Ιστορίες της πόλης μέσα από τον κορμό ενός φοίνικα

Του Κωνσταντίνου Ζέρβα, kvzervas@gmail.com*

Η Θεσσαλονίκη των αρχών του 20^ου αιώνα ήταν, εκτός από εμπορική και πολιτιστική μητρόπολη της ευρύτερης βαλκανικής χερσονήσου, ένα κοσμοπολίτικο στέκι επισκεπτών και προυχόντων. Κορωνίδα της αστικής και αισθητικής ανάπτυξης της πόλης αποτελούσε η συνοικία των «Εξοχών» που βρισκόταν λίγο έξω από τα τείχη της, στο ύψος της σημερινής οδού Βασ. Όλγας. Τα περίοπτα μέγαρα και τα αρχοντικά των εύπορων Ελλήνων, Tούρκων και Eβραίων κατοίκων της πόλης περιέβαλαν οι καλαίσθητες αειθαλείς δενδροστοιχίες που καλλώπιζαν τους πεζόδρομους και τραβούσαν τα βλέμματα των περαστικών.

Στις γειτονιές των «εξοχών» άνθιζαν αμυγδαλιές, πεύκα, μανόλιες και βερικοκιές ενώ τις αυλές των προυχόντων κοσμούσαν ολάνθιστες τριανταφυλλιές. Τα εναπομείναντα πεύκα μπροστά στη βίλα Μορντόχ (Βασ. Όλγας και Μαρτίου) ήταν μέρος της φύτευσης του περιβάλλοντος χώρου της έπαυλης. Λίγο νοτιότερα, η ονομασία της οδού «Ανθέων» (Γεωργίου Παπανδρέου σήμερα) δεν ήταν τυχαία.

Μα παρά το αισθητικό τους κάλλος, κανένα δέντρο -μικρό ή μεγάλο- δεν κέντριζε τόσο τα βλέμματα όσο οι εξωτικοί φοίνικες – πρωτάκουστοι για τα δεδομένα της εποχής. Μολονότι λίγοι στον αριθμό, οι φοίνικες έδιναν μια ιδιαίτερη αισθητική και κοσμοπολιτισμό στη συνοικία και συνέθεταν ένα σκηνικό κάλλους και ευημερίας στα μάτια των περαστικών.

Οι Θεσσαλονικείς άρχισαν να εξοικειώνονται με τους φοίνικες πολύ αργότερα, όταν, στις αρχές της δεκαετίας του ’70, φυτεύτηκαν οι πρώτες ποικιλίες του δέντρου στα πάρκα της Θεσσαλονίκης, ενώ το δέντρο ταυτίστηκε με την πόλη με τη φύτευση φοινίκων ή ενός συγγενικού είδους, του χαμαίρωπα, κατά μήκος της πλατείας Αριστοτέλους και μέχρι την Λεωφόρο Νίκης.

Το μακρύ φύλλωμα και το ιδιαίτερο ύψος του δέντρου χάριζαν ίσκιο και στιγμές ξεγνοιασιάς στους διερχόμενους, ντόπιους ή τουρίστες, που κάθονταν στα παγκάκια και το δέντρο άρχισε να ταυτίζεται σταδιακά με την πόλη. Λέγεται ότι η επιλογή τους στην πλατεία και οδό Αριστοτέλους έγινε γιατί η μορφή τους ταίριαζε με τις καμάρες των κτιρίων.

Όμως η πορεία του φοίνικα στη Θεσσαλονίκη μοιάζει -σήμερα, περισσότερο από ποτέ- να ακολουθεί την ιστορική της εξέλιξη: από την καλαισθησία και την πολυπολιτισμικότητα στην αισθητική υποβάθμιση και το μαρασμό.

Η αιτία της καταστροφής

Οι φοίνικες καταστρέφονται τελευταία, σε όλη σχεδόν της Μεσόγειο, από το σκαθάρι της Αφρικής που επιτίθεται στην «καρδιά» του δέντρου. Η ζημία από αυτήν την επιδρομή είναι τεράστια σε όλη τη νότια Ελλάδα και τη Χαλκιδική. Ωστόσο, η πρόσφατη καταστροφή του φοίνικα της Θεσσαλονίκης προκλήθηκε εξαιτίας της φετινής παγωνιάς του Ιανουαρίου που, όπως σημειώνουν οι ειδικοί, αποτέλεσε τη χειρότερη των τελευταίων 40 ετών λόγω της μακράς της διάρκειας.

Οι χαμαίρωπες στην Αριστοτέλους, στο ύψος της ΧΑΝΘ, το Ολύμπιον και το ElectraPalace καθώς και οι υπόλοιποι φοίνικες της Θεσσαλονίκης, η πλειοψηφία των οποίων μετρούσε πάνω από 35 χρόνια ζωής, ενώ έδειχναν να ανακάμπτουν, κόβονται. Κλασικοί φοίνικες, ή παλαμοειδείς χαμαίρωπες – αποτελούν παρελθόν από την πόλη, και φαίνεται μαζί τους να χάνεται και ο πολυπολιτισμικός της χαρακτήρας και το ιδιαίτερο της άρωμα.

Θα ήταν παράλογο να τηρήσουμε μία στάση αναμονής ή –για τους νεκρούς πια πράσινους συμπολίτες μας- να βρούμε άμεσα τους αντικαταστάτες τους;

Οι εύκολες λύσεις του παρελθόντος…

Οι λανθασμένες επιλογές στην επιλογή και τη διαχείριση των δέντρων είναι παλαιό φαινόμενο για τη Θεσσαλονίκη. Το ιστορικό ξεκινά από τις αρχές της δεκαετίας του ’80, όταν οι δημοτικές Αρχές–εδώ αλλά και σε άλλες πόλεις- ξεκίνησαν να φυτεύουν τις λεύκες.

Το αποκαλούμενο «δέντρο των Δημάρχων»ήταν εξαιρετικά διαδεδομένο γιατί μεγάλωνε και «έδινε» γρήγορα, μέσα σε 3-4 χρόνια, με αποτέλεσμα να ικανοποιεί πρόσκαιρα τους πολίτες αλλά, παρά το πράσινο που προσέφερε, δημιουργούσε σημαντικά προβλήματα στην καθημερινότητα του πολίτη: αφενός γιατί αναπτύσσει μεγάλο ριζικό σύστημα χωρίς βάθος και γίνεται επικίνδυνο για πτώσεις και φθορές και αφετέρου γιατί παράγει αλλεργιογόνο γύρη που προκαλεί αλλεργίες και αναπτύσσει μεγάλα κλαδιά στα οποία ευδοκιμεί το «ζιζάνιο» της… εγκληματικότητας! Αφήστε που φυλλοβολεί τόσο έντονα το φθινόπωρο που κάθε δέντρο χρειάζεται έναν υπάλληλο καθαριότητας για να μαζέψει τα πεσμένα φύλλα του.

… και οι σωστές επιλογές

Όταν, ως αντιδήμαρχος πρασίνου και περιβάλλοντος, αφαίρεσα τις λεύκες από τα πάρκα και τις δεντροστοιχίες του δήμου Θεσσαλονίκης, δέχθηκα πυρά από πολλούς. Στη Μοργκεντάου και τη Χρυσοστόμου Σμύρνης βάλαμε ακακίες, κουκουναριές στη Νέα Παραλία και ελιές στο Μέγαρο Μουσικής, υγράμβαρη για την ζώνη πάνω από το άγαλμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, και φυσικά αειθαλείς και μυροβόλεςνεραντζιές στην Προξένου Κορομηλά, την Αγίου Μηνά και την περιοχή της Τούμπας. Η επιλογή νέων ποικιλιών βελτίωσε την καθημερινότητα των πολιτών και συνέτεινε στην αισθητική αναβάθμιση του αστικού τοπίου, ακριβώς επειδή πληρούσε όλες τις προϋποθέσεις της αστικής δενδροφύτευσης.

Κι επειδή δεν ανήκω στους θιασώτες της άγονης κριτικής, θεωρώ ότι τα δέντρα που θα φυτευτούν στο δήμο Θεσσαλονίκης θα πρέπει, όπως εκείνα που επιμεληθήκαμε με τους συνεργάτες στην αντιδημαρχία πρασίνου και περιβάλλοντος την περίοδο της θητείας μου, να πληρούν τις εξής προϋποθέσεις:

Πρώτον, να ανταποκρίνονται στις αισθητικές αλλά και καθημερινές ανάγκες του πολίτη: δε δημιουργούμε έναν βοτανικό κήπο και συνεπώς επιλέγουμε τα δέντρα με βάση τις συνθήκες και το κλίμα της περιοχής μας.

Δεύτερον, να μην αναπτύσσουν εκτεταμένο ριζικό σύστημα. Από τη στιγμή που μπαίνουν σε δενδροδόχους, τα δέντρα δεν θα πρέπει να επιβαρύνουν τις λειτουργίες της πόλης ή να καταστρέφουν πλακάκια και δίκτυα υδροδότησης, αποχέτευσης, ηλεκτροδότησης ή υπόγειους χώρους.

Τρίτον, να μη δημιουργούν προβλήματα στον αερισμό και τον φωτισμό των κατοικιών, την προβολή των καταστημάτων ή ακόμη και την προσέλευση των τουριστών στα αξιοθέατα εξαιτίας του μεγέθους του κορμού ή του πλούσιου φυλλώματος τους.

Τέταρτον, να προτιμώνται αειθαλή δέντρα καθώς το φύλλωμα τους δε δημιουργεί επιπρόσθετη δουλειά για τις υπηρεσίες καθαρισμού του δήμου Θεσσαλονίκης και δε δυσχεραίνει την καθημερινότητα των πολιτών.

Ας μην ξεχνάμε ότι ένα δέντρο προσθέτει 10πλάσια έκταση πρασίνου από την επιφάνεια της δενδροδόχου του και κατ’ αυτό τον τρόπο αυξάνει σημαντικά το χαμηλό ποσοστό πρασίνου στο δήμο μας, που είναι μόλις 3 τετραγωνικά μέτρα ανά κάτοικο!

Ο ρόλος της δημοτικής Αρχής δεν είναι μόνο να φυτεύει δέντρα, αυξάνοντας το ελάχιστο πράσινο της πόλης αλλά να εξασφαλίζει, μέσα από τη δενδροφύτευση, τη βελτίωση της καθημερινότητας του δημότη. Οι εποχές που οι δήμοι δεν είχαν το know – how και επέλεγαν ό,τι φαινόταν πιο αποδοτικό εκ πρώτης όψεως ανήκουν στο παρελθόν.Η ποιότητα και η αισθητική του πρασίνου, του δημόσιου χώρου χαρακτηρίζει τους πολίτες και τις διοικήσεις. Αποτελούν πόλο έλξης και διαμορφώνουν την καθημερινότητα και τη διάθεση μας.

*Ο Κωνσταντίνος Ζέρβας είναι δημοτικός σύμβουλος και τ. αντιδήμαρχος Περιβάλλοντος στο δήμο Θεσσαλονίκης