Οι αντοχές και το μέλλον του βιβλίου στην εποχή της πανδημίας

Λέξεις: Χρήστος Ωραιόπουλος 

Η πανδημία και τα μέτρα διαχείρισής της ανά τον κόσμο απλώθηκαν και ρίζωσαν βαθιά σε πολλούς τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, κάθε δομή της κοινωνικής ζωής και του οικονομικού βίου αφήνοντας ένα ισχυρό υγρό που προκάλεσε παράλυση, αδράνεια ακόμη και νέκρωση, όπου κατακάθισε.

Αν στον ακραία καπιταλιστικά οργανωμένο κόσμο, ο COVID-19 και το μέτρο του lockdown χτύπησαν επιχειρήσεις, εταιρείες κολοσσούς, το εμπόριο που αποτελούν ιεραρχικές προτεραιότητες του σύγχρονου συστήματος και των κυβερνήσεων του –κακά τα ψέματα- ανεξαιρέτως, εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς τι μεγάλη ζημιά έχει προκληθεί σε τομείς που έρχονται δεύτεροι και αντιμετωπίζονται ως ‘’ασήμαντοι’’ ή μη απαραίτητοι, όπως η τέχνη και πολιτισμός.

Ερημωμένα θέατρα, άδειες αίθουσες κινηματογράφου, μουσικοί μετέωροι στην αβεβαιότητα, απανωτές ακυρώσεις εκδηλώσεων, κλειστά μουσεία, κλειστές βιβλιοθήκες και βιβλιοπωλεία, συγγραφείς με την προσμονή της κυκλοφορίας του βιβλίου τους, πάγωμα των νέων εκδόσεων. Στις περισσότερες χώρες η απάντηση σε όλο αυτό ήταν και είναι αδιαφορία ή στην καλύτερη η βραδυφλεγής αντίδραση για τη λήψη μέτρων στήριξης από τον κρατικό μηχανισμό, αφού ο χώρος του πολιτισμού βασίστηκε, επέζησε και στήριξε το έργο και τους ανθρώπους του με δικές του πρωτοβουλίες, δυνάμεις και δράσεις.

Αξίζει να σημειωθεί σε σχέση με τα παραπάνω ότι η Amazon έχει χαρακτηρίσει τα βιβλία ως μη αναγκαία είδη (non-essential items), κάτι το οποίο μαρτυρά με τον πλέον έντονο τρόπο ότι το βιβλίο έρχεται σε δεύτερη μοίρα, παρά την ύπαρξη εργαζομένων στο χώρο του βιβλίου και παρ’ όλο που αρκετοί άνθρωποι παγκοσμίως κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού στράφηκαν στο διάβασμα είτε ως στήριγμα για τη δύσκολη ψυχική κατάσταση που βρέθηκαν είτε ως παραγωγική και ψυχαγωγική ενασχόληση κατά τον εξ ανάγκης ελεύθερο χρόνο, που δημιουργήθηκε κατά τον εγκλεισμό. Φαίνεται ότι κάποιοι επέλεξαν να πολεμήσουν το βιβλίο, ακόμη και αν οι ίδιοι φαινομενικά το πωλούν.

Κοινό χαρακτηριστικό των χωρών αναφορικά με το χώρο του βιβλίου είναι η σημείωση πτώσης στις πωλήσεις, γιατί, μπορεί μεν να ακούγεται και να γράφεται ότι ο κόσμος στη διάρκεια της καραντίνας διάβασε, όμως στην πράξη αυτό δεν συνδέεται απαραιτήτως με νέες αγορές, αλλά ενδεχομένως με αδιάβαστα βιβλία που υπήρχαν ήδη στο σπίτι. Ακόμη, όμως και να υπήρχε αύξηση, δεν θα υπήρχε σε όλα τα είδη, αλλά σε αυτά που ανταποκρίνονται στην κατάσταση, όπως τα μυθιστορήματα και τα φιλοσοφικά δοκίμια παραδείγματος χάριν, που δεν ανταποκρίνονται σε μεγάλο ποσοστό των ‘’προϊόντων’’. Κοινώς πολλά είδη σημείωσαν δραματική πτώση, αγγίζοντας σχεδόν τον πάτο, όπως τα ταξιδιωτικά βιβλία και τα βιβλία ξένων γλωσσών. Επιβαρυντικά σε αυτήν την κατάσταση λειτούργησε και το γεγονός ότι διεθνείς εκθέσεις, εκδηλώσεις και βιβλιοπαρουσιάσεις ματαιώθηκαν, στερώντας ακόμη μιαν ανάσα στο χώρο.

Όλα αυτά τα δυσάρεστα και ασφυκτικά δεδομένα που επικρατούν οδηγούν αναπόδραστα το βιβλίο ενώπιον υπαρξιακών ζητημάτων και ερωτημάτων για τη μελλοντική του πορεία. Όλοι από τους συγγραφείς μέχρι και το πιο μικρό βιβλιοπωλείο έχουν μπει σε μια διαδικασία επαναπροσδιορισμού της δραστηριότητάς τους με το βλέμμα στραμμένο στην επόμενη μέρα λαμβάνοντας υπόψη όλα τα ενδεχόμενα που θα φέρει.

Το ενδιαφέρον πλέον παρουσιάζεται στη διαχείριση που γίνεται από την άρση του lockdown και εντεύθεν, δηλαδή σε αυτή την προσπάθεια επιστροφής σε μια κάποια ‘’κανονικότητα’’.

Από τις 14 ως τις 18 Οκτωβρίου, στη Γερμανία διεξήχθη η προγραμματισμένη 70η Διεθνής Έκθεση Βιβλίου της Φρανκφούρτης, με μόνη διαφορά πως φέτος ακολουθώντας τις διεθνείς προδιαγραφές έγινε αποκλειστικά σχεδόν ψηφιακά. Αν και ο αριθμός των ψηφιακά εγγεγραμμένων εκθετών ήταν ικανοποιητικός , 4.100 από όλον τον κόσμο, τα προηγούμενα χρόνια διεξαγωγής ο αριθμός των φυσικών εκθετών ήταν διπλάσιος. Το πρόγραμμα περιελάμβανε εκδηλώσεις που μεταδόθηκαν από στούντιο από τους διοργανωτές της έκθεσης, ψηφιακές δράσεις των εκθετών, καθώς και κάποιες  εκδηλώσεις σε ανοικτούς χώρους της πόλης με όλα τα απαραίτητα μέτρα. Η διεξαγωγή με τον όποιο τρόπο είναι ωφέλιμη, ειδικά αν δούμε τι συνέβη με το Διεθνές Φεστιβάλ του Λονδίνου το οποίο ματαιώθηκε για το έτος 2020 και σχεδιάζεται για το Μάρτιο του 2021, όπως αντίστοιχα συνέβη με τη Διεθνή Έκθεση Παιδικού Βιβλίου της Μπολόνια και το Σαλόνι Βιβλίου στο Παρίσι.

Στη Γαλλία, παρά τα πλήγματα που υπέστη από το Μάρτιο, σύμφωνα με την ανάρτηση του δημοσιογράφου Νίκου Μπακουνάκη, το Συνδικάτο Βιβλιοπωλών της Γαλλίας (Syndicat de la librairie) ανήγγειλε θετικές επιδόσεις των βιβλιοπωλείων και γενικώς του βιβλίου για την περίοδο μετά την καραντίνα. Τους καλοκαιρινούς μήνες σημειώθηκε αύξηση σε σχέση με τους αντίστοιχους περσινούς με μεγαλύτερη αυτή του Ιουνίου, στοιχείο το οποίο μαρτυρά τη λαχτάρα των φίλων του βιβλίου να επισκεφτούν το αγαπημένο τους βιβλιοπωλείο, να ξεφυλλίσουν, να  μυρίσουν και να διαλέξουν βιβλία από το φυσικό τους χώρο, τα ράφια. Σημειωτέον, πως τα βιβλιοπωλεία της επαρχίας σημείωσαν καλύτερες επιδόσεις από αυτά του Παρισιού. Τα θετικά αυτά νέα από τη Γαλλία οφείλονται στο γεγονός ότι η φρέσκια φθινοπωρινή εκδοτική σοδειά έφερε δυνατούς τίτλους που προσέλκυσαν τους αναγνώστες.

Δυστυχώς τα νέα αυτά δεν είναι ίδια και για την Ελλάδα. Τα βιβλιοπωλεία κατά τη διάρκεια της καραντίνας επέλεξαν να εξυπηρετήσουν με κατ’ οίκον αποστολές παραγγελιών που δεχόντουσαν από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ή τηλεφωνικώς. Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει πως δεν υπέστησαν ζημιά και μάλιστα μεγάλη, όπως επίσης η ευκαιρία αυτή δεν υπήρχε για όλα τα μικρά βιβλιοπωλεία, αφού όπως είναι λογικό δεν είχαν και τόσο μεγάλα αποθέματα για πολλούς τίτλους. Όταν τα βιβλιοπωλεία άνοιξαν στις 4 Μαΐου επικράτησε ένα κύμα χαράς και γιορτής με πολλούς βιβλιόφιλους να επισκέπτονται και πάλι τα αγαπημένα τους στέκια. Οι συγγραφείς πήραν επιτέλους τη χαρά να δουν το βιβλίο τους να εκδίδεται και να κυκλοφορεί στην αγορά μετά από μια περίοδο αβεβαιότητας και πολλές αναβολές. Ωστόσο οι πωλήσεις έχουν μειωθεί στο 1/3 της προ πανδημίας εποχής, κατά την οποία μάλιστα στη χώρα μας το βιβλίο ορθοποδούσε και πήγαινε καλύτερα σε σχέση με τα πρώτα χρόνια της κρίσης. 

Το κρίσιμα στοιχεία από τα μέχρι τώρα δείγματα είναι ότι για να διατηρηθεί αξιοπρεπώς ο χώρος του βιβλίου με τα γνήσια και γλυκά χαρακτηριστικά του είναι  δύο:  το αν και κατά πόσο θα επιβιώσουν τα μικρά βιβλιοπωλεία, αφού οι Έλληνες παραμένουμε αρκετά πιστοί στο έντυπο, και αυτό θα γίνει με την παραγγελία μεγαλύτερου αποθέματος, αλλά και με την εξέλιξη και αναβάθμιση των ηλεκτρονικών καταστημάτων τους και δεύτερον το αν και κατά πόσον η πολιτεία θα μπει σε έναν ωφέλιμο διάλογο με τους εκδότες, που θα φέρει βοηθητικά αποτελέσματα για τους τελευταίους.

Τέλος στην Αμερική, τα μικρά και ανεξάρτητα βιβλιοπωλεία βρίσκονται στο χείλος του γκρεμού και τα περισσότερα στηρίζονται με καμπάνιες φίλων και γενικότερα πολιτών, αφού το μεγαλύτερο ποσοστό της αγοράς πραγματοποιείται μέσω του Amazon, το οποίο, όπως το χαρακτηρίζουν άνθρωποι του βιβλίου στην Αμερική, λειτουργεί ως τέρας. Η ύπαρξη των μικρών βιβλιοπωλείων στην Αμερική φαίνεται ακόμη πιο αβέβαιη από τη στιγμή που οι Αμερικανοί έχουν μια πιο έντονη ροπή σε σχέση με άλλους λαούς προς τη χρήση των νέων τεχνολογιών, καθώς το επιβάλλει το πρότυπο ζωής, αλλά και οι συνθήκες. Πιο συγκεκριμένα, πέραν της τρομερής ανόδου που σημειώνει το ηλεκτρονικό βιβλίο (e-book), μεγαλύτερη τάση συνιστά το ηχητικό βιβλίο (audio book), κάτι που συνηθίζουν πολλοί οδηγοί, αφού έχουν τη δυνατότητα να ακούσουν ένα βιβλίο λόγω των μεγάλων αποστάσεων που διανύουν καθημερινά. Κάτι το οποίο δεν είναι εφικτό στην Ευρώπη. Όσον αφορά τις εκδηλώσεις, οι παρουσιάσεις βιβλίων έχουν ακυρωθεί και το μοντέλο που ακολουθείται και αρκετές άλλες χώρες μιμούνται είναι αυτό της υπογραφής αντιτύπων τηρουμένων όλων των απαραίτητων μέτρων (χρήσης μάσκας, αποστάσεων).

Η εικόνα που δίνει παγκοσμίως ο χώρος του βιβλίου, είναι ότι πόνεσε, γδάρθηκε, δέχθηκε ισχυρά πλήγματα, αλλά κατάφερα να αντέξει επαναπροσδιορίζοντας βασικά του στοιχεία, δοκιμάζοντας ακόμη και νέες μορφές εκδηλώσεων, αλλά και εκδόσεων. Το μήνυμα είναι πως αν δεν υπάρξει νέα καραντίνα οι περισσότεροι, εκδότες, βιβλιοπώλες και λοιποί θα καταφέρουν να αντεπεξέλθουν. Το βιβλίο ζητά να του δείξουμε την αγάπη μας.