Ο ακρωτηριασμός της Δύσης – Μία κριτική

Λέξεις: Αγγέλα Μάντζιου

Ο ακρωτηριασμός της Δύσης

ή Η τραγωδία της Κεντρικής Ευρώπης

μετάφραση ΓΙΑΝΝΗΣ Η. ΧΑΡΗΣ, Βιβλιοπωλείον της Εστίας

Το βιβλίο του Μίλαν Κούντερα, «Ο ακρωτηριασμός της Δύσης ή Η τραγωδία της Κεντρικής Ευρώπης», περιλαμβάνει την ομιλία του στο συνέδριο των Τσεχοσλοβάκων συγγραφέων (1967), με παρουσίαση- εισαγωγή του Ζακ Ρούπνικ, καθώς επίσης ένα άρθρο, δημοσιευμένο στο περιοδικό Le débat (1983), με τον ομώνυμο τίτλο («Ο ακρωτηριασμός της Δύσης ή Η τραγωδία της Κεντρικής Ευρώπης»), με εισαγωγή-παρουσίαση του Πιερ Νορά.

Στο συνέδριο των συγγραφέων, στην Πράγα, δηλώνεται εξ αρχής η διάσταση δημιουργών-καλλιτεχνών και πολιτικής εξουσίας. Ασκείται κριτική στην λογοκρισία του καθεστώτος και αναπτύσσεται ένας προβληματισμός για τις απαρχές, τις ρίζες και τα χαρακτηριστικά της Τσέχικης κουλτούρας.

 Ο ομιλητής αναφέρεται σε διάφορες απόψεις και προβληματισμούς επιφανών συγγραφέων, σχετικά με την σύσταση των πολιτισμικών αξιών ως προς την επιβίωση του έθνους, εστιάζοντας στην συμβολή τους στην κατά καιρούς πνευματική αναγέννησή του. Παράλληλα διερευνώνται οι συνθήκες ανάπτυξης της εθνικής κουλτούρας, γεγονός που σχετίζεται με την ελευθερία του πνεύματος. 

Από τον 17^ο αιώνα δόθηκε έμμεσα στους Τσέχους το προνόμιο της καλλιέργειας της γλώσσας τους -μέσω της μετάφρασης μεγάλων έργων του ευρωπαϊκού πνεύματος- συμβάλλοντας στον εμπλουτισμό, την ενίσχυση και κατανόηση των ευρωπαϊκών γραμμάτων. Με κριτήριο την οικουμενικότητα των αξιών, διαμορφώθηκε η προσδοκία προσανατολισμού στην ευρωπαϊκή υπόσταση.

Η Ιστορία των Τσέχων πέρασε από διάφορες επώδυνες φάσεις, γεγονός που τους οδήγησε, ως λαό, στην προσαρμογή οικειοποίησης ή ανακατασκευής και επανεφεύρεσης του πολιτισμικού τους πλαισίου, σταθερού άξονα για άλλους λαούς της Δυτικής Ευρώπης, λόγω ευνοϊκών ιστορικών -πολιτικών συνθηκών. Αυτά τα άνισα φορτία, περιόδων εθνικής αφύπνισης ή καταδίκης στην λήθη και την αφάνεια, λαών και εθνών, καθορίζουν εν πολλοίς και το μέλλον τους στον παγκόσμιο χάρτη.

Αυτή η απομόνωση ωστόσο και ο περιορισμός, έδωσε ώθηση πνευματικής ανάπτυξης, διασώζοντας πολιτισμικά χαρακτηριστικά και ιδιοτυπίες μοναδικότητας, εμβαθύνοντας και εμπλουτίζοντας την κουλτούρα του έθνους. Σ’ αυτό βοήθησαν οι ανακαλύψεις νέων τεχνών, όπως ο κινηματογράφος. Η τσέχικη λογοτεχνία στις χαρακτηριστικές της -γλωσσικές, πολιτισμικές, πολιτικές- ιδιοτυπίες και η τύχη έργων και δημιουργών -με παραδείγματα και από άλλες μικρές χώρες της Κεντρικής Ευρώπης- εξετάζονται και στις διαφορές μεταξύ φασισμού – σταλινισμού- κομμουνισμού, ως προς τις παραδοξότητες στην προσέγγιση, ερμηνεία, προστασία ή διαστρέβλωση των ουμανιστικών ιδεών.

Όμως παρ’ όλο που σήμερα δεν κινδυνεύει η εθνική υπόσταση, τονίζει ο συγγραφέας, ελλοχεύει ο κίνδυνος να αφομοιωθούν οι μικροί λαοί σε ευρύτερους σχηματισμούς και να αφανιστούν παρακολουθώντας την περιθωριοποίηση και ακύρωση της γλώσσας τους, εξαιτίας της μαζικής κουλτούρας και της κυριαρχίας κάποιων διεθνών γλωσσών. Αυτό το πρόβλημα της συρρίκνωσης ή της ένταξης σε ευρύτερους σχηματισμούς έχει να κάνει και με τον αγώνα των Τσέχων διανοουμένων για την θεμελίωση της κουλτούρας τους από τον 19ο αιώνα έως και τον 20ο, όταν δρέπονται οι καρποί της πολιτισμικής έκρηξης, ύστερα από την γερμανική κατοχή και τον σταλινισμό. Έτσι εκφράζεται και το δίλημμα των Τσέχων: ο πολιτισμός τους να καταντήσει φολκλόρ, η γλώσσα τους μία ευρωπαϊκή διάλεκτος ή να γίνουν ένα ευρωπαϊκό έθνος, με τις αντίστοιχες συνέπειες…

Το δεύτερο άρθρο-δοκίμιο εξετάζει τα ίδια θέματα στην διάσταση ενός καθολικού στοχασμού για το μέλλον και την προοπτική της ευρωπαϊκής ταυτότητας. Μικρά έθνη -και οι αντίστοιχες λογοτεχνίες τους- ιδωμένα στον επαρχιακό πυρήνα τους ή άλλα ιδωμένα στο μεγάλο κάδρο των εξελίξεων του ευρωπαϊκού χώρου, διασταυρώνονται χωρίς να κατανοούν τις κοινές αφετηρίες τους και καταδικάζονται σε χρόνια απομόνωση και παρατεταμένη ασυνεννοησία. Ο προβληματισμός του συγγραφέα, αφορά την θέση των εθνών της Κεντρικής Ευρώπης και του πολιτισμικού τους γοήτρου έναντι μεγαλύτερων εθνικών σχηματισμών και ισχυρότερων γλωσσών, τοποθετημένων στον ευρύτερο χάρτη της Ευρώπης. Κατανοώντας και ερμηνεύοντας τις παρανοήσεις, επισημαίνει τις ιδιαιτερότητες και τα χαρακτηριστικά στοιχεία, όπως αυτά διαμόρφωσαν συγκριτικά την γεωγραφική και κυρίως την πολιτική και πολιτισμική ζώνη της Ανατολικής, της Κεντρικής και Δυτικής Ευρώπης.

Το θέμα εξετάζεται στο πρίσμα της λογοτεχνικής δημιουργίας και της ευρύτερης πολιτισμικής συνεισφοράς, ή υποστήριξης αλλά και των ιστορικών συγκυριών και πολιτικών δεδομένων, ιδεολογιών και καθεστώτων, όπως αυτά επηρέασαν την εξέλιξη και τις εκατέρωθεν συμμαχίες, αντιφάσεις, ταυτίσεις και ωσμώσεις.

Ο συγγραφέας επιμένει στην λαϊκή βάση της κουλτούρας και της τέχνης των εθνών και των λαών αυτής της περιοχής -της Κεντρικής Ευρώπης- γεγονός που αδυνατούν να κατανοήσουν λαοί πιο ισχυροί, Γάλλοι, Άγγλοι, Γερμανοί, με ομογενοποιημένη κουλτούρα και γλωσσική υπεροχή. Οι περιορισμοί της γλώσσας, ο μηχανισμός της απομόνωσης, καθιστούν δύσκολη την προσέγγιση ή την αναγνώριση της αξίας των έργων, ως καμβά και αφετηρία διαλόγου ή πεδίο συνεννόησης. Στοχάζεται πάνω στις έννοιες του «ανήκειν», της ταυτότητας, της Ιστορίας, της γλώσσας, των ουμανιστικών αξιών, της κουλτούρας, της θρησκείας, της αισθητικής, των ιδεολογιών, των ιδεοληψιών, της συμπεριφοράς των καθεστώτων προς τους δημιουργούς και τα έργα τέχνης. Θέτει τους άξονες επιρροής, σαγήνης, κρατών όπως η Ρωσία, η Γαλλία, η Αυστρία, η Γερμανία, εξετάζει τον ρόλο των ευρωπαϊκών πόλεων και πανεπιστημίων ως κέντρων τέχνης και πολιτισμού, Πράγα, Βιέννη, κά, όντας, στην εποχή τους, στο επίκεντρο των εξελίξεων λόγω του πολυπολιτισμικού-πολυφυλετικού-πολυφωνικού τους στίγματος. Τα παραδείγματα, αφορούν την τέχνη (ζωγραφική, μουσική, κινηματογράφο, ποίηση) και κυρίως την τέχνη του μυθιστορήματος.

Ο συγγραφέας αναφέρεται επίσης και στον ρόλο των δημιουργών καθώς και στην συμβολή τους στη διαμόρφωση της κουλτούρας και της συνείδησης του λαού τους. Επισημαίνει πως τα κράτη της κεντρικής Ευρώπης πολιτισμικά ανήκαν πάντα στην Δύση, αλλά πολιτικά, αυτά τα μικρά έθνη, η Δύση τα έβλεπε ως τμήμα του ανατολικού μπλοκ. Μία μεγάλη παρανόηση η οποία αντικατοπτρίζεται και στην πνευματική εξέλιξη ή στην καλλιτεχνική παραγωγή, που υποδηλώνει τον εγκλωβισμό τους στο μικρό πλαίσιο αναφοράς, επιρροής και ισχύος.

Ταυτότητα, ιδιαιτερότητες, πολιτικές εξελίξεις, καθεστώτα και επαναστάσεις, διανοούμενοι και στοχαστές, μορφές τέχνης και αλληλεπιδράσεις, σύνορα, ιδέες, κοινά μοτίβα, αποτελούν πεδίο διερεύνησης και στοχασμού για τον μυθιστοριογράφο και διανοητή Κούντερα. Ο συγγραφέας εκφράζει τον προβληματισμό του στο θέμα του χαρακτήρα της -κοινής- ευρωπαϊκής κουλτούρας, όπως καθρεφτίζεται στο λεξιλόγιο, στους μύθους, στις ουμανιστικές αξίες. Δηλώνει ότι κινδυνεύει εξ αιτίας της άγνοιας, του επαρχιωτισμού ή της στενομυαλιάς των βανδάλων, αυτών που αποφασίζουν για το μέλλον χωρίς γνώση, ευαισθησία, αισθητική. Τα συμπεράσματά του εκφράζουν τους φόβους και την απαισιοδοξία του για το μέλλον του πολιτισμού της Ευρώπης.

«Η αξία του κειμένου δεν προέρχεται μόνο από την αποδεικτική δύναμή του αλλά και από την εντελώς προσωπική και αγωνιώδη φωνή του συγγραφέα, που επιβάλλεται στην εποχή σαν φωνή ενός από τους μεγαλύτερους Ευρωπαίους συγγραφείς». Σελ. 45(ΠΙΕΡ ΝΟΡΑ)

Αποσπάσματα:

«:οι κεντροευρωπαϊκές εξεγέρσεις δεν υποστηρίχτηκαν από τις εφημερίδες, από το ραδιόφωνο ή από την τηλεόραση, δηλαδή από τα μέσα ενημέρωσης. Προετοιμάστηκαν, ξεκίνησαν, πραγματοποιήθηκαν από τα μυθιστορήματα, από την ποίηση, από το θέατρο, από τον κινηματογράφο, από την ιστοριογραφία, από τα λογοτεχνικά περιοδικά, από τα λαϊκά κωμικά θεάματα, από τις φιλοσοφικές συζητήσεις, δηλαδή από την κουλτούρα». Σελ.90

«Η τσέχικη λογοτεχνία –μια άλλη ιδιαιτερότητά της- είναι ελάχιστα αριστοκρατική· είναι μια λαϊκή λογοτεχνία, συνδεδεμένη στενά με το ευρύ εθνικό κοινό της. Το γεγονός αυτό αντιπροσωπεύει τη δύναμή της και μαζί την αδυναμία της». Σελ.29

«Χάρη στις μεταφράσεις δημιουργήθηκαν και τελειοποιήθηκαν τα τσέχικα σαν ολοκληρωμένη ευρωπαϊκή γλώσσα, μαζί με την ευρωπαϊκή ορολογία. Τέλος, μέσα από τη λογοτεχνική μετάφραση θεμελίωσαν οι Τσέχοι την ευρωπαϊκή λογοτεχνία τους στην τσέχικη γλώσσα, και η λογοτεχνία αυτή διαμόρφωσε Ευρωπαίους αναγνώστες που διάβαζαν τσέχικα». Σελ. 24

«Οι άνθρωποι που ζουν μονάχα το ασύνδετο παρόν τους, που αγνοούν κάθε ιστορική συνέχεια και δεν διαθέτουν κουλτούρα, είναι ικανοί να μεταμορφώσουν την πατρίδα τους σε μια έρημο δίχως ιστορία, δίχως μνήμη, δίχως καμιά απήχηση και στερημένη από κάθε ομορφιά». Σελ.32

«Η ταυτότητα ενός λαού ή ενός πολιτισμού αντανακλάται και συνοψίζεται στο σύνολο των πνευματικών δημιουργιών που αποκαλούμε συνήθως «κουλτούρα». Όταν απειλείται θανάσιμα αυτή η ταυτότητα, παρατηρείται μια έκρηξη της πολιτισμικής ζωής, και η κουλτούρα γίνεται η ζώσα αξία γύρω από την οποία συσπειρώνεται όλος ο λαός. γι’ αυτό και σε όλες τις κεντροευρωπαϊκές εξεγέρσεις η πολιτισμική μνήμη μαζί με τη σύγχρονη δημιουργία έπαιξαν τόσο μεγάλο και τόσο καθοριστικό ρόλο όσο πουθενά αλλού και ποτέ σε καμία ευρωπαϊκή λαϊκή εξέγερση». Σελ. 53

«Σήμερα η Κεντρική Ευρώπη είναι υποδουλωμένη στη Ρωσία, με εξαίρεση τη μικρή Αυστρία, που, από τύχη μάλλον παρά από αναγκαιότητα, διατήρησε την ανεξαρτησία της, αλλά παράλληλα, αποσπασμένη από το κεντροευρωπαϊκό πλαίσιο, χάνει το μεγαλύτερο μέρος της ιδιαιτερότητάς της και όλη της τη σημασία. Η εξαφάνιση της κεντροευρωπαϊκής πολιτισμικής εστίας ήταν σίγουρα από τα σπουδαιότερα γεγονότα του αιώνα για ολόκληρο τον δυτικό πολιτισμό. Επαναλαμβάνω λοιπόν την ερώτησή μου: πώς είναι δυνατόν να μένει απαρατήρητη και δίχως όνομα;

Η απάντησή μου είναι απλή: η Ευρώπη δεν πρόσεξε την εξαφάνιση της μεγάλης πολιτισμικής εστίας της, επειδή η Ευρώπη δεν νιώθει πια την ενότητά της σαν πολιτισμική ενότητα». Σελ. 81-82

«Συνεπώς, αυτό που ορίζει και προσδιορίζει το κεντροευρωπαϊκό σύνολο δεν μπορεί να είναι τα πολιτικά σύνορα (που δεν είναι αυθεντικά, και επιβάλλονται πάντοτε από εισβολές, κατακτήσεις και κατοχές), αλλά οι μεγάλες κοινές καταστάσεις που συγκεντρώνουν τους λαούς, και τους συσπειρώνουν πάντοτε με διαφορετικό τρόπο, μέσα σε φανταστικά και πάντοτε μεταβλητά σύνορα, στο εσωτερικό των οποίων παραμένει η ίδια μνήμη, η ίδια εμπειρία, η ίδια κοινή παράδοση». Σελ. 75-76

«Η Κεντρική Ευρώπη με το πολιτικό της σύστημα είναι Ανατολή· με την πολιτισμική της ιστορία είναι Δύση. Απ’ τη στιγμή όμως που η Ευρώπη χάνει σταδιακά το νόημα της δικής της πολιτισμικής ταυτότητας, στην Κεντρική Ευρώπη βλέπει μόνο το πολιτικό καθεστώς της· με άλλα λόγια: στην Κεντρική Ευρώπη βλέπει μόνο την Ανατολική Ευρώπη». Σελ.94

«Μ’ αυτή την έννοια, η μοίρα της Κεντρικής Ευρώπης εμφανίζεται σαν προείκασμα της ευρωπαϊκής μοίρας εν γένει, και η κουλτούρα της αποκτά ευθύς εξαρχής τεράστια επικαιρότητα». Αρκεί να διαβάσει κανείς τα μεγαλύτερα κεντροευρωπαϊκά μυθιστορήματα:*στους Υπνοβάτες του Μπροχ η Ιστορία εμφανίζεται σαν διαδικασία έκπτωσης των αξιών· ο Άνθρωπος χωρίς ιδιότητες του Μούζιλ περιγράφει μια ευφορική κοινωνία, που δεν ξέρει πως αύριο θα εξαφανιστεί· στον Καλό στρατιώτη Σβέικ του Χάσεκ η προσποίηση της ηλιθιότητας είναι η τελευταία δυνατότητα να διατηρήσει κάποιος την ελευθερία του· τα μυθιστορηματικά οράματα του Κάφκα μας μιλούν για τον αμνήμονα κόσμο, τον κόσμο μετά τον ιστορικό χρόνο. Όλη η μεγάλη κεντροευρωπαϊκή δημιουργία από την αρχή του αιώνα ως τις μέρες μας θα μπορούσε να θεωρηθεί ένας διαρκής στοχασμός γύρω από το πιθανό τέλος της ευρωπαϊκής ανθρωπότητας». Σελ. 80-81