«Το νόημα της Κρίσης: Χρεοκοπία και Ματαίωση. Πολιτική Επικοινωνία, Δημοκρατία και Λαϊκισμός»

Λέξεις: Ιωάννα Κωσταρέλλα

Το βιβλίο του Θωμά Σιώμου «Το νόημα της Κρίσης: Χρεοκοπία και Ματαίωση. Πολιτική Επικοινωνία, Δημοκρατία και Λαϊκισμός» αφορά σε μια περίοδο τραυματική για τη χώρα, η οποία άφησε παντού το στίγμα της και μας ακολουθεί μέχρι σήμερα.

Μελέτες, όπως αυτή του Θωμά Σιώμου, αποτελούν εργαλείο που μπορεί να μας βοηθήσει να εξηγήσουμε πολυεπίπεδα την κρίση. Άλλες φορές εστιάζοντας στον πολιτικό λόγο, άλλες φορές εστιάζοντας στο δημοσιογραφικό λόγο, άλλες φορές εστιάζοντας στην τέχνη, στον έντυπο Τύπο, στις εκδόσεις της περιόδου αυτής, βοηθώντας μας να κάνουμε έναν αναστοχασμό και να αναζητήσουμε το βαθύτερο νόημα, προκειμένου να μην ξαναβρούμε μπροστά μας όλα αυτά με τα οποία αναμετρηθήκαμε.

Παρακολουθώ τη δουλειά του Θωμά Σιώμου εδώ και πολλά χρόνια, από τότε που διάβαζα ανελλιπώς τη στήλη του «Όσα φέρνει ο Βαρδάρης» στην Ελευθεροτυπία.  Εν συνεχεία ξανασυναντηθήκαμε στους διαδρόμους του κτιρίου που συστεγάζει τα τμήματα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ και Πολιτικών Επιστημών.

Το σημαντικότερο προσόν του συγγραφέα είναι για μένα ο τρόπος που μεταχειρίζεται τις λέξεις, εμβαθύνει στις έννοιες και αναλύει σε βάθος το λόγο της κρίσης.

Με συγκίνησε διαβάζοντας στα προλεγόμενά του ότι η διαδικασία συγγραφής της διατριβής του, μετεξέλιξη της οποίας είναι αυτό το βιβλίο, ήταν κατά κάποιο τρόπο παρηγορητική, την περίοδο που έκλεινε η «Ελευθεροτυπία», την περίοδο που έπεφτε το «μαύρο» στην ΕΡΤ.  Λειτούργησε ως φάρμακο για τη ματαίωση και τη στεναχώρια που ένιωσε εκείνος, όπως και πολλοί δημοσιογράφοι την περίοδο εκείνη, μένοντας άνεργοι.

Και σ’ αυτό το κομμάτι του έργου του Θωμά, τα μίντια δηλαδή, λόγω αντικειμένου και ενδιαφέροντος θα σταθώ. Τα μίντια πέρασαν κι εξακολουθούν να περνούν μια βαθιά υπαρξιακή κρίση που χαρακτηρίζεται από χαμηλά επίπεδα αξιοπιστίας και κατακόρυφη πτώση των πωλήσεών τους. Η οικονομική κρίση προκάλεσε σαρωτικές συνέπειες σε μια αγορά που παρουσίαζε, έτσι κι αλλιώς, πολύ σοβαρές στρεβλώσεις και ανέκαθεν την χαρακτήριζαν παραδοξότητες, όπως ο πολύ μεγάλος αριθμών μέσων σε σχέση με το κοινό.

Η «εποχή των μνημονίων» ήταν το κερασάκι στην τούρτα, όπως συνηθίζουμε να λέμε, όταν τα μεγάλης εμβέλειας ιδιωτικά μέσα ενημέρωσης απώλεσαν σταδιακά την αξιοπιστία τους. Κι αυτό συνέβη όταν όλα σχεδόν τα μεγάλα μέσα ενημέρωσης άρχισαν να πλαισιώνουν μ’ ένα πολύ συγκεκριμένο τρόπο την κρίση, υιοθετώντας αλαζονικές και αφ’ υψηλού προσεγγίσεις για το τι μας έφτασε μέχρι εκεί και αγνοώντας τα συναισθήματα και τις ανάγκες αυτών που βρέθηκαν στο περιθώριο των κοινωνικών μετασχηματισμών. Έτσι σταδιακά το κοινό άρχισε να θεωρεί τα λεγόμενα mainstream μέσα εργαλεία του συστήματος και να τα αποστρέφεται, επιλέγοντας για το ενημερωτικό του μενού τα μέσα κοινωνικής δικτύωσής.

Η εξέταση της κρίσης στο χώρο των μέσων είναι άκρως διδακτική στο μέτρο που συνιστά μικρογραφία μιας γενικότερης κατάστασης, άλλα έχει επιπλέον ορισμένες ιδιαιτερότητες – αφενός το γεγονός ότι σχετίζεται με το δημόσιο αγαθό της ενημέρωσης, αφετέρου, και σε συνάφεια με το προηγούμενο, το γεγονός ότι η λειτουργία του συνάπτεται ευθέως με τη λειτουργία του πολιτικού συστήματος.

Ο Θωμάς Σιώμος μας προσφέρει εδώ μια εικόνα του τι συνέβη όταν η κρίση συνδυάστηκε με την συσσώρευση ανορθολογικών πρακτικών, οι οποίες συνδέονται πρωτίστως με τη διαπλοκή με τους εκάστοτε κυβερνώντες και την ψευδαίσθηση ότι αυτές μπορούν να αναπαράγονται στο διηνεκές, φορτώνοντας ουσιαστικά σημαντικό τμήμα του κόστους στους φορολογούμενους.

Έτσι, οι επιχειρήσεις των ΜΜΕ, όταν ξέσπασε η κρίση, εμφανίστηκαν απροετοίμαστες. Ταυτόχρονα κι απότομα έκλεισαν και οι στρόφιγγες του χρήματος: οι τράπεζες σταμάτησαν το δανεισμό, η διαφήμιση κατέρρευσε, οι κρατικοί πόροι ελαχιστοποιήθηκαν, η ζήτηση μειώθηκε δραματικά.

Τα μέσα, όπως αναφέρει ο Σιώμος, αποτέλεσαν το βασικότερο φορέα νομιμοποίησης της κρισιακής πραγματικότητας, παρεμβαίνοντας στη διαμόρφωση της πολιτικής και του πολιτικού και καθορίζοντας εν τέλει τη γνώση μας γι’ αυτά. Συγκρότησαν μια πραγματικότητα αναπαράγοντας την αντίληψη του κόσμου χωρίς μια γραμμική, όπως τονίζει ο Θωμάς Σιώμος, σχέση, αλλά περισσότερο ως διαδικασία αλληλοτροφοδότησης. Ιδιαίτερα την πρώτη περίοδο 2010-2012 περάσαμε τη φάση του καταλογισμού της ευθύνης ως επεξηγηματικού πλαισίου, τότε που οι Έλληνες περιγράφονται ως τεμπέληδες, ανεύθυνοι και διεφθαρμένοι. Ήταν μια περίοδος κατά την οποία είχαμε τρεις αντίθετες αφηγήσεις: η κρίση χρέους ως κατάσταση εξαίρεσης, η κρίση χρέους ως ηθική και πολιτική χρεοκοπία ενός μοντέλου ανάπτυξης που υιοθετήθηκε στην Ελλάδα και η κρίση χρέους ως ανθρωπιστική και δημοκρατική κρίση.

Ο Σιώμος αναφέρεται διεξοδικά στην παράλληλη κρίση στα ΜΜΕ και στις επιπτώσεις της στην ελευθερία του λόγου, στην υιοθέτηση διχαστικού λόγου, στην πτώση της διαφημιστικής δαπάνης και την επακόλουθη σύνδεσή της με την απασχόληση στα ΜΜΕ. Μιλά για τις απολύσεις της περιόδου 2010-2017, τα λουκέτα και το «μαύρο» στην ΕΡΤ, σκιαγραφώντας το τοπίο.  «Η δημοκρατία αδειάζει από το περιεχόμενό της και αδυνατεί να προσφέρει δικαιωματικές, δικαιικές, συνταγματικές, κοινοβουλευτικές βεβαιότητες και μεταμορφώνεται σε νοητικό και πολιτικό κουφάρι που αδυνατεί να λειτουργήσει ορθολογικά. Τελικός προορισμός η αναβάθμιση της αναγκαιότητας σε θεότητα, την οποία λατρεύει με ένα τρόπο θρησκευτικό που θέλει θυσίες όπως αυτές της ΕΡΤ» γράφει σε κάποιο σημείο του βιβλίου του.

Μέσα από τη διεισδυτική ματιά και την ανάλυσή του ο Σιώμος αναφέρεται στην κρισιακή συνθήκη  στην ελληνική περίπτωση και στα ρεπερτόριά της από την αναδρομικότητα  για την κατανόησή της μέχρι τη συναισθηματική απεικόνιση με λόγο περί εθνικής κατάθλιψης, πένθους, φόβου, φυγής, αλλά και καλλιέργειας νέο πατριωτικών τάσεων.

Το βιβλίο του Θωμά Σιώμου μπορεί να αποτελέσει για όλους μας ένα αναστοχαστικό βάθρο που θα μας δώσει τα εργαλεία να αντιμετωπίζουμε τις κρίσεις και ταυτόχρονα να τις παρατηρούμε και να αναλύουμε επιστημονικά τις αφηγήσεις που τις συνοδεύουν.

* H Ιωάννα Κωσταρέλλα είναι αναπληρώτρια Καθηγήτρια Τμήματος Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ, ΑΠΘ