Η σύγχρονη δυσμενής συγκυρία

Η περασμένη δεκαετία σίγουρα δεν ήταν αυτοτελής. Ούτε «περασμένη» ήταν. Ό,τι γέννησε —κι ό,τι συνέχισε— το κουβαλούμε στη νέα δεκαετία: Αραβική Άνοιξη, Λιβύη, Συρία, προσφυγικό, «Ισλαμικό Κράτος», τρομοκρατία στην καρδιά της Ευρώπης, Τραμπ, «κίτρινα γιλέκα», Χιλή, Βολιβία, Brexit, νεο-εθνικιστικός λαϊκισμός…. Ο ελληνικός πλανήτης βέβαια παραμένει αστέρας διαγαλαξιακός: Κρίση, «Σκοπιανό» (sic) και «Ελληνοτουρκικά» —όλα τα πρώτα (ανορθόγραφα) κεφαλαία— με τις εξελίξεις σε Ανατολική Μεσόγειο και Αιγαίο να μονοπωλούν το ενδιαφέρον. Η είδηση είναι προϊόν κι αυξάνει πλέον την αξία της, όταν μιλά στο ένστικτο. Ο φόβος είναι ξανά το μέτρο των πραγμάτων.

Μαθαίνουμε, φίλοι μου, να αναλογιζόμαστε το παρελθόν, μιλώντας για τα γεγονότα που το σημάδεψαν —όπως και στις σχέσεις μας. Έτσι αντιλαμβανόμαστε και το ιστορικό παρόν. Μιλώντας για τα τρέχοντα, τα προφανή, τα επίκαιρα. Μια εποχή όμως δεν κρίνεται μονάχα από τον τρόπο που αντιδρά στα γεγονότα που την αντικρίζουν. Κρίνεται από την ικανότητά της να συλλογιστεί τη συγκυρία που καθορίζει τον τρόπο που σκέφτεται και ενεργεί. Η κρίσιμη αυτή συγκυρία δεν εξαντλείται σε αυτό που κάθε φορά προτάσσεται ως επίκαιρο, κρίσιμο ή επιτακτικό. Το τελευταίο είναι συχνά το σύμπτωμα της ευρύτερης συγκυρίας ή ενεργοποιείται από αυτή.

Είναι σαφές ότι η σύγχρονη συγκυρία είναι δυσμενής. Οι διεθνείς εξελίξεις θυμίζουν πρακτικές παλαιότερων ετών, πρακτικές αγχωμένων κρατών, στιγμές χαλαρότερης θεσμικής οργάνωσης. Κατά τη γνώμη μου, η σύγχρονη δυσμενής συγκυρία είναι προϊόν της συνάρθρωσης δύο παραδοσιακά ευδιάκριτων και φαινομενικά ασύμβατων πολιτικών ορθολογισμών: του νεοφιλελευθερισμού και του νεοσυντηρητισμού. Μιλώ για αυτούς ως ορθολογισμούς, γιατί δεν είναι μόνον ιδεολογίες που στρεβλώνουν την οικονομική πραγματικότητα και ρυθμίζουν τις σχέσεις κράτους, κοινωνίας και αγοράς. Η λειτουργία τους εκτείνεται στη ρύθμιση της συμπεριφοράς και των σχέσεων ανθρώπων.

Υπό αυτή την έννοια, ο νεοφιλελευθερισμός δεν είναι απλά το αποτέλεσμα μιας διαρροής από το οικονομικό στο πολιτικό, αλλά η επιβολή του αγοραίου ορθολογισμού στην πολιτική σφαίρα. Αρθρώνει και οργανώνει το περιεχόμενο του πολιτικού και του υποκειμένου, καθορίζοντας ό,τι μπορεί να ειπωθεί, να νοηθεί και να γίνει αποδεκτό ως αληθές σε αυτά τα πεδία. Επιγραμματικά, τα χαρακτηριστικά του είναι τα εξής:

Πρώτον, ο πολιτικός βίος στο σύνολό του, όπως και κάθε πτυχή της ανθρώπινης ύπαρξης, υποτάσσεται στον ορθολογισμό της οικονομίας της αγοράς, το αποτέλεσμα υπολογισμών με στόχο το ίδιον συμφέρον, η επιδίωξη του λειτουργικού και του χρηστικού, η τεχνική σκέψη.

Δεύτερον, η αγορά είναι πλέον η οργανωτική αρχή της λειτουργίας του κράτους και της κοινωνίας, αλλά και κάθε διεθνούς ή περιφερειακού θεσμικού πλαισίου.

Τρίτον, ο νεοφιλελεύθερος ορθολογισμός εκτείνεται στο επίπεδο των ατόμων και των σχέσεών τους. Στη νέα τάξη, τα άτομα καθοδηγούνται από την επιμέλεια του εαυτού. Το πεδίο των απεριόριστων ελευθεριών που αυτή η τάξη εγγυάται, ενισχύει την πεποίθηση ότι ο καθένας είναι υπεύθυνος για τις (κατ’ επίφαση) ελεύθερες επιλογές του ή και τα δεινά του, ανεξάρτητα από τους συστημικούς περιορισμούς που τις καθορίζουν.

Ως αποτέλεσμα, το πολιτικό σώμα παύει να είναι σώμα πολιτικό, αλλά μια τυχαία συνάθροιση μονάδων που συνδέονται ενστικτωδώς φοβικά, εθνικά, φυλετικά κτλ.

Ο νεοσυντηρητισμός, από την άλλη, είναι λιγότερο σαφής εννοιολογικά. Οι διεθνείς του εκδηλώσεις είναι ιστορικά και πολιτισμικά συγκεκριμένες. Δεν θεμελιώνεται σε ενιαίες ή ακλόνητες ιδεολογικές ή θρησκευτικές βάσεις. Διεκδικεί πάντως ένα κράτος ισχυρό και φιλικό προς τις επιχειρήσεις. Σε κάθε περίπτωση, είναι το σύγχρονο ιδεολογικό δεκανίκι του νεοφιλελευθερισμού, ή καλύτερα η ιδεολογική βάση μιας ψευδαίσθησης κοινωνικής συνοχής σε μια κοινωνία που έχει πάψει να είναι τέτοια.

Πάει καιρός τώρα που τα υψηλότερα ιδανικά και τα αγωνιστικότερα συνθήματα του παρελθόντος επιστρατεύονται για να νομιμοποιήσουν τις πιο απάνθρωπες επιδιώξεις. Το τραγικό όμως δεν εξαντλείται πια εκεί. Εκτείνεται στην απάθεια και σιωπηρή αποδοχή όσων εν τέλει καταργούν τον «εξαιρετικό» νομικό και ηθικοπολιτικό πολιτισμό, που κάποτε καυχιόμασταν ότι μας καθορίζει. Και να που καταλήξαμε απλά κομμάτι μιας εξαίρεσης που διαρκεί ήδη αρκετά, τόσο ώστε να καθορίζει τον νέο μας κανόνα.

Μάθαμε να ζούμε με τον φόβο επιστροφής στον Μεσοπόλεμο. Η δική μου όμως αίσθηση είναι ότι εάν επιστρέφουμε κάπου, ίσως να είναι στα μέσα του 1800. Κοιτάζω τις εξεγέρσεις στη Λατινική Αμερική και τη Μέση Ανατολή, καθώς και τις πλέον πρόσφατες στη Γαλλία —αυτές που δεν θα παρακολουθήσουμε ποτέ στους τηλεοπτικούς μας δέκτες— κι ελπίζω μονάχα ότι η Ιστορία με γιώτα κεφαλαίο δεν γύρισε απλά από διακοπές, αλλά ότι δεν έφυγε ποτέ από κοντά μας.

*Ο Δημήτρης Ακριβούλης είναι Επίκουρος Καθηγητής Διεθνών Σχέσεων, Τμήμα ΒΣΑΣ, ΠΑΜΑΚ