«Η Λειψυδρία και άλλες ιστορίες»

Λέξεις: Γιώργος Λιάμπας

Με αφορμή την απονομή του βραβείου “Μένης Κουμανταρέας” στη  Τζένη Οικονομίδη για τη “Λειψυδρία” (εξ ημισείας με το Φώτη Μανίκα για το “Δεν θυμάμαι να υπήρχε κάποια πόρτα κοντά μας”), ακολουθούν όσα ειπώθηκαν από μέρους μου στην παρουσίαση του βιβλίου τον περασμένο Δεκέμβρη, στο βιβλιοπωλείο “Γιάφκα”.

Βρισκόμαστε σήμερα στην όμορφη και φιλόξενη «Γιάφκα», για να κουβεντιάσουμε για το βιβλίο της Τζένης Οικονομίδη, το οποίο να δηλώσω προκαταβολικά και κατηγορηματικά ότι είναι ένα πολύ καλό βιβλίο· κι αυτό το λέω όχι για λόγους αβρότητας αλλά γιατί το πιστεύω ειλικρινά και κυρίως γιατί αυτή είναι η αλήθεια.

Η Τζένη πριν από ένα χρόνο μας παρέδωσε έντεκα ιστορίες υψηλού αισθητικού αποτυπώματος, άλλες μικρές κι άλλες λίγο μεγαλύτερες, που ανασκαλεύουν βαθιά, προσεκτικά και τρυφερά πτυχές της ανθρώπινης συνθήκης.

Έντεκα ιστορίες που, εν πρώτοις, εντυπωσιάζουν με τους ολοκληρωμένους χαρακτήρες που περιέχουν παρά τη μικρή τους φόρμα.

Χαρακτήρες που αρτιώνονται ενόσω συνομιλούν με τον εαυτό τους, ενόσω ενδοσκοπούν κι ενόσω βιώνουν τη σχέση τους με τους άλλους σαν μια παρτίδα σκάκι.

Χαρακτήρες που στήνονται ψηφίδα την ψηφίδα, αποκαλύπτονται λέξη τη λέξη κι αναδύονται ολοζώντανοι μέσα από τη χειρουργικά διεισδυτική ματιά της συγγραφέα, η οποία αποτυπώνει με εξαιρετική ενάργεια τις συναισθηματικές τους διακυμάνσεις, τις νοητικές τους δολιχοδρομίες και το ψυχολογικό τους υπόβαθρο.

Η Τζένη εντοπίζει, αναδεικνύει και φωτίζει τις υποφωτισμένες, τις σκοτεινές γωνιές των ηρώων και για να ακριβολογούμε των ηρωίδων της, γιατί γυναίκες είναι οι πρωταγωνίστριες σε όλες τις ιστορίες (ίσως, ακόμη και σε εκείνη που σε πρώτο πλάνο ενεργεί ο «σύζυγος»).

Ηρωίδες με μια δυσβάσταχτη, επιβεβλημένη από τη μοίρα ειρκτή από την οποία επιθυμούν και δεν επιθυμούν να απαλλαγούν.

Ηρωίδες και ήρωες αλυσοδεμένοι με μια σιδερένια μπάλα στο πόδι τους, που τους δεσμεύει μεν αλλά την αποζητούν κιόλας· με μια αίσθηση καθήκοντος που τους αιχμαλωτίζει και συνάμα τους παρέχει μια αίσθηση πληρότητας.

Χαρακτήρες που κουβαλούν μια εσωτερική, κρυμμένη, τραυματική αλήθεια· μαράζι και ταυτότητα ταυτόχρονα. Με το παρελθόν, βουβό κι αποτραβηγμένο στη γωνία, να στοιχειώνει το παρόν. Με ένα «τώρα» που δεν μπορεί να κόψει τα δεσμά από το «χθες» παρότι καμώνεται ότι ζει ερήμην του.

Ηρωίδες, απότοκα μιας ζωής σκληρής κι αναγκεμένης, που δεν έμαθαν να δείχνουν την τρυφερότητά τους, που καταπίνουν το λόγο το γλυκό, που το χέρι τους μαργώνει σαν κινήσει για να γίνει χάδι.

Πρόσωπα που τα κοσμεί το «φωτοστέφανο του αδύναμου», που «δεν τα έχει ανάγκη η Ιστορία» και «η ζωή τα έχει φέρει από τη μεριά των παρατηρητών». Πρόσωπα που ζουν μόνο μέσα από τη ζωή του άλλου. Πρόσωπα και ζωές της φροντίδας και της μέριμνας.

Πρόσωπα που σε μια στιγμή κρίσης συνειδητοποιούν το μέγεθος και την ποιότητα της μεταλλαγής τους εξαιτίας της παράδοσής τους στους όρους μιας συνθήκης ζωής που αθορύβως κι ανεπαισθήτως τους επιβλήθηκε ή την ανέχτηκαν ή νόμισαν ότι την επέλεξαν.

Χαρακτήρες που μετεωρίζονται ανάμεσα στο ρόλο του θύματος και του θύτη στην πίστα που ορίζουν η σαγήνη, ο πόθος, η εξουσία.

Ηρωίδες που υπάρχουν καθαυτές μόνον όταν μένουν μόνες με τους εαυτούς τους, απερίσπαστες από τις συμβάσεις και τους ρόλους της καθημερινότητας.

Οι χαρακτήρες των ιστοριών που φιλοτεχνούνται καθώς διατρέχουμε τις σελίδες δεν είναι μόνο ολοκληρωμένοι, είναι κυρίως πειστικοί· κι αυτό, όχι μόνο γιατί ψυχογραφούνται ενδελεχώς· ούτε γιατί η παντεπόπτρια – συγγραφέας, που γνωρίζει ακόμη κι αυτά που οι ίδιοι δεν γνωρίζουν, λειτουργεί σαν εσωτερικό τους ηχείο δίνοντας φωνή στις σιωπές, αναδεικνύοντας το τραμπάλισμα, την αμφιθυμία, την αμφιβολία, το αβέβαιον της βούλησης των ανθρώπων.

Οι χαρακτήρες της είναι τόσο ζωντανοί, τόσο σάρκινοι, γιατί εντάσσονται σε ένα αριστοτεχνικά, κάθε φορά, στημένο σκηνικό, σε μια πειστικότατη ατμόσφαιρα που επιδρά καταλυτικά, συμπρωταγωνιστεί στην ίδια την ιστορία καθώς οι χαρακτήρες γίνονται κατανοητοί ως περιέκτες και περιεχόμενό του συγκεκριμένου περιβάλλοντος εντός του οποίου εκδιπλώνεται και νοηματοδοτείται η δράση τους.

Η Τζένη χτίζει με μαστοριά την ατμόσφαιρα των ιστοριών της, σταματώντας τη ματιά της σε μια αδιόρατη χειρονομία, στο σκάλισμα ενός επίπλου, στον ανεπαίσθητο θόρυβο των πιατικών, στις διαστάσεις μιας παλιάς κουζίνας και σε πολλές άλλες τετριμμένες, σχεδόν αόρατες λεπτομέρειες και τις δίνει υπόσταση, κάνει διακριτή την παρουσία τους κι αυτές, με τη σειρά τους, φωτίζουν, δίνουν βάθος στο στήσιμο και στην κατανόηση της ιστορίας.

Με τον ίδιο τρόπο συμβάλλουν στην αφήγηση τόσο τα μικρά στάσιμά της, οι λοξές της ματιές, οι λιγοστές αλλά καίριες γραμμές που αφιερώνει στην ανάδειξη κυρίως του κοινωνικού αλλά και του πολιτικού και οικονομικού υποστρώματος, πάνω στο οποίο στήνεται η χορογραφία της ιστορίας (το ρημαγμένο, φοβικό, αγριωπό, μισάνθρωπο τοπίο της κρίσης είναι παρόν σε κάμποσες από αυτές), όσο και η διάστιξη των κειμένων με εύστοχες επισημάνσεις, παρατηρήσεις και σχολιασμό κοινωνικών συμπεριφορών, αισθητικών προτύπων και χαρακτηριστικών ανθρώπινων ιδεότυπων. Όλα τα προηγούμενα δίνουν βάρος και βάθος, χαρίζουν επίγευση στην ιστορία και ποντίζουν τους χαρακτήρες στον πραγματικό κόσμο.

Μορφολογικά οι ιστορίες ποικίλουν και διακρίνονται από την επιλογή του κατάλληλου, κάθε φορά, αφηγηματικού τροπισμού, προκειμένου να υπηρετηθεί η απαραίτητη δραματουργική ανέλιξη κι ένταση της καθεμιάς.

Αλλού η αφήγηση είναι επιστολική, αλλού τριτοπρόσωπη, αλλού αυτοπρόσωπη, αλλού εναλλασσόμενη, αλλού μονοπρόσωπη κι αλλού πολυπρόσωπη, δοσμένη όμως, σε κάθε περίπτωση, με γλωσσική επάρκεια, ευλυγισία, λιτότητα, οξυδέρκεια κι ευστοχία· νοτισμένη και θωρακισμένη από τους χυμούς και τη δύναμη καίριων και λειτουργικών εκφραστικών μέσων. Αν και μικρή φόρμα, πρόκειται για αφήγηση βραδείας καύσης, στοχαστική· για φράσεις κόμπους πλεγμένους με το τσιγκελάκι, προσεκτικά κι υπομονετικά βαλμένους στη σειρά να οικοδομούν το αφηγηματικό της σύμπαν.

Η Τζένη, ακόμη κι όταν χρησιμοποιεί φράσεις ελλειπτικές, φράσεις που παραπέμπουν σε λόγο ποιητικό, αφηγηματικά δεν βιάζεται. Η στάγδην βραδέως αφήγηση λιώνει αργά στο στόμα, δεν σου επιτρέπει να την καταπιείς λαίμαργα, επιπόλαια, αλλά σου επιβάλλει να την γευτείς αργά, να την αφήσεις να σε ποτίσει.

Όλες οι ιστορίες είτε εκτυλίσσονται χρονολογικά ευθύγραμμα και γραμμικά είτε με εμβόλιμα φλας μπακ είτε έμμεσα, μέσω σχολιασμού γεγονότων από τρίτους, αποκαλύπτονται κλιμακωτά και διακρίνονται από υποδόριο, καλοζυγισμένο και σωστά τοποθετημένο σασπένς που τροφοδοτεί συνεχώς την αναγνωστική περιέργεια.

Ωστόσο η μεγάλη της αρετή και μέριμνα να στήνει πολυπρισματικά και με λεπτομέρεια τόσο τους χαρακτήρες όσο και το σκηνικό μέσα στο οποίο λειτουργούν και διαμορφώνονται, μερικές φορές την παρασύρει και κάποιες από τις ιστορίες φαίνονται να μην έχουν ξεκάθαρο κέντρο βάρους, ξεκάθαρη στόχευση ή να μην γίνεται εναργής η υπονοούμενη αντίστιξη ή το κλείσιμο τους να φαντάζει αδύναμο.

Όμως, ακόμη και σ’ αυτές τις περιπτώσεις, που είτε το «τι» είτε το «γιατί» είτε το «πώς» είτε το «ποιος» της ιστορίας παραμένει θολό, εξαιτίας συγγραφικού φλουταρίσματος, ακόμη και τότε, απολαμβάνουμε το κλίμα, την ατμόσφαιρα μέσα στην οποία συνέβη και πιθανότατα το γέννησε. Κοντολογίς, η Τζένη μας έχει παραδώσει, μας έχει κάνει δώρο, ένα σώμα έντεκα ιστοριών και μας καλεί όχι απλώς να διαβάσουμε, αλλά παίρνει το χέρι μας και το οδηγεί να ψαύσει, να ψηλαφίσει το ανάγλυφο ματαιωμένων επιθυμιών, ακυρωμένων προοπτικών, ανέκφραστων τρυφεροτήτων, σιωπηλών συγκινήσεων, επώδυνων απουσιών, διαγουμισμένων ζωών, άλλοτε παραδομένων στην αδράνεια της επιβίωσης κι άλλοτε ποτισμένων από το πείσμα της ύπαρξης.

Η Τζένη μας λέει τις ιστορίες της και ξεφλουδίζει τους χαρακτήρες της μπροστά στα μάτια μας, όχι για να τους εκθέσει γυμνούς στο αδηφάγο βλέμμα μας ούτε για να τους κρίνει αλλά για να μιλήσει και για να μας προσκαλέσει να στοχαστούμε πάνω στην ανθρώπινη συνθήκη· και τα καταφέρνει περίφημα!

* Το κείμενο είναι από την παρουσίαση του Γιώργου Λιάμπα για το βιβλίο της Τζένης Οικονομίδη «Η Λειψυδρία και άλλες ιστορίες», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΘΕΜΕΛΙΟ.