Υπάρχουν και τα Αρχαία στον Σταθμό Αγίας Σοφίας
Για πολύ καιρό επικεντρωθήκαμε στον Σταθμό Βενιζέλου. Τα ευρήματα στον Σταθμός Αγίας Σοφίας, αν και μικρότερης έκτασης και σχετικά κακής κατάστασης έχουν κι αυτά εξαιρετικό αρχαιολογικό ενδιαφέρον.
Και αφού ξεκαθαρίστηκε το τοπίο με το έργο στο Σταθμό Βενιζέλου και δρομολογήθηκε μια λύση στην οποία συμφώνησαν η Αττικό Μετρό, ο Δήμος, οι αρχαιολόγοι και το ΚΑΣ, νέα ευρήματα στη νότια πλευρά του Σταθμού Αγία Σοφία, η οποία ανασκάφηκε πρόσφατα, έρχονται στο φως.
Στη διάρκεια της τριακοστής ετήσιας συνάντησης για τις αρχαιολογικές εργασίες στη Mακεδονία που πραγματοποιείται από 9 έως 11 Μαρτίου 2017 στην Αίθουσα Τελετών του παλαιού κτηρίου της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (συνδιοργάνωση από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. και το Υπουργείο Πολιτισμού), παρουσιάστηκαν, μεταξύ άλλων, τα νέα ευρήματα στο Σταθμό Αγίας Σοφίας από την ομάδα των Ι. Κανονίδη, Κ. Κωνσταντινίδου, Ε. Λαμπροθανάση, Σ. Πρωτοψάλτη, Σ. Τζεβρένη.
Στην καρδιά του ιστορικού κέντρου η αρχαιολογική έρευνα διεξάγεται στις εισόδους του Σταθμού της Αγίας Σοφίας και τα ευρήματα που ανασκάπτονται σκιαγραφούν την πολεοδομική οργάνωση της Θεσσαλονίκης από την ύστερη αρχαιότητα έως τους βυζαντινούς χρόνους. Στο κομβικό αυτό σημείο της διασταύρωσης του decumanus maximus (οδός Εγνατία) με τον cardo στο ύψος της οδού Αγίας Σοφίας, πάνω στον άξονα δύο σημαντικών παλαιοχριστιανικών μνημείων, της βασιλικής της Αχειροποιήτου και της επισκοπικής βασιλικής στη θέση του ναού της Αγίας Σοφίας, διαμορφώνονταν, αντίστοιχα, βόρεια και νότια της κεντρικής οριζόντιας αρτηρίας κιονοστήρικτες ημικυκλικές στοές που όριζαν μαρμαρόστρωτες πλατείες. Από τα αρχιτεκτονικά αυτά σύνολα βρέθηκαν τμήματα των τοίχων των στοών, σποραδικά βάσεις κιόνων πάνω στους στυλοβάτες, και λιθολογημένες οι μαρμάρινες πλάκες των δαπέδων. Οι μνημειακές αυτές διαμορφώσεις του δημόσιου χώρου, ενταγμένες σε μεγάλα οικοδομικά προγράμματα, ανάγονται στον 5ο – 6ο αι., με διάρκεια χρήσης τουλάχιστον μέχρι και τον 9ο αι.
Συναντήσαμε τον κ. Κανονίδη, Αναπληρωτή Προϊστάμενο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης, ο οποίος δεν θέλησε να τοποθετηθεί ως προς την διαχείριση της ανασκαφής σε σχέση με την κατασκευή του σταθμού: “Αυτά όλα θα διευθετηθούν από το ΚΑΣ σε εύλογο χρονικό διάστημα το οποίο δεν έχει γίνει γνωστό ακόμη”, είπε.
Να θυμίσουμε ότι οι ανασκαφικές εργασίες των σταθμών Βενιζέλου και Αγίας Σοφίας είχαν ξεκινήσει από το 2010. Στην αρχή ανακαλύφθηκαν τα νεότερα στρώματα από την τουρκοκρατία και η ανασκαφική εργασία συνεχιζόταν στα διατιθέμενα κάθε φορά τμήματα του σταθμού, με πολλές ασυνέχειες. Και όσο προχωρούσε η ανασκαφή εμφανίζονταν τα ευρήματα της βυζαντινής Λεωφόρου (Decumanus maximus). Το φθινόπωρο του 2012 οι αρχαιολόγοι είχαν “κατέλθει” πια μέχρι τον 4ο αιώνα μ.Χ. ανακαλύπτοντας το σταυροδρόμι και την αρχαία Εγνατία σε όλο το πλάτος της.
Για να πάρουμε τα πράγματα απ΄την αρχή ο Σταθμός Αγίας Σοφίας συγκαταλέγεται μαζί με αυτόν της Βενιζέλου στους Σταθμούς υψηλού αρχαιολογικού ενδιαφέροντος αφού από την αρχή και τις πρώτες ανασκαφές κάτω από τον άξονα της Εγνατίας οδού εντοπίστηκε τμήμα του πολεοδομικού ιστού της βυζαντινής πόλης.
Στο βόρειο τμήμα του Σταθμού Αγίας Σοφίας είχε έρθει στο φως μνημειακό σύνολο της ύστερης αρχαιότητας που καλύπτει μια μακρά περίοδο χρήσης μέχρι τα τέλη του 6ου αι.- αρχές 7ου αι. Πρόκειται για τμήμα μίας από τις κύριες οδικές αρτηρίες στον άξονα Α-Δ, που αποκαλύφθηκε σε μήκος τουλάχιστον 72,80μ. Πρόκειται για τον Decumanus maximus, που περνούσε κάτω από την Εγνατία οδό και συνέδεε την Κασσανδρειωτική Πύλη στα ανατολικά, στο Συντριβάνι δηλαδή, με την πύλη του Βαρδαρίου στα δυτικά, στην πλατεία Δημοκρατίας. Η οδός στρωμένη με μαρμάρινες πλάκες και οριοθετημένη από μαρμάρινα κράσπεδα, λίγο πριν τη συμβολή της με την κάθετη οδό (Cardo Maximus) στο ύψος της σημερινής Αγίας Σοφίας διευρύνεται, διαμορφώνοντας πλακόστρωτη πλατεία με κρήνη για να ξεδιψούν περαστικοί και περίοικοι.
Τη μνημειακή μορφή του δρόμου συμπληρώνει κιονοστοιχία, από την οποία ορατός σήμερα είναι ο ισχυρός στυλοβάτης, που σώζει κατά χώραν επτά βάσεις κιόνων του 4ου και 6ου αι., οριοθετεί τον οδικό άξονα στα νότια και τον χαρακτηρίζει ως via colonnata. Από τα κτήρια της νότιας οικοδομικής γραμμής των παλαιοχριστιανικών χρόνων εντοπίστηκαν μόνον οι όψεις τους και κάποια θυραία ανοίγματα. Σύμπλεγμα κτιστών αποχετευτικών αγωγών κατέληγε σε μεγάλο κεντρικό καμαροσκεπή αγωγό, που διέρχεται κάθετα στο ύψος της σημερινής οδού Πλάτωνος, ενώ πήλινοι και μολύβδινοι αγωγοί εξυπηρετούσαν τις ανάγκες του υδροδοτικού δικτύου της πόλης.
Στο κεντρικό τμήμα της πλατείας Μακεδονομάχων αποκαλύφθηκε κτίριο που ήταν σε χρήση από τον 4ο ώς τον 6ο αι. μ.Χ. Σε ένα χώρο του ήλθε στο φως πολύχρωμο ψηφιδωτό δάπεδο με γεωμετρικά μοτίβα. Στην οδό Πλάτωνος εντοπίστηκαν τέσσερις κτιστοί πεσσοί, από πεσσοστοιχία στοάς. Στο βόρειο τμήμα του σκάμματος αποκαλύφθηκε η νότια οικοδομική γραμμή του οδικού άξονα που καταλάμβανε τη θέση της σημερινής Εγνατίας. Στο ύψος της σημερινής οδού Πλάτωνος ο δρόμος αυτός διασταυρωνόταν κάθετα με άλλον, ορίζοντας δύο πυκνοκατοικημένα οικοδομικά τετράγωνα.
Κατά μήκος του βόρειου τμήματος του σκάμματος διέρχεται η Λεωφόρος, που τέμνεται κάθετα από δύο παράλληλους οδικούς άξονες, διαμορφώνοντας με αυτόν τον τρόπο τρεις οικοδομικές νησίδες. Οι οικοδομικές αυτές νησίδες συγκροτούνται από ιδιαίτερα επιμήκεις, στενούς χώρους. Τα κτίσματα έχουν πρόσβαση μόνο από τη βόρεια πλευρά και σε ορισμένα τμήματά τους εδράζονται επάνω σε κατάλοιπα παλαιοχριστιανικών χρόνων.
Η ανασκαφική έρευνα της τέως ΙΣΤ΄ ΕΠΚΑ και της 9ης Εφορίας Βυζαντινών χρόνων επικεντρώθηκε αργότερα στην περιοχή νότια του μαρμαρόστρωτου δρόμου με στόχο να ερευνηθούν οι παλαιότερες φάσεις κατοίκησης του χώρου. Ήρθαν στο φως οικιστικά και οικοδομικά κατάλοιπα, όπως αποχετευτικοί αγωγοί, απορριμματικοί λάκκοι, κατάλοιπα τοίχων και κτιστές κατασκευές που μαρτυρούν την αδιάλειπτη χρήση του χώρου, ήδη από τους πρώιμους ελληνιστικούς χρόνους. Στην περιοχή νότια του δρόμου εντοπίστηκαν κατάλοιπα τοίχων του πιθανόν να αποτελούσαν τμήματα οικοδομικών νησίδων ή και αναλήμματα του δρόμου. Κατά μήκος του στυλοβάτη της στοάς που πλαισίωνε τον μαρμαρόστρωτο δρόμο εντοπίστηκε πεσσοστοιχία από 23 πεσσούς που αποτελούσε την πρόσοψη μιας πρωιμότερης στοάς, ανάλογης λειτουργίας.
Πρόσφατα εντοπίστηκε μια μαρμαροστρωμένη ωοειδής πλατεία του 6ου αιώνα μ. Χ. της οποίας το μέγεθος υπολογίζεται στα 300 τ.μ. εκ των οποίων έχουν φανερωθεί γύρω στα 180 τ.μ. Στη νότια έξοδο (Αγίας Σοφίας με Καστριτσίου) του σταθμού, επί της οδού Εγνατίας, έχει ανασκαφεί τμήμα της πλατείας, το οποίο χρονολογείται στον ίδιο αιώνα με το βυζαντινό σταυροδρόμι και έχει παρόμοια κατάσταση διατήρησης. Όπως όλα δείχνουν, η πλατεία είχε δημιουργηθεί επί του κεντρικού δρόμου, που αναφέραμε παραπάνω και οι αρχαιολόγοι ονομάζουν decumanus maximus, που εκτεινόταν κατά μήκος της σημερινής Εγνατίας οδού και κατά μήκος της είχαν δημιουργηθεί σταυροδρόμια και πλατείες. Γύρω απ΄την πλατεία ανακαλύφθηκαν καταστήματα και εργαστήρια μικροτεχνίας με προφανή τη χρήση πώλησης και εμπορίου κοσμημάτων.
Στην άλλη είσοδο του σταθμού, τη βόρεια (προς την Πλατεία Μακεδονομάχων) και πάλι επί της Εγνατίας και νότια της Αχειροποίητου υπάρχει μνημειακό πρόπυλο, το οποίο συνέδεε πιθανώς τη βασιλική με την κεντρική αρτηρία της βυζαντινής πόλης, την Λεωφόρο. Ίσως το μνημειακό αυτό πρόπυλο να συνδεόταν με την ωοειδή πλατεία. Στη βόρεια είσοδο ανασκάπτονται στρώματα από τον 12ο έως τον 7ο αιώνα μ.Χ. Ανασκαφικές τομές που έχουν γίνει, δείχνουν ότι κάτω από αυτά τα στρώματα, συνεχίζεται η πλατεία του 6ου αιώνα.
Οι αρχαιολόγοι συνεχίζουν σε εντατικούς ρυθμούς με διπλοβάρδιες τις εργασίες και όπως όλα δείχνουν το έργο δεν θα παρουσιάσει νέες καθυστερήσεις. Η ημερομηνία παράδοσης της κεντρικής γραμμής του μετρό να θυμίσουμε ότι έχει ορισθεί στο 2020, με τον Σταθμό Βενιζέλου να καθυστερεί ένα χρόνο ακόμη (2021). Το σίγουρο είνια ότι θα αναδειχθούν τα εξαιρετικά αρχαιολογικά ευρήματα, στο μεγαλύτερο κομμάτι τους in situ, σχηματίζοντας ένα μοναδικό στον κόσμο αρχαιολογικό χώρο για την κοσμική βυζαντινή Θεσσαλονίκη.
