό πόλεμο και το τείχος του Βερολίνου ήταν το πιο μισητό σύμβολο αυτής της διάσχισης. Νομίζαμε πως το τείχος θα ήταν εκεί για πάντα. Και τώρα που έφυγε, δεν γνωρίζουμε πλέον ποιοι είμαστε. Κυρίες και Κύριοι, η Hedwig είναι σαν αυτό το τείχος, μεταξύ ανατολής και δύσης, σκλαβιάς κι ελευθερίας, άνδρας και γυναίκα, πάνω και κάτω μέρος. Και μπορεί να προσπαθήσετε να τη ρίξετε, αλλά πριν το κάνετε, να θυμάστε ένα πράγμα: δεν υπάρχει μεγάλη διαφορά μεταξύ μιας γέφυρας κι ενός τείχους. Χωρίς εμένα στη μέση, μωρό μου, δεν θα ήσουν τίποτα…» (σ.σ. όλοι οι στίχοι στο: Hedwig And The Angry Inch – Tear Me Down Lyrics | MetroLyrics).

Οι στίχοι του κομματιού δείχνουν ότι, μόνο μέσω του ενδιάμεσου υπάρχουν οι δυο όροι μιας σχέσης (αρσενικό /θηλυκό, Δύση/Ανατολή κλπ), ότι μέσω αυτής της ενδιάμεσης κατάστασης νοούνται – υπάρχουν οι δυο πόλοι και μάλιστα ο ενδιάμεσος η ίδια η σχέση δηλαδή έχει την προτεραιότητα έναντι των όρων της. Δεν υπάρχουν σταθερές μορφές αλλά ένα γίγνεσθαι εκεί στο ανάμεσα (in-between). Ίσως η πιο εμβληματική φράση να είναι εκείνη του Μαρξ: «η ουσία του ανθρώπου είναι το σύνολο (ensemble) των κοινωνικών του σχέσεων».

«Μπορούμε, λοιπόν, να φανταστούμε μια νέα σχέση αντί του δυισμού, όπου οι δυο πόλοι επικοινωνούν μεταξύ τους χωρίς να ανάγεται ο ένας στον άλλον, συνεπώς χωρίς να αποκτά προτεραιότητα κανείς αλλά την προτεραιότητα να την έχει η ίδια η σχέση, όπως τα πεδία μέσα στους ηλεκτρολύτες όπου υπάρχει συνεχής ροή και ανταλλαγή μεταξύ των στοιχείων. Το δεύτερο μοντέλο είναι σύνθετο, σε σχέση με το πρώτο που είναι απλό. Η διατομικότητα αναπαριστά το δεύτερο μοντέλο σύνθετου και πολυπολικού κόσμου και εικονοποιείται με την υπέρβαση του κάθετου δυισμού – του τείχους του Βερολίνου», λέει ο συγγραφέας του βιβλίου.  

Το παράδειγμα δυισμού κι ένωσης της Hedwig, που έχει να κάνει με τη Δημιουργία, τη Φυσική, τη Βιολογία, αλλά και με τη… Ροκ, είναι ένα από τα πιο όμορφα animated βίντεο τραγουδιού που κυκλοφορούν σε ταινία – αυτό, για τους Σινεφίλ. Αναφέρομαι στο  κομμάτι «The Origin of Love», από την ταινία.  Εκεί, μέσα στους στίχους του, ζωντανεύουν πλάσματα φανταστικά, με δύο ζευγάρια χέρια, δύο ζευγάρια πόδια και δύο πρόσωπα, που «κοιτούν μέσα από ένα γιγάντιο κεφάλι, ώστε να παρακολουθούν τα πάντα γύρω τους» και που «ποτέ δεν ήξεραν τίποτα για την αγάπη. Αυτό, ήταν πριν τη γέννηση της αγάπης. Μέχρι που οι Θεοί φοβήθηκαν τη δύναμή τους και αποφάσισαν να τα χωρίσουν στη μέση. Αυτός είναι ο πόνος, κόβει μια ευθεία γραμμή στην καρδιά. Το αποκαλούμε αγάπη. Κι έτσι, τυλίγουμε ο ένας τα χέρια μας γύρω από τον άλλον, προσπαθώντας να ξαναενωθούμε…Κάνουμε έρωτα. Είναι η θλιβερή ιστορία του πώς γίναμε μοναχικά δίποδα πλάσματα, η ιστορία της καταγωγής της αγάπης». Αν πάρουμε τις προφυλάξεις μας από την έννοια της καταγωγής η οποία οδηγεί πάντοτε σε μια ουσιοκρατία τότε μπορούμε να αξιοποιήσουμε, σύμφωνα με το βιβλίο, μια από τις έννοιες της κατηγορίας της διατομικότητας, την Αγάπη όπως αναφέρεται ειδικά στην «Ηθική» του Σπινόζα και στον Φρόυντ.

Το βίντεο είναι το εξής: απολαύστε…(σ.σ. όλοι οι στίχοι του κομματιού, στο: Hedwig And The Angry Inch – Origin Of Love Lyrics | MetroLyrics).

… στα εύκολα

Αναφερθήκαμε σε στρατόπεδα, σε παίγνια και ράγκμπυ. Ίσως όμως πιο εύστοχο παράδειγμα οπτικοποίησης της Σχεσιακής Οντολογίας να αποτελεί ένα άλλο παιχνίδι, το κινέζικο παιχνίδι «Γκο» («Go») ή οι ταοϊκές πολεμικές τέχνες. Εκεί έχουμε αμφίδρομες «επενδύσεις» (σ.σ. κινήσεις), οι οποίες προετοιμάζουν την τελική μάχη• μια μάχη η οποία μπορεί να μη λαμβάνει ποτέ χώρα, αλλά που έχει ως αποτέλεσμα το να αλληλοεπηρεάζονται οι αντίπαλοι.

Για τους μη γνώστες, το Κινέζικο παιχνίδι «Go», το οποίο αναφέρει ο συγγραφέας του βιβλίου, είναι ένα επιτραπέζιο παιχνίδι στρατηγικής, που περιλαμβάνει δύο παίκτες και «γεννήθηκε» στην Κίνα πριν από 2.500 χρόνια. Οι Κινέζοι το θεωρούσαν ως μία ολοκληρωμένη τέχνη, ενώ οι πρώτες γραπτές αναφορές εντοπίζονται στην εποχή του Κομφούκιου (σήμερα, έχει πάνω από 40 εκατομμύρια παίκτες – υποστηρικτές, σε όλον τον κόσμο). Οι παίκτες – δύο κάθε φορά – τοποθετούν εναλλακτικά μαύρα κι άσπρα βότσαλα στις κενές θέσεις του ταμπλό του παιχνιδιού, που έχει πάνω του ένα πλέγμα από μαύρες γραμμές. Στόχος, το να έχει περικυκλώσει κανείς μέχρι το τέλος του παιχνιδιού, μεγαλύτερη επιφάνεια του ταμπλό με τα δικά του βότσαλα, σε σχέση με αυτή που καταλαμβάνουν τα βότσαλα του αντιπάλου του. Βασική του ωστόσο αρχή, το ότι τα βότσαλα θα πρέπει να έχουν τουλάχιστον μια ανοιχτή θέση δίπλα τους και οι κινήσεις που γίνονται, εξαρτώνται άμεσα από τη σχέση μεταξύ των βοτσάλων και τις θέσεις τους. Τα βότσαλα μπορούν να «ζουν» ή να «πεθαίνουν», να «έχουν κοινή ζωή» ή να «αυτοκτονούν». Υπάρχει δηλαδή «σύνδεση», «κοπή», «ζωή», «θάνατος», «κοινή ζωή», «εισβολή», ακόμη και «θυσία», όπως και στην πραγματική ζωή, όπως και στις πραγματικές διαπροσωπικές και κοινωνικές σχέσεις. Το παιχνίδι τελειώνει, όταν και οι δύο παίχτες αποφασίσουν ότι δεν υπάρχουν κινήσεις που να έχουν νόημα και η τελική βαθμολογία προκύπτει αθροιστικά, από την περιοχή που «ελέγχει» ο κάθε παίκτης και από το πόσα βότσαλα του αντιπάλου του, έχει φυλακίσει. Ένα βιβλίο σχετικό επίσης με αυτά είναι το Εγκώμιο της απραξίας- η αποτελεσματικότητα στην κινεζική σκέψη του Φρανσουά Ζυλλιέν, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

Άλλα παραδείγματα για να κατανοήσουμε την έννοια της ατομικότητας αποτελούν η σύγχρονη αντίληψη και εικονογράφηση του κυττάρου. «Τελικά, δεν υπάρχει διαχωρισμός εσωτερικού και εξωτερικού στο κύτταρο παρά μια συμβολική σχεδόν μεμβράνη συνεχούς ώσμωσης και διαμόρφωσης. Έτσι συμβαίνει και με το άτομο ή τον θεσμό: πάντοτε υπερχειλίζει του Ενός και συγχρόνως  η μορφή που μόλις σχηματίζεται υπολείπεται σε κάτι, επιστρέφει «πίσω» να ξαναρχίσει την διαδικασία σχηματισμού του. Κάτι πλεονάζει και κάτι υπολείπεται πάντοτε. Η κοινωνία δεν αποτελεί απλώς το άθροισμα των ατόμων-μελών της ούτε τα άτομα είναι απλά αντίτυπα ενός μοντέλου του Όλου. Τέτοιες παραλληλίες οντογένεσης υπάρχουν πολλές στη σύγχρονη Βιολογία», λέει ο Μιχάλης Μπαρτσίδης. Μπορούμε να πάρουμε πολλά παραδείγματα επίσης από τη σύγχρονη θεωρία των δικτύων και των αλληλεπιδράσεων, τη φυσική της πολυπλοκότητας κλπ. 

Αλλά, σε τι μπορεί να είναι χρήσιμο αυτό το βιβλίο στη σημερινή συνθήκη της κρίσης; Το βιβλίο, λοιπόν, αν και αυτοσυστήνεται ως «φιλοσοφικό», ουσιαστικά απευθύνεται σε όλο τον κόσμο. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με το συγγραφέα του, έχει κι μια άμεσα ηθική και  πολιτική διάσταση ή χρησιμότητα: «το να παράσχει ορισμένες φιλοσοφικές προϋποθέσεις για να σκεφτούμε την ενδυνάμωση των υποκειμένων- ατόμων, να επινοήσουμε συλλογικά νέες μορφές κοινωνικού δεσμού, ευθύνης, κοινωνικότητας, αλληλεγγύης και Πολιτείας. Τέλος, να επινοήσουμε νέες μορφές πολιτικής οι οποίες σε ορισμένες περιπτώσεις  να συνδυάζουν τις οριζόντιες δράσεις πολιτών και κινημάτων με την επίσημη πολιτική ως απάντηση στην κρίση της δημοκρατίας και της κυριαρχίας».

Δίνοντας τέτοια απλά παραδείγματα δεν σημαίνει, ωστόσο, ότι η εν λόγω Ανθολογία διαβάζεται απαραίτητα με τον πρωινό καφέ. Δεν παύει να είναι ένα βιβλίο που προϋποθέτει κάποια φιλοσοφική εξοικείωση και γενικά θέτει όλα αυτά τα θέματα εντός μιας παράδοσης ερωτημάτων. Σύμφωνα με τη Λουκία Μάνο – Χρηστίδη που το μετέφρασε: «Είναι ένα βιβλίο που απευθύνεται σε όλους όσους τους αρέσει το διάβασμα και η σκέψη…».

* Το βιβλίο «Διατομικότητα. Κείμενα για μια οντολογία της σχέσης», κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Νήσος» και μπορεί να το βρει κανείς σε κεντρικά βιβλιοπωλεία της Θεσσαλονίκης.