Από τον πρώιμο στο σύγχρονο ελληνικό κινηματογράφο

Ζουρνάλ και βωβές κωμωδίες. «Γκόλφω» και φουστανέλες. Η «Στέλλα» του Κακογιάννη και ο «Δράκος» του Κούνδουρου. Τα μελό του Φώσκολου. Τα μιούζικαλ του Δαλιανίδη. Η «Ευδοκία» του Δαμιανού. Το «Προξενιό της Άννας» του Βούλγαρη.

Ο νέος ελληνικός κινηματογράφος. Κι από κει η πορεία προς το σήμερα.

Σινεμά με ή χωρίς φιλμ. Στο σελιλόιντ ή σε ψηφιακή εικόνα. Το σύγχρονο σινεμά. Το νέο κύμα και οι δημιουργοί του. Διαδρομές ασπρόμαυρες και έγχρωμες, με ταινίες που διανύουν σημαντικές αποστάσεις στο χώρο και στο χρόνο, αποτυπώνοντας μικρές και μεγάλες ιστορίες από τον ελληνικό κινηματογράφο, από τις πρώτες εμφανίσεις του στις αρχές του 20ού αιώνα μέχρι σήμερα.

Σημαντικές διαδρομές στην ιστορία του ελληνικού σινεμά φωτίζει η νέα πολυσυλλεκτική έκδοση με τίτλο «Από τον πρώιμο στο σύγχρονο ελληνικό κινηματογράφο: Ζητήματα μεθοδολογίας, θεωρίας, ιστορίας», που κυκλοφόρησε πρόσφατα σε επιμέλεια Μαρίας Παραδείση και Αφροδίτης Νικολαΐδου από τις εκδόσεις Gutenberg.

Το βιβλίο είναι μια απόπειρα διερεύνησης της εγχώριας κινηματογραφικής παραγωγής μέσα από θεωρητικές και κριτικές προσεγγίσεις, που συνδυάζουν τις κινηματογραφικές σπουδές με διάφορα επιστημονικά πεδία (ιστοριογραφία, κοινωνιολογία, ανθρωπολογία, πολεοδομία, μουσικολογία, σπουδές φύλου), με κοινό παρονομαστή το ενδιαφέρον για το ελληνικό σινεμά.

Η έκδοση φιλοδοξεί να παρουσιάσει και να αναλύσει από όσο το δυνατόν περισσότερες οπτικές γωνίες τον ελληνικό κινηματογράφο ως πολιτιστικό-καλλιτεχνικό φαινόμενο που αντικατοπτρίζει την κοινωνική, πολιτική, οικονομική και πολιτιστική διαδρομή της Ελλάδας.

Στο βιβλίο συμμετέχουν με άρθρα τους οι: Μανόλης Αρκολάκης, Ορσαλία-Ελένη Κασσαβέτη, Νίκος Πουλάκης, Μιμήνα Πατεράκη, Μαρία Παραδείση, Αφροδίτη Νικολαΐδου, Ιωάννης Σκοπετέας, Ασπασία Λυκουργιώτη, Μαρία Χάλκου, Άννα Πούπου, Yun-hua Chen.

Το βιβλίο καλύπτει ευρεία γκάμα ανεξερεύνητων στο μεγαλύτερο μέρος τους θεμάτων που αφορούν την ελληνική κινηματογραφική παραγωγή σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας της και την πρόσληψη των ελληνικών ταινιών από το κοινό. Όπως αναφέρουν οι επιμελήτριες στον πρόλογο της έκδοσης, «η επιστημονική βιβλιογραφία που αφορά στον ελληνικό κινηματογράφο δημοσιεύεται κατά κύριο λόγο στα αγγλικά και το βιβλίο αποτελεί μια πρώτη απόπειρα να καλυφθεί αυτό το κενό στα ελληνικά».

Σινεμά στα ελληνικά, εκδόσεις στα αγγλικά

«Οι κινηματογραφικές σπουδές στο εξωτερικό έχουν πολύ μεγαλύτερη παράδοση και υπάρχει εδώ και πολλά χρόνια μεγάλο ενδιαφέρον για τις “εθνικές” κινηματογραφίες∙ επίσης τα περισσότερα διδακτορικά για τον ελληνικό κινηματογράφο έχουν γίνει σε αγγλοσαξονικές χώρες.

Το ίδιο ισχύει και για τα σχετικά συνέδρια (απ’ όπου προκύπτει η αρθρογραφία και βιβλιογραφία) λόγω της ύπαρξης αξιόπιστων υποδομών και μέσων», εξηγεί η Μαρία Παραδείση, επίκουρη καθηγήτρια στο Τμήμα Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού του Παντείου Πανεπιστημίου, μιλώντας για τις ξενόγλωσσες εκδόσεις που αφορούν στο ελληνικό σινεμά.

«Αυτό θα μπορούσε να αλλάξει αν δημιουργούνταν περισσότερα τμήματα κινηματογραφικών σπουδών με αρκετές θέσεις μελών ΔΕΠ (υπάρχει μεγάλος αριθμός αξιόλογων ανεξάρτητων ερευνητών, ερευνητριών στο χώρο του κινηματογράφου) και αν η χρηματοδότηση των ελληνικών πανεπιστημίων ήταν επαρκής για τη δημιουργία σχετικών υποδομών και μέσων», προσθέτει.

Αναφερόμενη στο σύγχρονο ελληνικό σινεμά, η Μαρία Παραδείση ξεχωρίζει «την κινηματογραφική καλλιέργεια, την τόλμη και το πάθος των νεαρών κινηματογραφιστών και κινηματογραφιστριών να πειραματιστούν με νέες μορφές έκφρασης σε παραγωγές χαμηλού κόστους».

Και παρατηρεί ενδιαφέροντα στοιχεία, όπως «η ανανέωση της θεματολογίας (η έμφαση στην ελληνική οικογένεια και τις έμφυλες σχέσεις) και η αναδιαμόρφωση «παλιών» ειδών, τα οποία, όπως τονίζει, «απαλλάσσουν την “εθνική” παραγωγή από την εσωστρέφεια που τη χαρακτήριζε για πολλά χρόνια».

Από το «Δράκο» και τη «Στέλλα» στο νέο κύμα

Ανατρέχοντας στην ιστορία του ελληνικού κινηματογράφου, η Μαρία Παραδείση εντοπίζει σημαντικές στιγμές σε κάθε εποχή. «Από τη δεκαετία του 1950 θα ξεχώριζα τους δημιουργούς του Παλιού Ελληνικού Κινηματογράφου, τον Κούνδουρο για το “Δράκο” και τον Κακογιάννη για τη “Στέλλα” και το “Κορίτσι με τα μαύρα”.

Οι δύο αυτοί δημιουργοί φέρνουν στο προσκήνιο θέματα “ταμπού”, υποτάσσουν τους κυρίαρχους στη μαζική παραγωγή του Παλιού Ελληνικού Κινηματογράφου ηθοποιούς σε ένα ευρύτερο σκηνοθετικό όραμα δημιουργώντας χαρακτήρες με μεγάλο δραματικό βάθος∙ η ανάδειξή τους γίνεται στο πλαίσιο αξιοσημείωτων αφηγήσεων στο πεδίο ενός «κινηματογράφου τέχνης» όπου ο φιλμικός χώρος αναδεικνύεται εξίσου σε πρωταγωνιστή της αφήγησης.

Ειδικότερα ο Κούνδουρος δίνει «ανάμεσα στις γραμμές» ή χρησιμοποιώντας εύκολα αποκωδικοποιούμενες μεταφορές καθοριστικά στοιχεία για τη μετεμφυλιακή Ελλάδα ενώ στον Κακογιάννη η διαπραγμάτευση των έμφυλων ταυτοτήτων είναι πολυδιάστατη και βεβαίως ανατρεπτική. Το ίδιο ισχύει και για την Ευδοκία του Δαμιανού που αναδεικνύει το χώρο και τους ερασιτέχνες που ερμηνεύουν το βασικό πρωταγωνιστικό ζευγάρι σε αξέχαστους κινηματογραφικούς ήρωες σε μιαν αφήγηση που ξεχειλίζει από πάθος και κοινωνική κριτική», σημειώνει.

Σε ό,τι αφορά το Νέο Ελληνικό Κινηματογράφο, η Μαρία Παραδείση ξεχωρίζει την πρώτη του περίοδο Νέου Ελληνικού Κινηματογράφου, που παρουσιάζει τα χαρακτηριστικά «νέου κύματος» και «ορίζεται από ανατροπές σε κάθε επίπεδο της κινηματογραφικής αφήγησης φέρνοντας στο προσκήνιο μια ευρεία γκάμα καινοφανών θεμάτων και κινηματογραφικών αφηγήσεων που ενσωματώνουν όλη την παράδοση του ρηξικέλευθου ευρωπαϊκού μεταπολεμικού κινηματογράφου (συμπεριλαμβανομένου και εκείνου της ανατολικής Ευρώπης)».

Μιλώντας για το σήμερα του ελληνικού σινεμά, η Μαρία Παραδείση αναφέρεται σε αρκετούς δημιουργούς που, όπως τονίζει,  «διακρίνονται για την ανανέωση των κινηματογραφικών ειδών στο πλαίσιο προσωπικών αφηγήσεων, οι οποίοι ξεχωρίζουν για την γνώση της παγκόσμιας κινηματογραφικής παραγωγής, όπως οι Αλεξίου, Τσίτος, Χρονοπούλου, Μαντά».