Ξαναδιαβάζουμε: Μπέρτραντ Ράσελ, Κείμενα για την θρησκεία

«Σε όλη του τη ζωή φιλονικούσε με τη θρησκεία σαν φιλόσοφος, σαν ιστορικός, σαν κριτικός κοινωνίας και σαν άτομο» αναφέρουν οι Λουις Γκρίνσπαν και Στέφαν Άντερσον στην εισαγωγή του βιβλίου «Κείμενα για την θρησκεία», στο οποίο συγκέντρωσαν τα πιο χαρακτηριστικά γραπτά, για το θέμα αυτό, του Μπέρτραντ Ράσελ. Ωστόσο συμπλήρωσαν πως αν και ο ίδιος ο Ράσελ ισχυρίζονταν πως ξεπέρασε τη θρησκεία όταν ήταν έφηβος, σε έναν αγώνα που κατέγραψε στο μυστικό του ημερολόγιο, το συγγραφικό του έργο έδειξε πως ο αγώνας αυτός συνεχίστηκε για πολλά χρόνια και σε πολλά μέτωπα.             Στο βιβλίο παρουσιάζεται μια μικρή μόνο επιλογή από το τεράστιο corpus των γραπτών του Ράσελ για το ζήτημα της θρησκευτικής πίστης. Οι επιμελητές ανθολόγησαν υλικό από διαφορετικά είδη γραφής, με εξαίρεση τα μυθοπλαστικά και τα καθαρώς τεχνικά του έργα. Ο αναγνώστης έχει την ευκαιρία να διαβάσει τα σπουδαιότερα φιλοσοφικά και κριτικά του κείμενα, τις προσωπικές του καταθέσεις για τη θρησκεία αλλά και επιλογές από τις επισκοπήσεις της παγκόσμιας ιστορίας.       Η σχέση του Ράσελ με τα ζητήματα της πίστης υπήρξε θυελλώδης.  Ο Θεός του «αποκαλύφθηκε» σε μια εκσυγχρονισμένη εκδοχή στο σπίτι της γιαγιάς του. Τα εφηβικά του μυστικά ημερολόγια ήταν γεμάτα μικρές και μεγάλες ανταρσίες απέναντι σε ένα Θεό που του έμαθαν πως είναι περισσότερο χρήσιμος σε ζητήματα ηθικής και λιγότερο σε ζητήματα γνώσης. Σε μια φάση της ζωής του όμως ερωτοτρόπησε με την ιδέα μιας ορθολογικής θρησκείας όπου τα μαθηματικά, η επιστήμη και η φιλοσοφία θα μπορούσαν να αποκαλύψουν μια σταθερή τάξη του σύμπαντος. Απέρριψε όμως την ορθολογική θρησκεία γεμάτος αμφιβολίες για το αν ο ορθός λόγος μπορούσε πράγματι να οδηγήσει στο θείο, υιοθετώντας και μένοντας στη συνέχεια σταθερός στον σκεπτικισμό του. Δεχόταν τη διάκριση μεταξύ Εκκλησίας, που την έβλεπε ως πηγή κακού, και της δογματικής πίστης με το  θρησκευτικό συναίσθημα, το όποιο πίστευε πως μπορούσε να εγκαινιάσει μια «ιδιωτική» σχέση με τον Θεό. Όμως ποτέ δεν θεώρησε, όπως άλλοι του καιρού του και του καιρού μας, πως η θρησκεία μπορεί να διατηρήσει την κοινωνική συνοχή. Αντίθετα ισχυρίστηκε πως αποτελεί πηγή καταστολής και βασική αιτία συγκρούσεων. Ωστόσο σε αντίθεση με άλλους αντιθρησκευτικούς συγγραφείς αναζήτησε μια θέση ανάμεσα στον δογματισμό και τον ακραίο σκεπτικισμό αποφεύγοντας να αντιπαραθέσει στις θεολογικές βεβαιότητες τις βεβαιότητες του αθεϊσμού.     Το διασημότερο ίσως από τα κείμενα του φιλοσόφου για τη θρησκεία είναι το πολύκροτο «Γιατί δεν είμαι χριστιανός», το οποίο συμπεριλαμβάνεται στον τόμο. Το κείμενο αυτό χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο κομμάτι εξηγεί το γιατί δεν πιστεύει στον Θεό και την αθανασία ενώ στο δεύτερο  το γιατί δεν θεωρεί τον Χριστό τον καλύτερο και τον σοφότερο των ανθρώπων, άσχετα αν του αναγνωρίζει  ηθική αγαθότητα υψηλού βαθμού. Στο βιβλίο υπάρχει και το επίσης διάσημο «Τι είναι ο αγνωστικιστής; ». Η απάντηση του Ράσελ στο ερώτημα αυτό διατυπώνεται με σαφήνεια. Ο αγνωστικιστής πιστεύει ότι σε θέματα όπως ο Θεός ή η μέλλουσα ζωή που απασχολούν τον χριστιανισμό  και τις άλλες θρησκείες, δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία, τουλάχιστον προς το παρόν, ώστε να γνωρίζουμε την αλήθεια. Η ύπαρξη του Θεού δεν είναι αδύνατη. Δεν είναι όμως και πιθανή. Είναι μάλιστα τόσο απίθανη που δεν αξίζει  καν τον κόπο να την εξετάσει.           Ο αναγνώστης μπορεί επίσης να διαβάσει κι άλλα σπουδαία κείμενα, όπως το αυτοβιογραφικό «Η διανοητική μου εξέλιξη», με το οποίο απαντά σε πρόσωπα που του άσκησαν κριτική, κείμενα για την ουσία και τις συνέπειες της θρησκείας, για την ύπαρξη και τη φύση του θεού, για τη σχέση της θρησκείας με την επιστήμη αλλά και ένα κριτικό κείμενο στο οποίο εξετάζει το αν και με ποιο τρόπο έχει συμβάλει η θρησκεία στον πολιτισμό, όπου κάνει ενδιαφέρουσες επισημάνσεις για το πώς εκπαιδευτικές και πολιτικές μεταρρυθμίσεις μπορούν να εξαλείψουν το φόβο και το μίσος που απορρέει από τον φανατισμό και τα δόγματα.            Ο Ράσελ με τα κείμενα αυτά επιχειρεί να θέσει σημαντικά ερωτήματα, τα οποία παραμένουν πάντοτε επίκαιρα, να μοιραστεί σκέψεις, να ανοίξει δρόμους συνεννόησης και φυσικά να διδάξει, γράφοντας απλά και ξεκάθαρα με εντυπωσιακή ευθύτητα. Δεν τον ενδιαφέρει να σαγηνεύσει, να πείσει, να επιβληθεί. Αντίθετα ο τρόπος με τον οποίο ο λόγος του διατυπώνεται αφήνει χώρο και σε εκείνους που θα διαφωνήσουν μαζί του. Για όλα αυτά αξίζει κανείς να τον διαβάζει ξανά και ξανά.

* Μπέρτραντ Ράσελ, Κείμενα για την θρησκεία, μετ. Άρης Μπερλής, εκδ. Scripta.