«Εδώ Πολυτεχνείο»: Μια ταινία και τέσσερα ντοκιμαντέρ

Η εξέγερση του Πολυτεχνείου λογικά θα έπρεπε να αποτελεί για τους Έλληνες κινηματογραφιστές μία από τις πιο αξιοποιήσιμες αληθινές ιστορίες της σύγχρονης Ελλάδας, καθώς, πέρα από την ιστορικο-πολιτική σημασία που έχει, αποτελεί μία εξαιρετική ευκαιρία για μια ταινία μυθοπλασίας.

Δεν είναι λίγες οι ιστορίες που ακούσαμε από φίλους, συγγενείς, γνωστούς, οι οποίες αναπτύχθηκαν μέσα στο Πολυτεχνείο, δίπλα και έξω απ’ αυτό. Ιστορίες που θα μπορούσαν εύκολα να ενεργοποιήσουν τη φαντασία ενός σκηνοθέτη, να δώσουν το έναυσμα σε ένα σεναριογράφο. Και δεν είναι μόνο οι ιστορίες.

Είναι και το φωτογραφικό υλικό, που υπάρχει από τους τότε αξιόλογους φωτορεπόρτερ ή τα ολιγόλεπτα παράνομα φιλμάκια που θα μπορούσαν να πυροδοτήσουν την έμπνευση και να γεμίσουν τις λευκές σελίδες ενός σεναριογράφου. Κι όμως μετά από 45 χρόνια οι ταινίες που έχουν γυριστεί για το Πολυτεχνείο είναι απροσδόκητα η εξής μία! Αυτή του Δημήτρη Μακρή, “Εδώ Πολυτεχνείο”, που τη γύρισε αμέσως μετά τα δραματικά γεγονότα και προβλήθηκε το 1974.

Μία ταινία, που φτιάχθηκε με ελάχιστα μέσα, αλλά με πολύ κέφι, ενθουσιασμό, με φροντίδα για το υλικό, με προσήλωση στο χρέος απέναντι στον αγώνα των φοιτητών και την ιστορία.

Και μιλάμε ουσιαστικά για ένα δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ και όχι για μια καθαρή ταινία μυθοπλασίας, κάτι απόλυτα φυσιολογικό για την εποχή, που ακόμη το αίμα ήταν ζεστό και τα πάθη ήταν στα ύψη.

Σε μια εποχή που ο λαός ήταν έτοιμος να βγει από το γύψο, μετά από επτά χρόνια δικτατορίας και ήταν αισιόδοξος ότι όλα θα πάνε καλύτερα. Κι όμως η εξέγερση του Πολυτεχνείου κινηματογραφικά θάφτηκε. Ένα από τα ελληνικά παράδοξα. Σαφή απάντηση δύσκολα θα δοθεί.

Με όσους και να μιλήσεις για το θέμα αυτό, θα ακούσεις μονότονα, διάφορα “ίσως”, “αν”, “θα μπορούσε, αλλά” και άλλα παρεμφερή. Ίσως το μυστικό να κρύβεται σε μια παρατήρηση του Βασίλη Βασιλικού, σε κείμενό του που έγραψε πριν από δέκα χρόνια, με αφορμή το Πολυτεχνείο. Ο συγγραφέας είχε γράψει ότι “ο Λαμπράκης ζει, ο Παναγούλης ζει, το Πολυτεχνείο ζει και εμείς έχουμε πεθάνει”.

Να ελπίζουμε στη νεότερη γενιά, όπως αυτή του Ανδρέα Χατζηπατέρα, του νεαρού κινηματογραφιστή από το εξωτερικό, που ανακάλυψε την ιστορία του Μανώλη Γλέζου, τον εντυπωσίασε και την κινηματογράφησε.

Η ταινία του Δ. Μακρή..

https://www.youtube.com/watch?v=kMKiDl8RV2o

Ας ξαναγυρίσουμε όμως στην ταινία “Εδώ Πολυτεχνείο”, που ήταν η πρώτη του Δημήτρη Μακρή (“Καγκελόπορτα”, “Το Φράγμα”, “Κουρεμένα Κεφάλια. Κεκαρμένοι”, “Χαιρέτα μας τον πλάτανο”) και που γυρίστηκε στην Ιταλία, καθώς τότε ο σκηνοθέτης σπούδαζε στο Μιλάνο.

Ο Μακρής, μόλις πληροφορήθηκε τα γεγονότα, αποφάσισε αμέσως να δημιουργήσει μια ταινία-μανιφέστο για όσα διαδραματίστηκαν στο Πολυτεχνείο. Μαζί με τον Δημοσθένη Δεφαράνα και το Νίκο Σταυρόπουλο, έγραψαν το σενάριο και ξεκίνησαν άμεσα τα γυρίσματα, για να πληροφορηθούν οι Ευρωπαίοι τον αγώνα των φοιτητών κατά της δικτατορίας και να ευαισθητοποιηθεί η κοινή γνώμη.

Ο δημιουργός της ταινίας, που δεν διεκδικεί δάφνες μιας άρτιας παταγωγής -και πως θα μπορούσε άλλωστε-, αλλά τους επαίνους για την προσπάθειά του να κινηματογραφήσει κάτω από αντίξοες συνθήκες ένα ηρωικό και συνάμα τραγικό γεγονός, που ακόμη έκαιγε, επιχείρησε και κατάφερε εν πολλοίς να δώσει μία ρεαλιστική οπτική, παρότι οι περισσότερες σκηνές κινηματογραφήθηκαν στο Μιλάνο.

Του αξίζουν επίσης πολλά μπράβο για το δέσιμο των δραματοποιημένων σκηνών με τις πραγματικές εικόνες από το Πολυτεχνείο. Λόγω της κατάστασης, αλλά και της εποχής, η μεγαλύτερη δυσκολία που είχε ο σκηνοθέτης ήταν να βρει το υλικό για το Πολυτεχνείο.

Χρησιμοποίησε, όπως ήταν λογικό, φωτογραφίες και κινηματογραφικό υλικό που έφερε κρυφά από την Αθήνα και που είχαν τραβήξει κυρίως Έλληνες φωτορεπόρτερ, αλλά και ξένοι συνάδελφοί τους. Παρόλες τις δυσκολίες, ο Μακρής κατάφερε να προχωρήσει τα γυρίσματα και να προσφέρει ένα κινηματογραφικό ιστορικό ντοκουμέντο. Και μόνο ότι αφηγητής και σχολιαστής της ταινίας, στην ελληνική εκδοχή της, ήταν ο Αλέκος Παναγούλης δίνει μια άλλη διάσταση στην αξία της. Παραλλήλως στην ιταλική έκδοση αφηγητής ήταν ο γερουσιαστής Ουμπέρτο Τερατσίνι, ένας αγωνιστής αντιφασίστας και μέλος του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος.

Επιπλέον, πρέπει να αναφερθεί ότι στις δραματοποιημένες σκηνές πρωταγωνίστησαν οι Ιταλοί ηθοποιοί Τοργκουάτο Τέσαριν, Τζόρτζιο Μόντενα, Τζιλιάνο Καζέλι, Λίλιο Λαμπέρτι, Ντανιέλα Μορέτι και άλλοι, ενώ η μουσική του Μίκη Θεοδωράκη ταιριάζει απόλυτα στην ηλεκτρισμένη ατμόσφαιρα της εποχής και της εξέγερσης.

Τελικά, η ταινία παρουσιάστηκε την πρώτη μέρα του Φεστιβάλ της Βενετίας, το 1974. Μάλιστα ήταν η μοναδική ταινία που προβαλλόταν εκείνη τη μέρα, καθώς το φεστιβάλ ήταν αφιερωμένο στον αντιφασιστικό αγώνα.

..και τέσσερα ντοκιμαντέρ

Σε αντίθεση με τη μοναδική ταινία που γυρίστηκε για το Πολυτεχνείο, τα ντοκιμαντέρ είναι πολλά, απ’ τα οποία ορισμένα είναι παραγωγής ΕΡΤ. Επιλέξαμε τέσσερα από τα καλύτερα ντοκιμαντέρ για την εξέγερση του Νοέμβρη του 1973 αλλά και για την εποχή και την κατανόηση της πολιτικής κατάστασης – τι προηγήθηκε και τι επακολούθησε – με συγκλονιστικές μαρτυρίες και ολοκληρωμένη αφήγηση. Θα πρέπει, ωστόσο, να αναφερθεί ότι υπήρξαν και άλλες συμπαθητικές προσπάθειες, που βάζουν το δικό τους λιθαράκι στην ιστορία και στα γεγονότα του Πολυτεχνείου.

“Μαρτυρίες”

https://www.youtube.com/watch?v=_–70i9Ps7U

Το ντοκιμαντέρ του πολύπειρου διευθυντή φωτογραφίας και μοντέρ, Νίκου Καβουκίδη “Μαρτυρίες” είναι ένα πολυσήμαντο κινηματογραφικό χρονικό, που αρχίζει με την εξέγερση του Πολυτεχνείου, το Νοέμβριο του 1973 και προχωρά μέχρι το δεύτερο χρόνο της μεταπολίτευσης.

Ο Καβουκίδης καταγράφει με συγκινησιακή φόρτιση και εκφραστικότητα, σημαντικές στιγμές και γεγονότα της εποχής, ανατρέχει στο παρελθόν για να διαφωτίσει την ιστορική περίοδο του Πολυτεχνείου, αλλά και των μετέπειτα γεγονότων.

Στο ιδιαίτερης δυναμικής ντοκιμαντέρ υπάρχουν και πολλά πλάνα από γεγονότα που ακολούθησαν αυτά του πολυτεχνίου, όπως η πτώση της χούντας, τον ερχομό του Κωνσταντίνου Καραμανλή, την επιστροφή των εξόριστων Αριστερών, την πρώτη προεκλογική εκστρατεία, την ορκωμοσία της πρώτης εκλεγμένης δημοκρατικά κυβέρνησης, την κηδεία του ποιητή Κώστα Βάρναλη κα.

Εκτός από τη σκηνοθεσία, ο Νίκος Καβουκίδης έχει γράψει το σενάριο και είχε τη διεύθυνση φωτογραφίας, ενώ ακούγονται μουσικές και τραγούδια των Μίκη Θεοδωράκη και Διονύση Σαββόπουλου. Στην αφήγηση συμμετέχουν οι Κίττυ Αρσένη, Στέλιος Λιονάκης, Αριστούλα Ελληνούδη, Νίκος Κλάβας, Σοφία Ρούμπου, Νίκος Αρμάος, Χρήστος Τσάγκας.

“Χρονικό της Δικτατορίας 1967-1974”

https://www.youtube.com/watch?v=cjusg4UCeDg

Στην πραγματικότητα, το «Χρονικό της Δικτατορίας 1967-1974» του Παντελή Βούλγαρη είναι ένα υλικό που γλίτωσε από τη λογοκρισία και το κυνηγητό της χούντας για να μονταριστεί μετά από χρόνια και να αποτελέσει ένα ιστορικό ντοκουμέντο για την επταετία και το Πολυτεχνείο. Ο ίδιος ο Παντελής Βούλγαρης, που εκείνη την εποχή δούλευε στα γυρίσματα ταινίας του Δήμου Θέου, είχε πει κάποτε ότι “σε αυτό το φιλμ υπάρχει ότι καταφέραμε εμείς που μείναμε στον τόπο. Συμμετείχαν όλοι. Ο Αγγελόπουλος, η Μαρκετάκη, ο Φέρρης, ο Βαλτινός. Ήταν, όμως, μια ταινία που άρχισε να φθίνει, γιατί άλλους τους συνελάμβαναν και άλλοι φεύγανε».

Το υλικό έφτασε στο Παρίσι όπου ο Κώστας Γαβράς το είδε και έστειλε στον Βούλγαρη μία μηχανή 16 mm και φιλμ για να συνεχιστεί η κινηματογράφηση. Στα αξιοσημείωτα ότι ένας από τους κινηματογραφιστές που συμμετείχε στο “Χρονικό της Δικτατορίας 1967-1974” ήταν και ο Νίκος Καβουκίδης, που το 1975 είχε ολοκληρώσει το δικό του σπουδαίο ντοκιμαντέρ “Μαρτυρίες”.

Η αληθινή ιστορία της 17 Νοέμβρη

https://www.youtube.com/watch?v=XCfP9wwq0Nw

Το ντοκιμαντέρ του Στέλιου Κούλογλου (σενάριο), σε σκηνοθεσία Ηλία Αποστολίδη, που στηρίζεται σε αποκαλυπτικές μαρτυρίες, χρησιμοποιεί για πρώτη φορά κι έγχρωμο υλικό από την εξέγερση του Πολυτεχνείου και την εποχή. Επίσης, ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει ότι για πρώτη φορά, μέσα από τις διηγήσεις των φοιτητών, που άρχισαν την κατάληψη του Πολυτεχνείου στις 14 Νοεμβρίου, αποκαλύπτεται ότι όλα ξεκίνησαν τυχαία, από μία λανθασμένη πληροφορία, όπως και τα παρασκήνια που οδήγησαν στο κίνημα του Ναυτικού το Μάιο του ’73.

“Ημέρες Πολυτεχνείου”

https://www.youtube.com/watch?v=NuXeUK1SDjE

Εξαιρετικού ενδιαφέροντος ντοκιμαντέρ με πολλά πλάνα από τα γεγονότα στο Πολυτεχνείο καθώς και μαρτυρίες από πρωταγωνιστές της εξέγερσης, αλλά και ανθρώπους που βρέθηκαν εκεί για να καταγράψουν τα ιστορικά γεγονότα. Κείμενα, συνεντεύξεις, παρουσίαση από το δημοσιογράφο Δημήτρη Παπαναγιώτου (για 16 χρόνια διευθυντής της “Καθημερινής” και μετέπειτα διευθυντής του Γραφείου Τύπου του Προέδρου της Δημοκρατίας Κωστή Στεφανόπουλου). Μοντάζ Τ. Κουμουνδούρος, σκηνοθεσία και επιμέλεια παραγωγής Ηλίας Μασούρας. Η παραγωγή (1975 ή 1976) ήταν της ΕΡΤ.

*Η ταινία του Δημήτρη Μακρή και τα τέσσερα παραπάνω ντοκιμαντέρ οι ενδιαφερόμενοι είναι διαθέσιμα στο διαδίκτυο