Ο άνθρωπος που αφιέρωσε τη ζωή του στην έρευνα της δυτικής Θεσσαλονίκης

Είναι από τους ανθρώπους που γνωρίζουν την δυτική Θεσσαλονίκη όσο λίγοι, αφού έχει αφιερώσει πολλά χρόνια της ζωής του στην μελέτη και την καταγραφή της μέσα από κείμενα και βιβλία.

Ο Σπύρος Λαζαρίδης γεννήθηκε στο Κιλκίς, αλλά τον κέρδισε η Θεσσαλονίκη όπου ζει από το 1967. Τελείωσε το Φυσικό τμήμα της Φυσικομαθηματικής Σχολής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και εργάστηκε ως καθηγη­τής στη Μέση Εκπαίδευση.

Έχει γράψει ποιήματα, δοκίμια, θεατρικά έργα και μελέτες, ενώ βιβλία του εκδίδονται από το 1986, με τελευταίο την «Κληρονομιά του Ζέιτενλικ» που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Εκδόσεις Ζήτρος και αποτελεί το τέλος μίας τριλογίας για «την ιστορία της, εκτός των τειχών, δυτικής Θεσσαλονίκης», όπως χαρακτηριστικά λέει ο ίδιος.

Με αφορμή αυτή την τελευταία του έκδοση αλλά και το συνολικό του έργο και την προσφορά του στη δυτική Θεσσαλονίκη, μιλήσαμε μαζί του και μας εξηγεί όλα όσα τον οδήγησαν να αφιερώσει τη ζωή του σε αυτή την έρευνα.

Γνωρίζω πως «Η κληρονομιά του Ζέιτενλικ» είναι το τρίτο βιβλίο ενός κύκλου που κλείνει. Μιλήστε μου για αυτό και για την έρευνα που κάνατε πολλά χρόνια;

Από το 1991 μπήκε στο ερευνητικό μου πεδίο, με αφορμή την προσπάθειά μου να καταλάβω τη σημασία της λέξης Λεμπέτ. Το πρώτο μου βιβλίο έχει ακριβώς αυτό το όνομα και εκδίδεται το 1993 από την Άλλη Πλευρά, μια αστική μη κερδοσκοπική εταιρία που στήσαμε κάποιοι φίλοι για να προβάλλουμε θέματα της δυτικής Θεσσαλονίκης˙ απορρίπτει τα γνωστά στερεότυπα που ακολουθούν αυτό το όνομα, πως προέρχεται δηλαδή από το γαλλικό les bêtes που σημαίνει τα κτήνη, άρα προέρχεται από τους στάβλους που εγκατέλειψαν στην περιοχή οι Γάλλοι στρατιώτες του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου ή πως σημαίνει τρελός γι’ αυτό και το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης αναφέρεται συχνά μ’ αυτό το όνομα. Δυστυχώς μετά από τόσα βιβλία η ακριβής σημασία της λέξης δεν έγινε δυνατόν να επισημανθεί (παρόλο που υπάρχει σε διάφορες γλώσσες είτε ως όνομα είτε με κάποια ερμηνεία). Πρωτοσυναντάται στην περιοχή της Θεσσαλονίκης από τον 17^ο αιώνα και είναι το όνομα του χριστιανικού τσιφλικιού στην περιοχή της Νέας Ευκαρπίας.

Ψάχνοντας βρίσκεις, οπότε άνοιξε ένας μεγάλος φάκελος όπου συνάσσονταν διάφορα ευρήματά μου, είτε στο περιθώριο της γνωστής βιβλιογραφίας για τη Θεσσαλονίκη, είτε σε δημοτικά αρχεία, είτε σε εφημερίδες˙ από κοντά και συλλογή φωτογραφιών και από συλλέκτες και φορείς και από οικογένειες της Σταυρούπολης και της Πολίχνης κυρίως. Προέκυψαν έτσι κάποιες εκδόσεις που μπορούν να καταταγούν σε τρεις ενότητες: α) Τα τρία βασικά βιβλία μου για την ιστορία της, εκτός των τειχών, δυτικής Θεσσαλονίκης, όλα από τις εκδόσεις Ζήτρος˙ «Από το Βαρδάρι ως το Δερβένι» (1996), «Η μοναξιά του Ζέιτενλικ» (2012), «Η κληρονομιά του Ζέιτενλικ» (2022).

β) Η σειρά Ιστορικό αρχείο Σταυρούπολης των εκδόσεων του (τότε) δήμου Σταυρούπολης με τα λευκώματα «Δι’ εγκαταστάσεως 1914» (2001, 2005), «Βιβλία Σταυρουπολιτών» (2002), «Ξορκίζοντας το κακό» (2002) και τη μελέτη «Μέρες ποδοσφαίρου» (2002). Σ’ αυτήν την κατηγορία ανήκουν και ο Κατάλογος της έκθεσης Ελαιώνας/Zeitenlik που εκδόθηκε από τη Μονή Λαζαριστών το 2012 και το τρίγλωσσο δεκαεξασέλιδο με τον ίδιο τίτλο.

γ) Μελέτες που εμβαθύνουν σε ζητήματα που θίγονται στα τρία βασικά μου βιβλία, όπως είναι το «Στα ίχνη του κόκκινου Κανάκη» (εκδόσεις Κέντρου Ιστορίας Αμπελοκήπων Θεσσαλονίκης, 2014) για τον πρώτο κομμουνιστή κοινοτάρχη στη Θεσσαλονίκη, το «Εκείθεν της Αγίας Παρασκευής» (εκδόσεις University Studio Press, 2016) και πραγματεύεται τις πρώτες ημέρες εγκατάστασης, δίπλα στην οδό Λαγκαδά, των προσφύγων του 1914 και των στρατιωτών της Στρατιάς της Ανατολής του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου το 1915 και το κείμενό μου «Οι καθολικοί δυτικά», στον συλλογικό τόμο «Οι Φράγκοι της Σαλονίκης» (εκδόσεις Κέντρου Ιστορίας Αμπελοκήπων Θεσσαλονίκης, 2017) που πραγματεύεται το χρονικό της παρουσίας των Λαζαριστών στα εδάφη της δυτικής Θεσσαλονίκης.

Γεωγραφικά το βιβλίο ασχολείται με τη γειτονιά του στρατοπέδου Παύλου Μελά. Γιατί αυτό;

Το αρχικό κάδρο της έρευνάς μου ήταν η ευρύτερη περιοχή της δυτικής Θεσσαλονίκης και αυτό είναι που παρουσιάζεται στο πρώτο μου βιβλίο το «Από το Βαρδάρι ως το Δερβένι» και το χρονολογικό όριο ήταν το 1920, δηλαδή η παραμονή της έλευσης των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής. Όταν προέκυψε η ανάγκη για δεύτερη έκδοση, στο βιβλίο αυτό προσαρτήθηκε και το λεύκωμα «Δι’ εγκαταστάσεως 1914» και έτσι εκδόθηκε «Η μοναξιά του Ζέιτενλικ». Μετά το 1922 η περιοχή της δυτικής Θεσσαλονίκης γεμίζει από προσφυγικούς οικισμούς, τα γεγονότα είναι πιο πυκνά και οι πηγές για την ιστορική έρευνα περισσότερες. Έτσι περιορίστηκε το πεδίο το οποίο κλήθηκε να το καλύψει το νέο βιβλίο «Η κληρονομιά του Ζέιτενλικ». Το στρατόπεδο Παύλου Μελά, η απέναντί του τούμπα του Ζέιτενλικ και τα κτίρια των Καθολικών στην ίδια γειτονιά είναι τα τοπόσημα που έρχονται από παλιά και αλλάζουν χαρακτήρα. Το στρατόπεδο αποκτά ένα πολύ βαρύ φορτίο με την χρησιμοποίησή του από τους Ναζί ως στρατόπεδο συγκέντρωσης επί Κατοχής, η τούμπα του Ζέιτενλικ γίνεται, στο ίδιο διάστημα, η τούμπα των Εκτελέσεων και τα κτίρια των Καθολικών δεν έχουν πια τη χρήση που είχαν μέχρι την Απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους το 1912. Όλη η περιοχή στις δύο πλευρές της οδού Λαγκαδά αλλάζει μορφή και χαρακτήρα. Γεννιούνται νέες συνοικίες, ιδρύονται ιδρύματα και μεγάλες καπναποθήκες. Μετά από τον Εμφύλιο, το στρατόπεδο Παύλου Μελά ξαναγίνεται από φυλακή απλό στρατόπεδο, η τούμπα κατεδαφίζεται και η γη των Λαζαριστών εκποιείται σε οικόπεδα. «Η κληρονομιά του Ζέιτενλικ» παρακολουθεί αυτές τις αλλαγές και ήδη είναι ένα ογκώδες βιβλίο˙ ήταν εκ των πραγμάτων αδύνατον να επεκταθεί σε όλες τις κοινότητες που γέμισαν τον άδειο χώρο της δυτικής Θεσσαλονίκης μετά το 1922. Το χρονολογικό όριο του νέου βιβλίου είναι τα πρώτα χρόνια της Δικτατορίας των Συνταγματαρχών, επειδή τότε πέφτει το τελευταίο φρούριο του παρελθόντος˙ εγκαινιάζονται οι λαϊκές πολυκατοικίες επί της οδού Λαγκαδά στις οποίες εγκαθίστανται οι παραπηγματούχοι πρόσφυγες της Σταυρούπολης.

Αν έπρεπε να περιγράψετε το βιβλίο σε κάποιον που δεν γνωρίζει, τι θα λέγατε πως είναι;

Είναι ένα βιβλίο για τον μικρόκοσμο της Ιστορίας˙ όπως γράφεται στο οπισθόφυλλο του βιβλίου, «Η κληρονομιά του Ζέιτενλικ» δεν είναι ένα βιβλίο που θέλει να σου πει τι έγινε, πού και πότε. Είναι ένα βιβλίο που σε θέλει να βλέπεις τι γίνεται εκεί, τότε! Ένα βιβλίο με συγγραφέα γοητευμένο από τη γλώσσα των πηγών του, δηλαδή ένα βιβλίο που δεν αναζητά αναγνώστες, αλλά κοινωνούς των όσων εξιστορεί».

Πόσες ιστορίες κρύβουν τα δυτικά της Θεσσαλονίκης που σας προκαλούν ενδεχομένως να γράψετε κι άλλες ιστορίες;

Πριν εκδοθεί «H κληρονομιά του Ζέιτενλικ» εκδόθηκε η συλλογή διηγημάτων μου «Ίχνη όζας» (εκδόσεις Ζήτρος, 2013). Στα διηγήματα αυτά πρωταγωνιστεί η ίδια περιοχή και η ίδια χρονολογική περίοδος με εκείνες της «Κληρονομιάς του Ζέιτενλικ». Από κοντά και δύο θεατρικά έργα μου˙ το έργο «Νυχτοφαγιές» (παίχτηκε το 2018 με θέμα το στρατόπεδο Παύλου Μελά επί Κατοχής) και το έργο «Όλυμπο να βλέπει» (βρίσκεται το στάδιο των προβών) με θέμα την κατασκευή μιας εκκλησίας στη δεκαετία του 1960, στο οποίο καθρεφτίζεται η κοινωνία των δυτικών συνοικιών της Θεσσαλονίκης εκείνης της εποχής. Είναι πολλά τα θέματα που μπορούν να γίνουν ιστορία ή λογοτεχνία και θέατρο. Κανείς δεν ξέρει αν και πότε θα τρυπώσουν στο πληκτρολόγιο του υπολογιστή του και να αποκτήσουν ένα σώμα από γραπτές λέξεις˙ ίδωμεν!

Ιστορικά, είναι ένα βιβλίο που περιγράφει μία εποχή της Ελλάδας και της Θεσσαλονίκης. Πιστεύετε πως βγάζοντας στο φως την ιστορία μας, αντιλαμβανόμαστε καλύτερα το παρόν και το μέλλον;

Ο τρόπος συγγραφής του βιβλίου είναι ένα πάντρεμα των μικρών συνοικιακών γεγονότων με τα μεγάλα θέματα της κεντρικής πολιτικής σκηνής. Ο συγγραφικός φακός άλλοτε εστιάζει σε λεπτομέρειες και άλλοτε διευρύνεται σε γενικά πλάνα. Τίποτε απ’ ότι συμβαίνει σε μια γειτονιά της Θεσσαλονίκης και κάθε άλλης πόλης δεν είναι άμοιρο της εποχής του και του πολιτικού και κοινωνικού κλίματος που επικρατεί. Πράγματι με τη γνώση της ιστορίας αλλάζει η άποψή μας και για ό,τι πέρασε και για ό,τι έρχεται˙ γινόμαστε ένας κρίκος σε μια αλυσίδα ή μια χάντρα σε ένα κομπολόι. Αποκτούμε την αίσθηση του να είμαστε μέρος ενός συνόλου.

Τι είναι αυτό που σας ωθεί κάθε φορά ώστε να γράψετε ένα βιβλίο;

Η γραφή είναι ο καλύτερος τρόπος για να εκφράζομαι. Από τα χρόνια του σχολείου, περίμενα με λυτρωτική αγωνία τις περιόδους των γραπτών εξετάσεων και βίωνα με ανησυχία την καθημερινή βάσανο της προφορικής εξέτασης. Το ερέθισμα διαφέρει κάθε φορά αλλά το χέρι είναι πάντα έτοιμο να πάρει το μολύβι για τις πρώτες σημειώσεις που ίσως εξελιχθούν σε κάποιο κείμενο. Τα δύο ερευνητικά μου πεδία μέχρι τώρα, η παρουσία της μοτοσυκλέτας στην ελληνική λογοτεχνία και η ιστορία της, εκτός των τειχών, δυτικής Θεσσαλονίκης μου επέτρεψαν να έχω μία σχεδόν καθημερινή ενασχόληση με τη γραφή και ήταν το καλύτερο υπέδαφος πάνω στο οποίο μπορούσε να αναπτυχθεί και η λογοτεχνία μου. Δεν μπορώ να κρατάω προσωπικό ημερολόγιο, όπως με συμβούλευε ο Ντίνος Χριστιανόπουλος, αλλά μπορώ να ψάχνω και να γράφω!

Στην επαφή που έχετε με μαθητές σας ως εκπαιδευτικός, τι σας λένε τα παιδιά για όσα μαθαίνουν από εσάς για τον τόπο τους;

Οι εμπειρίες από αυτόν τον τομέα είναι πολύ ενθαρρυντικές για τον τρόπο που διάλεξα να δουλέψω και να χαρώ˙ να είμαι δάσκαλος στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση δηλαδή και να γράφω βιβλία. Η επαφή μου με τα παιδιά με βοήθησε πολύ να αποβάλλω τον φόβο και την ανασφάλειά μου για την επίδοσή μου στον προφορικό λόγο. Για πολύ καιρό κρατούσα μακριά τους τη συγγραφική μου παραγωγή. Όταν προέκυπτε τέτοιο θέμα, τα έλεγα πως η ανάγνωση είναι μια περιπέτεια και αν ενδιαφέρονται πραγματικά τότε ο δρόμος τους θα τους φέρει μπροστά και σε δικά μου γραπτά κάποτε. Σιγά σιγά αμβλύνθηκαν οι αντιστάσεις μου και μοιράστηκα μαζί τους στιγμές της συγγραφικής μου πορείας. Πέρα από τα βιβλία μου κάνω και ξεναγήσεις κατά μήκος της οδού Λαγκαδά με ελεύθερη συμμετοχή όσων φίλων το επιθυμούν. Όταν αυτές οι ξεναγήσεις γίνονταν σε μαθητές και μαθήτριες σχολείων της περιοχής τότε άλλαζαν χαρακτήρα. Εγώ προσπαθούσα να σκοτώσω τον καθηγητή που είχα μέσα μου και να χαθώ μέσα στην αλήθεια των όσων έλεγα και τα παιδιά με εξέπλητταν κάθε φορά με την προσήλωση και το ενδιαφέρον τους. Όταν δε αποφάσισα να ενδώσω στα αιτήματα που κατέφθαναν και να μειώνω ολοένα την ηλικία εκείνων που θα συμμετείχαν στις ξεναγήσεις, ανακάλυψα έναν νέο κόσμο. Το ηλικιακό όριο στους ξεναγούμενους μαθητές και στις ξεναγούμενες μαθήτριες έχει κατέβει στην έκτη δημοτικού και η ανταπόδοση εκ μέρους τους είναι μια ομορφιά˙ ζωγραφιές, σκέψεις, φωτογραφίες, ταινιούλες στήνονται στα σχολεία τους και λατρεύω να τα βλέπω και να τα ακούω ως ηχώ και αντανάκλαση των όσων είπα και έκανα κατά τις βόλτες μας. Η ενασχόληση με τα παιδιά μόνο ομορφιά εκλύει!

Τιμάει η Θεσσαλονίκη όσο πρέπει την ιστορία και τον πολιτισμό της;

Το όσο πρέπει είναι μεγάλη κουβέντα. Έχουν γίνει πολλά και σημαντικά πράγματα όμως η γενική εικόνα είναι πως μάλλον όχι. Δεν έχουν όλοι οι θεσμικοί φορείς και, φυσικά, οι άνθρωποι που τους υπηρετούν την ίδια άποψη και, πολλές φορές, την ικανότητα να πιάνουν το νόημα των καιρών και να προβαίνουν σε ενέργειες που τιμούν και αναδεικνύουν το παρελθόν της πόλης και ως προς την ιστορία της και ως προς τον πολιτισμό της. Τα καλά πράγματα που έγιναν ξεχωρίζουν όπως η μύγα μέσα στο γάλα αλλά και εκείνα που δεν έγιναν ρίχνουν βαριά τη σκιά τους στη σύγχρονη Θεσσαλονίκη.

Τι θα μπορούσε να αλλάξει στη δυτική Θεσσαλονίκη του σήμερα;

Να μείνει το δυτική μόνο ως γεωγραφικός προσδιορισμός και να απεκδυθεί κάθε ενοχλητικού φορτίου. Τα στερεότυπα της υποβαθμισμένης περιοχής, του φτωχού συγγενή και του παρία δεν μπορούν πλέον να αποτελούν τον καθρέφτη της. Κυρίως τα παιδιά της (πολιτικοί, καλλιτέχνες, εργαζόμενοι, κάτοικοι) οφείλουν να εντάξουν την περιοχή τους στο βεληνεκές των ασχολιών τους και να προάγουν το έργο τους στη γειτονιά τους. Δεν είναι τοπικιστικό αυτό. Στον καθρέπτη του σπιτιού σου κοιτιέσαι πριν να ανοίξεις την εξώπορτα για να βγεις στον κόσμο. Δεν υπάρχει η ώσμωση μεταξύ όλων εκείνων που μπορούν και δημιουργούν και εκείνων που μπορούν και αποφασίζουν. Το μεγαλύτερο έλλειμμα είναι, διαχρονικά, στην πολιτική επάρκεια για τις σωστές αποφάσεις και κινήσεις. Όσα γίνονται σποραδικά αναδεικνύουν εκείνα που δε γίνονται τακτικά, όπως ακριβώς και στον κεντρικό δήμο της πόλης. Πάντως το ότι πλήθαιναν τα βιβλία τοπικής ιστορίας, έστω και με τη μορφή λευκωμάτων, το ότι έρχονται συνεχώς φοιτητές και φοιτήτριες και ζητούν βοήθεια για εργασίες που τους ανατέθηκαν από τις σχολές τους είναι μια ελπίδα!

Ποια βιβλία σας ξεχωρίζετε και γιατί;

Κάθε γραφιάς είναι και κάποιος που διηγείται ιστορίες. Κι ένας καλός παραμυθάς ξέρει και στήνει δικούς του κόσμους. Έτσι, ξεχωριστή θέση στην καρδιά μου έχουν οι τρεις ποιητικές μου συλλογές (Γλυκιές σφαιρούλες απ’ τ’ όμορφό σου όπλο, Εκδόσεις Διαγωνίου, 1986˙ Λαίμαργο βλέμμα, Εκδόσεις Διαγωνίου, 1990˙ Κατάστηθος ανέμων, εκδόσεις Ζήτρος, 2021) και η μοναδική μου συλλογή με διηγήματα (Ίχνη όζας, εκδόσεις Ζήτρος, 2013). Τα θεατρικά μου είναι η βαλβίδα εκτόνωσης όταν χρειάζομαι να έχω απτό αποτέλεσμα της επίδρασης του κειμένου μου σε άλλα άτομα και οι μελέτες μου είναι ο τρόπος να συνεχίσω να γράφω.

Επιστρέφοντας στο καινούριο βιβλίο σας, ποια είναι τα κεφάλαια που πρέπει να δώσει ιδιαίτερη έμφαση ο αναγνώστης;

Κάθε κεφάλαιο έχει τη, σχετική, ανεξαρτησία του από τα άλλα οπότε διακινδυνεύω να προτείνω την περιήγηση στα περιεχόμενα και μετά ανάγνωση κατά βούλησιν! Το κεφάλαιο όμως το οποίο θα μπορούσε να είναι ξεχωριστό βιβλίο και θα ήμουν υπερήφανος γι’ αυτό είναι το 19^ο κεφάλαιο του βιβλίου, το πρώτο δηλαδή κεφάλαιο του 3^ου μέρους με τον τίτλο «Αλληλεγγύη». Πρόκειται για τη δράση της UNRRA μέσα στο στρατόπεδο Παύλου Μελά τη διετία 1945-1946.

Γράφετε κάτι επόμενο ήδη κι αν ναι, με τι θα έχει σχέση;

Ήρθε ο καιρός να απεμπλακώ από την ιστόρηση χρονικών για τόπους˙ υπάρχει μια μικρή εκκρεμότητα, γι’ αυτό, ένα βιβλίο για το γενέθλιο χωριό μου το οποίο βρίσκεται στα πρόθυρα του τυπογραφείου. Το επόμενο βήμα μου είναι η αφήγηση ιστοριών για ανθρώπους. Ένας Οθωμανός αξιωματούχος του 19^ου αιώνα και ένας σύγχρονος Έλληνας καλλιτέχνης είναι τα θέματα που μ’ απασχολούν αυτήν την περίοδο. Το βιβλίο για τον Οθωμανό έχει προχωρήσει αρκετά στη συγγραφή του αλλά κάνει την «αγρανάπαυσή» του καθώς εντείνεται η έρευνα για τον Έλληνα καλλιτέχνη. Είναι δύο διαφορετικοί κόσμοι που μ’ έχουν συναρπάσει. Δυστυχώς δεν είναι κάτι περισσότερο για να ανακοινωθεί τώρα. Και φυσικά περιμένω με αγωνία να τελειώσουν οι πρόβες και να δω το θεατρικό μου «Όλυμπο» να βλέπει στη σκηνή!