85 χρόνια από τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου

Όλοι οι Έλληνες γνωρίζουν τον Ιωάννη Μεταξά μέσα από την επέτειο του «ΟΧΙ» της 28^ης Οκτωβρίου. Αυτό όμως που ίσως αρκετοί αγνοούν είναι ότι ο Ιωάννης Μεταξάς δεν ήταν επίσημα εκλεγμένος πρωθυπουργός της Ελλάδας αλλά δικτάτορας, ο οποίος, σε συνεργασία με το βασιλιά, στις 4 Αυγούστου του 1936, κατέλυσε το Δημοκρατικό πολίτευμα της χώρας και εγκαθίδρυσε το απολυταρχικό καθεστώς που θα έμενε στην ιστορία ως «Το καθεστώς της 4^ης Αυγούστου».

Η πορεία προς τη διδακτορία

Ο Μεταξάς δεν φαίνεται να επεδίωκε από πάντα να βρεθεί στην κορυφή της εξουσίας. Αν και θεωρούσε τον κοινοβουλευτισμό υπεύθυνο για όλα τα βάσανα τα οποία είχε περάσει η πατρίδα του και πίστευε πως η σωτηρία της χώρας θα επιτυγχανόταν μόνο με ένα αυστηρό αυταρχικό καθεστώς που θα αναδιοργάνωνε την ελληνική κοινωνία εκ θεμελίων (άποψη που μάλιστα δεν είχε διαστάσει να την εκφράσει και δημόσια ), αυτό δε σημαίνει πως στόχος της ζωής του ήταν να γίνει ο ίδιος ο θιασώτης αυτής της αλλαγής.

Αντιθέτως μάλιστα, αν και φιλόδοξος, ο Μεταξάς, σχεδίαζε χρόνια πριν από το 1936 την απομάκρυνση του από τα κοινά .

Φαίνεται να ήταν πιο πολύ οι συνεχείς ταραχές στην ελληνική πολιτική σκηνή την περίοδο εκείνη και η αγάπη του για την πατρίδα,  που  τον έκαναν να επιδιώξει να γίνει αυτός ο «σωτήρας» της χώρας.

Η ξεκάθαρη πορεία του Μεταξά προς την εξουσία μπορούμε να πούμε πως έχει ως αφετηρία τις εκλογές του Ιανουαρίου του 1936, όταν το αντιβενιζελικό κόμμα του («κόμμα των Ελευθεροφρόνων») συγκέντρωσε (μόνο) 50.000 ψήφους και κέρδισε επτά έδρες .

Κατά τη διάρκεια των επόμενων μηνών, μέσα από μια σειρά πολιτικών εξελίξεων και παρασκηνιακών, κινήσεων ο Μεταξάς θα καταφέρει να βρεθεί στην κορυφή της πολιτικής πυραμίδας. Μεγαλύτερη ευκαιρία για την άνοδο του στάθηκε ο αιφνίδιος θάνατος του Κ. Δεμερτζή (προέδρου της κυβέρνησης από το Μάρτιο του 1936). Ο βασιλιάς Γεώργιος χωρίς να χάσει χρόνο όρκισε το Μεταξά πρόεδρο της κυβέρνησης . Η κίνηση αυτή προκάλεσε σύγχυση στον πολιτικό κόσμο, αλλά τελικά σε συνάντηση της Βουλής στις 25 Απριλίου η κυβέρνηση Μεταξά πήρε ψήφο εμπιστοσύνης από σχεδόν όλα τα κόμματα, τα οποία επιθυμούσαν με αυτόν τον τρόπο να επανέλθει η ομαλότητα στην πολιτική ζωή της χώρας. Κατά της κυβέρνησης αυτής στάθηκε μόνο το «Παλλαϊκό Μέτωπο» (ΚΚΕ) και ο Γεώργιος Παπανδρέου, ο οποίος μάταια προειδοποιούσε τους Βουλευτές πως με  τη στάση τους θέτουν σε κίνδυνο τις λαϊκές ελευθερίες.

Λίγες ημέρες αργότερα η Βουλή αποφάσισε τη διακοπή των εργασιών της για πέντε μήνες . Μέσα σε αυτούς τους 5 μήνες, όμως, μια σειρά γεγονότων και συγκυριών θα δημιουργούσαν πρόσφορο έδαφος για την επιβολή δικτατορίας.

Μεγαλύτερη αφορμή για την επιβολή δικτατορίας στάθηκαν κάποια αιματηρά γεγονότα στη Θεσσαλονίκη. Συγκεκριμένα, την 8η Μαΐου, στο πλαίσιο γενικότερων κινητοποιήσεων των εργατών, στη Θεσσαλονίκη έλαβε χώρα μια διαδήλωση καπνεργατών, η οποία όμως κατεστάλη βίαια από τις αρχές. Η χρήση αδικαιολόγητης βίας κατά των διαδηλωτών εξόργισε τους κατοίκους της πόλης, οι οποίοι σύσσωμοι κατέβηκαν σε νέα διαδήλωση την επομένη, 9 Μαΐου. Η υπερβολική και πάλι χρήση βίας από τις αρχές οδήγησε στο θάνατο 12 ατόμων και στον τραυματισμό δεκάδων άλλων. Ακολούθησαν ημέρες απίστευτης αναταραχής στην πόλη, την οποία δεν κατάφερε να κατευνάσει ούτε ο στρατός.

Παρ’ ότι όμως τα αιματηρά αυτά γεγονότα ήταν αποτέλεσμα κατάχρησης εξουσίας και λαϊκής οργής, η κυβέρνηση προσπάθησε να πολιτικοποιήσει την κατάσταση. Παρουσίασε τα γεγονότα ως μέρος μιας «κομμουνιστικής επανάστασης» που λαμβάνει χώρα στη Θεσσαλονίκη, ενώ  αργότερα τα γεγονότα αυτά θα  χρησιμοποιηθούν ως το πρώτο πρόσχημα για την επιβολή της δικτατορίας.

Ταυτόχρονα, από τη στιγμή που ανέβηκε στην εξουσία, ο Μεταξάς διόριζε συνεχώς σε πολλές υψηλές διοικητικές θέσεις αξιωματικούς του στρατού, μερικοί εκ των οποίων ήταν γνωστοί για τις  δικτατορικές, φιλοβασιλικές και φασιστικές αντιλήψεις τους. Οι κινήσεις αυτές, αν και προκάλεσαν ανησυχία, δεν συνάντησαν ιδιαίτερη αντίσταση, με τους περισσότερους πολιτικούς να μένουν εφησυχασμένοι στις βεβαιώσεις που έδινε ο Βασιλιάς πως δεν θα επιτρέψει σε καμία περίπτωση την επιβολή δικτατορικού καθεστώτος. Την όλη κατάσταση για το Μεταξά διευκόλυνε και ένα σερί θανάτων μεγάλων πολιτικών προσωπικοτήτων που άφησε ακέφαλο τον πολιτικό κόσμο της χώρας.

Η εγκαθίδρυση του καθεστώτος  

Η επιβολή δικτατορίας στη χώρα φαίνεται να αποφασίστηκε από το Βασιλιά και το Μεταξά στις 23 Ιουλίου, οταν πληροφορήθηκαν ότι οι αρχηγοί των δύο μεγάλων πολιτικών κομμάτων (Σοφούλης και ο Θεοτόκης) κατάφεραν να έρθουν σε συμφωνία για τη δημιουργία κυβέρνησης συνασπισμού με την επαναλειτουργία της Βουλής. Γεώργιος και Μεταξάς αποφάσισαν πως δεν μπορούσαν να επιτρέψουν να συμβεί κάτι τέτοιο. Τις επόμενες ημέρες ο Μεταξάς θα επιδοθεί κάτω από άκρα μυστικότητα στην προετοιμασία της ανατροπής του δημοκρατικού καθεστώτος.

Η επιβολή δικτατορίας την 4η Αυγούστου έπεσε σαν κεραυνός εν αιθρία. Το απόγευμα εκείνης της ημέρας ο Μεταξάς συγκάλεσε τους υπουργούς της κυβέρνησης του και τους ανακοίνωσε την απόφαση του. Αν και σαστισμένοι οι περισσότεροι αποδέχτηκαν τη νέα αυτή εξέλιξη και υπέγραψαν τα απαραίτητα διατάγματα, τα οποία εκδόθηκαν εκ μέρους του Βασιλέα. Ως αιτία της επιβολής δικτατορίας στα διατάγματα αυτά αναφέρεται η ύπαρξη «κομμουνιστικής απειλής» στη χώρα . Αφορμή προς ενίσχυση του ισχυρισμού αυτού στάθηκε, πέρα από τα αιματηρά επεισόδια του Μαΐου,  η 24ωρη πανελλαδική απεργία που θα λάμβανε χώρα την επομένη, 5 Αυγούστου. Την ίδια νύχτα αστυφύλακες εμφανίστηκαν στα τυπογραφεία και απαγόρευσαν την κυκλοφορία των εφημερίδων της επομένης, ενώ ταυτόχρονα συνελήφθησαν στα σπίτια τους σημαντικές πολιτικές προσωπικότητες. Κυριολεκτικά ο Μεταξάς έπιασε τους πάντες στον ύπνο και ανέστειλε τη δημοκρατία της χώρας χωρίς να χρειαστεί να γίνει καμία μεγάλη σύγκρουση.

Τις επόμενες ημέρες σημειώθηκαν, όπως ήταν λογικό, κάποιες αντιδράσεις και διαμαρτυρίες κυρίως από τους πολιτικούς των κομμάτων, που δεν μπορούσαν να πιστέψουν ότι έπεσαν θύματα των ψευδών υποσχέσεων του βασιλιά . Παρ’ όλα αυτά δεν σημειώθηκαν σημαντικές εντάσεις και αναταραχές. Εξάλλου ο πολιτικός κόσμος της χώρας ήταν ήδη αποδεκατισμός έχοντας πρόσφατα χάσει πολλές σημαντικές ηγετικές προσωπικότητες και ο στρατός κάτω βρισκόταν από τον πλήρη έλεγχο του Βασιλιά.

Έτσι, την 4η Αυγούστου του 1936 η Ελλάδα πέρασε σε μια νέα πολιτική πραγματικότητα, που είχαν ήδη γνωρίσει άλλες Ευρωπαϊκές χώρες ˙ αυτή του απολυταρχισμού.

 

Η ιδεολογία του καθεστώτος (Μεταξισμός)

Πολλοί θεωρούν πως το καθεστώς της 4ης Αυγούστου ήταν καθαρά φασιστικό. Η αλήθεια είναι πως είναι δύσκολο να πει κανείς ξεκάθαρα εάν το καθεστώς ανήκε στα φασιστικά καθεστώτα, ιδιαίτερα εάν το συγκρίνει με αυτά της Γερμανίας και της Ιταλίας της εποχής εκείνης.

Είναι αλήθεια πως το καθεστώς του Μεταξά έφερε αρκετά εξωτερικά χαρακτηριστικά παρόμοια με εκείνα των φασιστικών καθεστώτων της Γερμανίας και της Ιταλίας. Για παράδειγμα, το καθεστώς υιοθέτησε το φασιστικό χαιρετισμό, απαγόρευσε την ελευθερία έκφρασης, στηρίχθηκε αρκετά σε ένα σύστημα «χαφιέδων», «φακελώματος» και βασανιστηρίων , ενώ δημιούργησε και την ΕΟΝ, μια οργάνωση με στόχο τη συστηματική χειραγώγηση των νέων.

Από το καθεστώς όμως εξέλειπαν βασικά χαρακτηριστικά της φασιστικής ιδεολογίας. Για παράδειγμα, εάν και υιοθετήθηκε φυλετική ιδεολογία, ουδέποτε δεν υιοθετήθηκε ρατσιστική ιδεολογία  (πράγμα που αποτελεί σημείο αναφοράς για τα υπόλοιπα φασιστικά καθεστώτα της εποχής). Επίσης, σε αντίθεση με τα άλλα φασιστικά καθεστώτα της εποχής αυτό του Μεταξά δεν προέκυψε από ένα μαζικό φασιστικό κόμμα με λαϊκό έρεισμα, αλλά επιβλήθηκε στο λαό. Ακόμη, το καθεστώς δεν συνδέθηκε με καμία από τις ακραίες φασιστικές οργανώσεις που δραστηριοποιούνταν τότε στη χώρα . Πιθανότατα ο βασικότερος λόγος για τον οποίο το καθεστώς θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως φασιστικό είναι η πλήρης κατάλυση του κοινοβουλευτισμού και το μένος με το οποίο κυνηγήθηκε ο κομμουνισμός . Ακόμη όμως και αυτά τα στοιχεία παραπέμπουν περισσότερο σε ένα πατερναλιστικό απολυταρχικό καθεστώς σαν αυτό του Σαλάζαρ στη Πορτογαλία, παρά σε ένα φασιστικό.

Η ιδεολογική βάση πάνω στην οποία επεδίωξε να στηριχθεί το καθεστώς δημιουργήθηκε από τον ίδιο το Μεταξά και ήταν αυτή του «Γ’ Ελληνικού Πολιτισμού» . Σύμφωνα με αυτή ο ελληνισμός είχε γνωρίσει έως το 1936 δύο μεγάλους πολιτισμούς. Ο Πρώτος ήταν αυτός των αρχαίων χρόνων με τα μεγάλα επιστημονικά, καλλιτεχνικά και φιλοσοφικά επιτεύγματα, που έδωσε τα φώτα του στην σύγχρονη Ευρώπη και που έπασχε όμως από την έλλειψη θρησκευτικής συνείδησης. Σε αυτό το σημείο είναι σημαντικό να επισημάνουμε πως ο θαυμασμός του καθεστώς προς τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, αν και κατέληγε αναπόφευκτα στο θαυμασμό τον επιτευγμάτων της αρχαίας Αθήνας, έθετε στο κέντρο του τη Σπάρτη, την οποία ανήγαγε στην ιδανική πολιτεία. Στο ιδεολόγημα του Γ΄ Ελληνικού Πολιτισμού η Σπάρτη και η Μακεδονία κατέχουν εξέχουσα θέση λόγω της στρατοκεντρικής, ολιγαρχικής και μοναρχικής τους διοίκησης. Είναι σαφές πως αυτό συνέβη γιατί το δημοκρατικό πολίτευμα της Αθήνας δεν θα μπορούσε με κανένα τρόπο να αποτελέσει παράδειγμα προς μίμηση για ένα απολυταρχικό – προσωποπαγές καθεστώτος.

Ο Δεύτερος μεγάλος ελληνικός πολιτισμός ήταν σύμφωνα με την ιδεολογία του καθεστώτος αυτός των Βυζαντινών χρόνων που, αν και χαρακτηριζόταν από την πίστη στο Ορθόδοξο δόγμα δεν κατάφερε τα επιτεύγματα του πρώτου. Τώρα, λοιπόν, και με το Καθεστώς της 4ης Αυγούστου ο ελληνισμός μετά από χρόνια παρακμής θα περνούσε στη φάση του Τρίτου μεγάλου πολιτισμού του, που θα συνδύαζε τα επιτεύγματα του Πρώτου αλλά και την βαθιά χριστιανική πίστη του Δευτέρου. Εμπνευστής και ενορχηστρωτής αυτού του νέου λαμπρού πολιτισμού δεν θα ήταν άλλος από τον Μεταξά . Στην ουσία ο Μεταξάς προσπάθησε να δημιουργήσει μια νέα Μεγάλη Ιδέα που δεν θα στηριζόταν σε επεκτατικές βλέψεις αλλά στην ακμή του ελληνικού πολιτισμού .

Από το παραπάνω συμπεραίνουμε επίσης και το πόσο πατερναλιστικό ήταν το συγκεκριμένο καθεστώς. Ο ιδρυτής παρουσιαζόταν σχεδόν ως ένα υπερφυσικό ον. Ήταν ο σωτήρας του έθνους και της χώρας που ήρθε για να βάλει τέλος στα βάσανα και τους πόνους που της προκάλεσε ο κοινοβουλευτισμός. Εκτός των άλλων αυτό γίνεται φανερό και μέσα από ύμνους και κείμενα της εποχής, όπου του αποδίδονται τίτλοι όπως «Αρχηγός»,  «Εθνοπατέρας», «Πρώτος Εργάτης», «Πρώτος Αγρότης»  κ.ά. Ακόμη από το όλο ιδεολόγημα του Γ΄ Ελληνικού Πολιτισμού είναι εμφανής και η ιδιαίτερη σημασία που είχε για το καθεστώς και η ορθόδοξη θρησκεία, αφού θεωρείται, από κοινού με την ελληνική κουλτούρα, ένας από τους βασικούς πυλώνες πάνω στον οποίο θα στηριχθεί η δημιουργία του νέου λαμπρού πολιτισμού .

Τέλος, το Καθεστώς της 4ης Αυγούστου ήταν ένα υπερβολικά φιλομοναρχικό καθεστώς, πράγμα αναμενόμενο, εάν αναλογιστεί κανείς τη χρόνια φιλία που συνέδεε το Μεταξά με τα Ανάκτορα, αλλά και την στήριξη που η δυναστεία προσέφερε στην εγκαθίδρυσή του . Στην πραγματικότητα πίσω από την κυριαρχία του Μεταξά βρισκόταν ο Βασιλιάς. Χωρίς τη στήριξη του τελευταίου το καθεστώς θα ήταν αδύνατον να βρεθεί, και πόσο μάλλον να διατηρηθεί για τόσο μεγάλο διάστημα, στην εξουσία.

Ο ύμνος  της  4ης  Αυγούστου

 

Γιατί  χαίρεται  ο  κόσμος  και  χαμογελάει,  πατέρα;

Γιατί  λάμπει  ο  ήλιος  έτσι,  γιατί  φέγγει  έτσι  η  μέρα;

 Γιατί  σαν  αυτή,  παιδί  μου,  την  ημέρα  τη  χρυσή

  Που  τη  χαίρεσαι  κι  εσύ

Στέρεψε  το  μαύρο  δάκρυ,  κλείσανε  πολλές  πληγές    

Αψηλώσανε  τα  στάχυα          Κι  ένα  γύρω  όλα  τα  βράχια

Εγινήκανε  ανθοβούνια  και  χρυσοπηγές.

 

Μιαν  ημέρα  σαν  ετούτη  την  ολόφωτη  κι  ωραία

Ξεδιπλώθηκε  και  πάλι  η  γαλάζια  μας  σημαία   

Πούχει  τ’  ουρανού  το  χρώμα  

 Και  σκεπάζει  τ’  άγιο  χώμα   

Που  ελεύθερος  πατάς

 

   Για  μιαν  ένδοξη  πατρίδα

Η  σημαία  κυματίζει  μ’  ένα  ΤΑΝ  Η  ΕΠΙ  ΤΑΣ!

 

Μιαν  ημέρα  σαν  ετούτη  που  χτυπάνε  η  Καμπάνες 

Που  την  τραγουδούν  οι  νέοι  και  δοξολογούν  οι  μάνες

Έγινε  σαν  πρώτα  πάλι

Η  πατρίδα  μας  μεγάλη Δοξασμένη  κι’  ισχυρή

Κι  έτσι  σαν  την  αντικρύζης

Έτσι  πάλι  την  γνωρίζεις, «Την  γνωρίζεις  απ’  την  κόψι του  σπαθιού  την  τρομερή».

Η Εθνική Οργάνωση Νεολαίας – Προσπάθεια χειραγώγησης των νέων

Σημαντική κίνηση από το Μεταξά για την απόκτηση λαϊκού ερείσματος ήταν η ίδρυση της Εθνικής Οργάνωσης Νεολαίας . Η κίνηση αυτή δεν ήταν πρωτότυπη. Γενικά, η ίδρυση διαφόρων οργανώσεων νεολαίας ήταν μια τάση αυτής της εποχής σε όλες τις χώρες,  την οποία και έσπευσαν να αξιοποιήσουν ιδιαίτερα τα απολυταρχικά καθεστώτα, με σκοπό τη συστηματική διαπαιδαγώγηση και κατήχηση των μελλοντικών πολιτών. Ενδεικτικά, τέτοιες οργανώσεις είχαν συσταθεί την περίοδο αυτή και από τον Χίτλερ στη Γερμανία και από τον Μουσολίνι στην Ιταλία.

Τα πρώτα τμήματα της ΕΟΝ εγκαινιάστηκαν το 1937.

Σκοπός της οργάνωσης νεολαίας  ήταν σύμφωνα με το νομοθετικό διάταγμα «η  επωφελής  διάθεσις  του  ελευθέρου  από  της  εργασίας  ή  των  σπουδών  χρόνου  των  νέων,  προς  προαγωγήν  της  σωματικής  και  πνευματικής  καταστάσεως  αυτών,  ανάπτυξιν  του  εθνικού  φρονήματος  και  της  πίστεως  προς  την  Θρησκείαν,  δημιουργίαν  πνεύματος  συνεργασίας  και  κοινωνικής  αλληλεγγύης  και  έγκαιρον  επαγγελματικόν  προσανατολισμόν  εκάστου,  αναλόγως  προς  τας  φυσικάς  ιδιότητας  αυτού»  .

Αρχικά η εγγραφή στην ΕΟΝ γινόταν εθελοντικά. Ο Μεταξάς καταλάβαινε πως η υποχρεωτική εγγραφή των μελών στην οργάνωση θα είχε το ακριβώς αντίθετο από το επιθυμητό αποτέλεσμα . Στόχος ήταν οι «ελληνόπαιδες» να εκδηλώσουν μόνοι τους το ενδιαφέρον για να ενταχθούν στην οργάνωση. Για να το επιτύχει αυτό ο Μεταξάς άρχισε να παρέχει κίνητρα ένταξης στους νέους. Σημαντικό δέλεαρ αποτελούσαν οι διάφορες εκδηλώσεις και εκδρομές που συντονίζονταν από την οργάνωση, οι διάφορες υλικές παροχές, οι αφορμές για δικαιολογημένο σκασιαρχείο από το σχολείο, η απαλλαγή από τη γονική εξουσία  όπως και η παροχή διαφόρων διευκολύνσεων και προνομίων στους νέους. Η οργάνωση έφτασε στο σημείο να παρέχει στα μέλη της δωρεάν εισιτήρια για τον κινηματογράφο και να υπόσχεται στα πιθανά μέλη διευκόλυνση στην εύρεση εργασίας.

Στην πραγματικότητα όμως σταδιακά η εγγραφή γίνεται υποχρεωτική. Μετά μάλιστα και από τη διάλυση όλων των άλλων οργανώσεων νέων ή την ενσωμάτωση τους στην ΕΟΝ, αυτή αποτελεί πλέον μονόδρομο. Σύμφωνα με μαρτυρίες πρώην μελών της οργάνωσης, πολλές φορές αναγκάζονταν έμμεσα να γραφτούν σε αυτή είτε γιατί αλλιώς δυσκολεύονταν στην εύρεση εργασίας, είτε γιατί δέχονταν απειλές και πιέσεις. Σε αυτό το κομμάτι καθοριστικό ρόλο έπαιξε και το εκπαιδευτικό σύστημα, που υποχρεώθηκε από το καθεστώς να παροτρύνει τους νέους να γραφτούν στην οργάνωση . Κάπως έτσι η ΕΟΝ έφτασε να αριθμεί στο απόγειο της, το Μάιο του 1940,  1.000.607 μέλη .

Φυσικά, η αριθμητική διόγκωση της οργάνωσης και η οικονομική ευμάρεια που απολάμβανε  λόγω της εύνοιας του Δικτάτορα δεν σημαίνει πως αυτή δεν αντιμετώπιζε προβλήματα ακόμη και κατά την περίοδο της μεγάλης ακμής της. Κάθε άλλο. Μάλιστα απ’ ό, τι φαίνεται εσωτερικά η ΕΟΝ σπαραζόταν από τις προσωπικές συγκρούσεις των βαθμοφόρων της, την αδιαφορία των μελών (που ενδιαφέρονταν μόνο για τα προνόμια που παρείχε η ΕΟΝ και όχι για την ίδια την οργάνωση), την παρακμή των επαρχιακών τμημάτων της και την έλλειψη οργάνωσης . Δεν έλλειψαν επίσης και οι καταγγελίες για κατασπατάληση και κατάχρηση των χρηματικών πόρων της οργάνωσης από τα υψηλόβαθμα μέλη της .

Τα χαρακτηριστικά και η ιδεολογία της ΕΟΝ

Σε ότι έχει να κάνει τώρα με τα εξωτερικά χαρακτηριστικά της οργάνωσης, αυτά παρέπεμπαν πολύ στα φασιστικά καθεστώτα της εποχής, πράγμα που οδηγεί πολλούς στο να πιστεύουν πως η ΕΟΝ ήταν μια καθαρά φασιστική οργάνωση. Για παράδειγμα, η οργάνωση υιοθέτησε τον φασιστικό χαιρετισμό, την ένδυση των μελών με ομοιόμορφες στολές στα εθνικά χρώματα, τη στρατιωτική οργάνωση και πειθαρχία και την ενεργή συμμετοχή σε παρελάσεις, εθνικές εορτές κτλ. Ακόμη, η ΕΟΝ δημιούργησε τους δικούς της ύμνους, το δικό της σύμβολο και τη δική της σημαία, που όπως ήταν αναμενόμενο αντιπροσώπευαν και ενσάρκωναν πλήρως τα ιδεολογικά της στοιχεία.

Σε ό, τι έχει να κάνει με την οργάνωση, η ΕΟΝ αποτελείτο από δύο τμήματα. Ένα αρρένων και ένα θηλέων. Στην κορυφή της οργάνωσης βρισκόταν ο διάδοχος ως γενικός αρχηγός και ο ίδιος ο Μεταξάς ως επιθεωρητής (συχνά προσφωνείται  Αρχηγός) υποβοηθούμενος από  τον Κυβερνητικό Επίτροπο Νεολαίας. Τα διάφορα τμήματα της ΕΟΝ οργανώνονταν σε περιφέρεις με βάση τους νομούς στους οποίους ανήκαν. Τον γενικό συντονισμό των δράσεων της ΕΟΝ είχε μια κεντρική επιτροπή, ενώ από εκεί και κάτω η οργάνωση χωριζόταν ιεραρχικά σε μικρότερες οργανωτικές ομάδες με την εξής σειρά:  φάλαγγα > λόχος> ενωμοτία . Για κάθε οργανωτική ομάδα υπήρχε και ένας υπεύθυνος με αντίστοιχο αξίωμα. Στην βάση της ιεραρχίας βρίσκονταν τα μέλη της οργάνωσης, οι Σκαπανείς και οι Σκαπάνισσες (8-14 ετών) και οι Φαλλαγγίτες και Φαλλαγγίτισσες (14-25 ετών) . Ιεραρχικά όλα τα κατώτερα μέλη της οργάνωσης όφειλαν απόλυτη πειθαρχία και υπακοή στους ανωτέρους τους.

Οι δράσεις της ΕΟΝ ποίκιλλαν ˙ από εκδρομές και εκδηλώσεις μέχρι μαθήματα επαγγελματικής κατάρτισης, κοινωφελείς δράσεις, σεμινάρια και μαθήματα οικοκυρικών για τις κοπέλες. Η συμμετοχή σε αυτές δεν ήταν ακριβώς υποχρεωτική, αλλά σίγουρα δεν ήταν και εθελοντική, καθώς πολλές φορές τα μέλη υποχρεώνονταν άμεσα ή έμμεσα να συμμετάσχουν. Παρά το γεγονός ότι η οργάνωση είχε στρατιωτική δομή και παρείχε στα μέλη της κάποιες βασικές στρατιωτικές γνώσεις, στην πραγματικότητα δεν προετοίμαζε πολεμοχαρείς στρατιώτες, αλλά στόχευε περισσότερο στην πρακτική εξοικείωση των νέων µε στρατιωτικά ζητήματα, ενόψει και του πόλεμου .

Η ιδεολογία της ΕΟΝ, όπως ήταν αναμενόμενο, ταυτιζόταν πλήρως με την ιδεολογία του καθεστώτος. Η οργάνωση έρχεται να αποτελέσει την κινητήρια δύναμη για τη δημιουργία του Γ’ Ελληνικού Πολιτισμού, του νέου λαμπρού πολιτισμού, που θα καλλιεργούσε η 4η Αυγούστου. Τα μέλη της οργάνωσης είναι οι αυριανοί πολίτες που θα αποτελέσουν τους θεμελιωτές αυτού του έργου. Ιδιαίτερη σημασία έχουν για την οργάνωση η πίστη στις αξίες της πατρίδας, της θρησκείας και της οικογένειας, ενώ εξέχουσα θέση σε αυτή την ιδεολογία έχουν ο κυβερνήτης της χώρας και ο βασιλιάς. Μέσα από τους όρκους, τους ύμνους και τις προσευχές της οργάνωσης τα μέλη της ευχαριστούν τον Θεό για την σωτηρία που έστειλε στην πατρίδα τους (σσ. εγκαθίδρυση δικτατορίας), ζητούν μακροζωία για τον σωτήρα-κυβερνήτη τους και τον βασιλιά και υπόσχονται να θυσιάσουν ακόμη και τη ζωή τους για την πατρίδα και την οργάνωση. Τις παραπάνω ιδεολογικές αξίες η οργάνωση προσπαθούσε να τις προπαγανδίσει και μέσα από το περιοδικό «Η Νεολαία», που εξέδιδε .

Μελετώντας τώρα τη στάση της ΕΟΝ απέναντι στις μειονότητες της εποχής, μας κάνει εντύπωση η μη υιοθέτηση αντισημιτικών απόψεων. Η ΕΟΝ φαίνεται ότι απλώς ακολούθησε το αντισημιτιστικό ρεύμα της εποχής, που ήδη επικρατούσε στην Ελλάδα, χωρίς να το ενισχύσει.  Δεν απέκλεισε δια νόμου τη συμμετοχή των Εβραίων πολιτών σε αυτή, αλλά δεν την ενθάρρυνε κιόλας. Γνώριζε πως η εγγραφή Εβραίων θα δυσαρεστούσε τα υπόλοιπα μέλη της και δεν την  επεδίωξε. Από την άλλη βέβαια, και όπως ήταν αναμενόμενο, και οι ίδιοι οι νεαροί ισραηλίτες δεν επεδίωξαν την ένταξη τους. Το χαρακτηριστικό αυτό είναι από εκείνα που μας κάνει να προβληματιζόμαστε για το κατά πόσο η οργάνωση ήταν καθαρά φασιστική ή όχι.

Ακόμη, εντύπωση μας κάνει η ενεργή συμμετοχή γυναικών στην οργάνωση, κάτι που απ’ ό, τι φαίνεται δυσαρέστησε μεγάλο μέρος της κοινωνίας. Οι νεαρές σκαπάνισσες και φαλαγγίτισσες συμμετείχαν στις διάφορες εκδηλώσεις της ΕΟΝ, στις εκδρομές, στις παρελάσεις και στις κοινωφελείς δράσεις. Σαφώς ο ρόλος τους σε αυτές δεν ήταν ο ίδιος με των ανδρών. Οι αντιλήψεις του καθεστώτος, που ήθελαν τη γυναίκα αποκλειστικά νοικοκυρά και μητέρα, απηχούσαν και στην οργάνωση. Έτσι, στις περισσότερες περιπτώσεις οι κοπέλες της οργάνωσης κατέληγαν να παρακολουθούν μαθήματα οικοκυρικών και σεμινάρια για το ρόλο της γυναίκας μέσα στην ελληνική κοινωνία . Παρ’ όλα αυτά είναι αλήθεια πως η ΕΟΝ έδωσε τη δυνατότητα στις νεαρές γυναίκες της εποχής να βγαίνουν από το σπίτι και να συναθροίζονται ή ακόμη και να έρχονται σε επαφή με αγόρια στις κοινές δράσεις, κάτι που δεν άφηνε καθόλου ευχαριστημένους τους γονείς τους.

Το τέλος του καθεστώτος και της ΕΟΝ

Ο θάνατος του Μεταξά τον Ιανουάριο του 1941, ενώ η χώρα αμυνόταν έναντι της Ιταλικής απειλής αποτέλεσε μεγάλο πλήγμα για το  Καθεστώς, ενώ η κατάκτηση της χώρας από τους Γερμανούς μερικούς μήνες αργότερα σήμανε αναγκαστικά το τέλος του.

Η  τυπική  διάλυση  της  Ε.Ο.Ν.  έλαβε  χώρα  τον  Ιούνιο  του  1941, όταν η χώρα βρισκόταν πλέον υπό πλήρη κατοχή. Η διάλυση της έγινε  χωρίς  να  γίνει  καμιά  προσπάθεια  από  τις  κατοχικές  αρχές  να  μετατραπεί η οργάνωση  σε νεολαία που θα προπαγάνδιζε τη κατοχική φασιστική ιδεολογία. Πιθανότατα αυτό να οφείλεται στη στάση του Μεταξά κατά την κήρυξη του πολέμου. Είναι απολύτως λογικό οι κατακτητές της χώρας να μην ήθελαν να χρησιμοποιήσουν για μέσο προπαγάνδας μια οργάνωση που είχε ιδρυθεί από τον άνθρωπο που τους είχε προκαλέσει τόσα προβλήματα με την άρνηση του να παραδώσει τη χώρα  .

Το ερώτημα που τίθεται τώρα είναι το πόσο επιτυχημένη ήταν τελικά η οργάνωση. Κατά πόσο δηλαδή κατάφερε να εμφυσήσει τις αρχές του καθεστώτος στη νεολαία. Η αλήθεια είναι πως δεν μπορούμε να εξάγουμε με ασφάλεια ένα συμπέρασμα. Παρ’ όλα αυτά παρατηρείται το εξής παράδοξο. Πολλά μέλη της οργάνωσης κατά τη διάρκεια της κατοχής συμμετείχαν ενεργά στην αντίσταση και εντάχθηκαν στην Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων (ΕΠΟΝ), η οποία είχε ιδρυθεί με πρωτοβουλία της Ομοσπονδίας Κομμουνιστικών Νεολαίων Ελλάδας (ΟΚΝΕ). Βλέπουμε, λοιπόν, ότι ένα πολύ μεγάλο μέρος της αντικομμουνιστικής ΕΟΝ εντάχθηκε αργότερα στην κομμουνιστική ΕΠΟΝ, και μάλιστα όχι υποχρεωτικά, όπως στην πρώτη, αλλά αυτοβούλως . Συνεπώς, η ΕΟΝ δεν κατάφερε να εμφυσήσει στα μέλη τις αρχές που θα τους κρατούσαν μακριά από τον κουμμουνισμό, όπως επεδίωκε. Αντίθετα μάλιστα φαίνεται ότι δεν τους επηρέασε στο ελάχιστο. Μέσα από προσωπικές μαρτυρίες ανθρώπων που πέρασαν χρόνο και στις δύο οργανώσεις γίνεται εμφανές πως ενώ θυμούνται τη θητεία στην πρώτη ως αγγαρεία και εντελώς αδιάφορη, τη θητεία στη δεύτερη τη θεωρούν ως μια από τις πιο σημαντικές εμπειρίες της ζωής τους, που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς τους.

Πηγές:

Βατικιώτης Παναγιώτης, Μια πολιτική βιογραφία του Ιωάννη Μεταξά- Φιλολαϊκή Απολυταρχία στην Ελλάδα, 1936-1941, Αθήνα 2005, Εκδόσεις Ευρασία.

Βουρνάς Τάσος, Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας, Αθήνα 1977, Εκδόσεις Αφών Τολίδη.

Δαφνής Γρηγόριος, Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων Τόμος Β’, 1955, Εδόσεις Ίκαρος.

Kallis Aristotle, Fascism and Religion: The Metaxas Regime in Greece and the ‘Third Hellenic Civilisation’. Some Theoretical Observations on ‘Fascism’, ‘Political Religion’ and ‘Clerical Fascism’, Totalitarian Movements and Political Religions,2007, Lancaster University.

Καλλιγάς Κωνσταντίνος, Τα φοβερά ντοκουμέντα- Παλινόρθωση και δικτατορία- Γεώργιος Β’ και 4η Αυγούστου, Αθήνα 1976, Εκδόσεις Φυτράκης.

Κόντου Γεωργία, Η  πολιτική  και  κοινωνική  ιδεολογία   της  4ης  Αυγούστου  και  ο  τρόπος   με  τον  οποίο  αυτή  επηρέασε την  εκπαίδευση  και  τη  νεολαία  (Ε.Ο.Ν), Διδακτορική Διατριβή, 2013, Πανεπιστήμιο  Ιωάννινων – Φιλοσοφική  Σχολή Τμήμα  Ιστορίας  και  Αρχαιολογίας,

Λιναρδατος Σπύρος, 4^η Αυγούστου, Αθήνα1988, Εκδόσεις Θεμέλιο.

Πλεύρης Κωνσταντίνος, Ιωάννης Μεταξάς (Βιογραφία), Αθήνα 1996, Νέα Θέσις.

Πλουµίδης Σπυρίδων, Η φασιστική νεολαία Ε.Ο.Ν. του Ι. Μεταξά (1936-40), 2010, Η δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά 1936-1941, Εφηµερίδα Τα Νέα.

Φλάισερ Χάγκεν, Η Ελλάδα ’36-49, 2003. Εκδόσεις Καστανιώτη.