Ένας αρχιτεκτονικός διαγωνισμός που θα αλλάξει θεαματικά τη Λάρισα

Ένα μνημείο – στολίδι της Λάρισας, το Α΄Αρχαίο Θέατρο, αναμένεται να αλλάξει εικόνα στο προσεχές μέλλον, καθώς ο δήμος προκήρυξε Διεθνή Ανοικτό Διαγωνισμό Ιδεών για τον σχεδιασμό του περιβάλλοντος χώρου του.

Το θέατρο έχει αποκαλυφθεί σχεδόν ολόκληρο πρόσφατα, μετά από μια μακρά περίοδο απαλλοτριώσεων και ανασκαφών, με τη συνδρομή του υπουργείου Πολιτισμού, της Περιφέρειας, του δήμου, πολιτιστικών φορέων, αλλά και απλών πολιτών και με τη δημιουργία ενός δικτύου πεζοδρόμων ενώνεται με την πόλη, αποτελώντας ένα μοναδικό σημείο ενδιαφέροντος για τους Λαρισαίους. Τα έργα αποκατάστασης, τα οποία σταδιακά ολοκληρώνονται, θα επιτρέψουν την πλήρη λειτουργικότητά του, αναβαθμίζοντας την πόλη.

Ο διαγωνισμός

Ο διαγωνισμός εγκρίθηκε από τη Διεθνή Ένωση Αρχιτεκτόνων (UIA), και θα διεξαχθεί σύμφωνα με τους κανονισμούς της UNESCO και τις συστάσεις της UIA για την καλύτερη εφαρμογή τους.

Ειδικότερα, ο Δήμος Λαρισαίων προσκαλεί αρχιτέκτονες, ή ομάδες πολλαπλών ειδικοτήτων οι οποίες αποτελούνται από τουλάχιστον έναν αρχιτέκτονα μαζί με άλλες ειδικότητες, όπως αρχιτέκτονες τοπίου, αρχιτέκτονες αστικού σχεδιασμού κλπ. από όλο τον κόσμο να συμμετάσχουν στον Διεθνή Ανοικτό Διαγωνισμό Ιδεών για τον Σχεδιασμό του Περιβάλλοντος Χώρου του Αρχαίου Θεάτρου Α’ στη Λάρισα.

Η όλη διαδικασία του διαγωνισμού θα διεξαχθεί ηλεκτρονικά, στην ακόλουθη ασφαλή ιστοσελίδα: https://www.saata-competition.gr

Το περιεχόμενο

Ο διοργανωτής αναγνωρίζει το σημαντικό νόημα και αξία του Αρχαίου Θεάτρου Α΄ της Λάρισας, καθώς και τον αντίκτυπό του στην ταυτότητα της πόλης.

Η πρόθεση του διοργανωτή να δώσει το θέατρο στο κοινό και να μετατρέψει αυτό το μεγάλης αξίας αρχαίο μνημείο σε ενεργό μέρος της σύγχρονης ζωής της Λάρισας, απαιτεί την επανεξέταση του ευρύτερου περιβάλλοντος χώρου του με στόχο τόσο τη βέλτιστη ανάδειξή του, όσο και την καλύτερη δυνατή ένταξή του στον πολεοδομικό ιστό και τη σύνδεσή του με τα άλλα σημαντικά τοπόσημα και τις χρήσεις γης.

Η μελλοντική λειτουργία του μνημείου ως θέατρο με προβλεπόμενη χωρητικότητα 1500 θεατών, θα δημιουργήσει πέρα από τις λειτουργικές ανάγκες και νέες ισορροπίες και δυναμικές σε ολόκληρη την πόλη και θα επηρεάσει σημαντικά την ίδια της την ταυτότητα.

Η πρόκληση

Η πρόκληση του διαγωνισμού είναι η μετατροπή ενός μη ενεργού μείζονος αξίας αρχαίου μνημείου σε ενεργό σημείο αναφοράς της σύγχρονης ζωής της πόλης, το οποίο θα δημιουργήσει νέες ισορροπίες και συσχετισμούς.

Ταυτόχρονα, μέσω του επαναπροσδιορισμού και επανασχεδιασμού των ανοικτών δημόσιων χώρων που περιβάλλουν το Αρχαίο Θέατρο Α ‘, του σχεδιασμού εκείνων που ενδεχομένως να προκύψουν με τις απαλλοτριώσεις, καθώς και την χωροθέτηση των βασικών λειτουργικών αναγκών του θεάτρου, ο διαγωνιζόμενος καλείται να επιτύχει την ανάδειξη ενός νέου ενεργού τοπόσημου πολιτισμού, ικανό όχι μόνο να φέρει διεθνή προβολή και αναγνωσιμότητα, αλλά και να προσελκύσει επισκέπτες από όλο τον κόσμο.

Επιπλέον, η θέση του μνημείου στην καρδιά του κέντρου της πόλης σε συνδυασμό με τη μελλοντική λειτουργία του κάνει την περίπτωση μοναδική.

Περιοχή μελέτης (Περιοχή 1 – Περιοχή 2)

Η περιοχή του διαγωνισμού καταλαμβάνει περίπου 42 εκτάρια (420.000τμ) και χωρίζεται σε 2 περιοχές:

1) ΠΕΡΙΟΧΗ 1: είναι ο περιβάλλων χώρος σε άμεση γειτνίαση με το αρχαίο θέατρο

2) ΠΕΡΙΟΧΗ 2: είναι ο ευρύτερος περιβάλλων χώρος επιρροής του θεάτρου

Βραβεία και χρηματικό έπαθλο

Συνολικά το καθαρό ποσό των 63.000 ευρώ θα μοιραστεί στους νικητές που θα επιλεχτούν από τη Διεθνή Κριτική Επιτροπή, και θα είναι ως εξής:

1ο βραβείο 30.000 Ευρώ

2ο βραβείο 15.000 Ευρώ

3ο βραβείο 10.000 Ευρώ

4ο βραβείο 5.000 Ευρώ

5ο βραβείο 3.000 Ευρώ

Ο ΦΠΑ θα πληρωθεί επιπλέον στις ανωτέρω αμοιβές.

Στη Λάρισα θα πραγματοποιηθεί έκθεση όλων των συμμετοχών και βραβευμένων έργων.

Η εγγραφή των διαγωνιζομένων θα πραγματοποιηθεί αποκλειστικά μέσω της ιστοσελίδας του διαγωνισμού (https://www.saata-competition.gr), μέσω του κουμπιού «registration» (εγγραφή), το αργότερο μέχρι τις 19 Νοεμβρίου, 2021.

Το θέατρο

Το μεγαλειώδες Α΄ Αρχαίο Θέατρο της Λάρισας είχε προσανατολισμό προς νότο, προς τη λεγόμενη «ελεύθερη» αρχαία αγορά η οποία σύμφωνα με ασφαλείς αρχαιολογικές ενδείξεις τοποθετείται στο κέντρο της σημερινής πόλης δηλαδή στην έκταση των σημερινών πλατειών, Κεντρικής και Ταχυδρομείου.

Σε αυτή την αγορά βρισκόταν ο ναός του Κεδρώου Απόλλωνος, που θα πρέπει να χτίστηκε στις αρχές του 4ου αιώνα π.Χ. Στο ιερό τέμενος στήνονταν τα ψηφίσματα του Δήμου Λαρισαίων και οι δικαστικές αποφάσεις ενώ οι πολίτες αφιέρωναν αναθήματα προς τιμή του θεού. Στα αναθήματα που ήταν ανιδρυμένα στο ιερό περιλαμβάνεται η στήλη του Θεοτίμου, Θεσσαλού ιππέα που σκοτώθηκε στη μάχη της Τανάγρας του 457 π.χ. και πιθανόν το τιμητικό ψήφισμα για τον Χρυσόγονο από την Έδεσσα ο οποίος είχε προστατεύσει τις Θεσσαλικές πόλεις από τις επιδρομές των Αιτωλών (το γεγονός αναφέρεται από τον αρχαίο συγγραφέα Πολύβιο) το 217 π.Χ. Ο Δήμος του απένειμε τον τίτλο του Λαρισαίου πολίτη και του έδωσε το δικαίωμα να αποκτήσει γη και οικία στη Λάρισα.

Μετά την μάχη των Κυνός Κεφαλών το 197 π.Χ οι άρχοντες της πόλης ακολουθούν φιλορωμαϊκή πολιτική και αποκτούν προνόμια από τους νέους πλέον κυρίαρχους στον ελλαδικό χώρο. Αυτή την εποχή στήθηκε στο ιερό το τιμητικό ψήφισμα προς δυο ακολούθους του βασιλέως Ευμένους Β΄ της Περγάμου ο οποίος είχε επισκεφθεί τη Λάρισα με τον αδελφό του Άτταλο (Τίτος Λίβιος, 42,58κ.εξ.) το 171π.Χ. Οι τιμώμενοι ακόλουθοι συμμετείχαν στις διαπραγματεύσεις για την συμμαχία των Λαρισαίων με τους Περγαμηνούς και τους Ρωμαίους εναντίον των Μακεδόνων.

Βορειοανατολικά της πλατείας Ταχυδρομείου θα πρέπει να υπήρχε ο ναός του Διός Ελευθερίου ο οποίος χτίστηκε πιθανότατα τον 2ο αιώνα π.Χ. Ο ναός αυτό ήταν ο χώρος όπου φυλάσσονταν τα επίσημα έγγραφα του Κοινού των Θεσσαλών, όπως μαρτυρείται από επιγραφές. Προς τιμή του και σε ανάμνηση της απελευθέρωσης της Θεσσαλίας από τους Μακεδόνες καθιερώθηκαν το 196 π.Χ. τα Ελευθέρια, γιορτή που τελούνταν κάθε τέσσερα χρόνια στην πρωτεύουσα του Κοινού των Θεσσαλών, τη Λάρισα, με την παρουσία αντιπροσωπειών από όλες τις θεσσαλικές πόλεις.

Η κατασκευή του Αρχαίου Θεάτρου συνδέεται άμεσα με τη λατρεία του θεού Διονύσου και την τέλεση θεατρικών παραστάσεων. Ήταν ακόμη κέντρο και της κοινωνικής ζωής των αρχαίων Λαρισαίων. Αυτό αποδεικνύεται από ένα πλήθος ευρημάτων, κυρίως επιγραφών και γλυπτών που μας έχει απλόχερα αποδώσει με την ανασκαφή του. Τον 1ο αι. π.Χ. μετατράπηκε από τους Ρωμαίους σε αρένα για την τέλεση αποκλειστικά και μόνο επίσημων εορταστικών εκδηλώσεων μονομαχικών αγώνων, θηριομαχιών, παραστάσεων μίμων, σαλτιμπάγκων, μάγων και άλλων πολλών.

Επειδή το αρχαίο θέατρο μετατράπηκε σε αρένα, οι αρχαίοι Λαρισαίοι την ίδια περίοδο κατασκεύασαν το λιτό Β’ αρχαίο θέατρο για τη συνέχιση των θεατρικών παραστάσεων και την πραγματοποίηση άλλων ομαδικών εκδηλώσεων. Οι αρχαίες επιγραφές συνηγορούν για το γεγονός αυτό καθώς ομιλούν με σαφήνεια ότι κατά την περίοδο της ρωμαιοκρατίας στη μεγάλη πανθεσσαλική εορτή της Λάρισας, τα «Ελευθέρια», τελούνταν παράλληλα με τους ιππικού αγώνες στον ιππόδρομο και αγώνες ποίησης, χορού και μουσικής.

Το Α’ Αρχαίο Θέατρο της Λάρισας στο οποίο χωρούσαν πάνω από 10.000 θεατές οικοδομήθηκε το α’ μισό του 3ου αι. π.Χ. στα χρόνια του βασιλιά της Μακεδονίας Αντίγονου Γονατά. Λειτούργησε δε, έξι αιώνες περίπου, μέχρι το τέλος του 3ου αι. μ.Χ. ή τις αρχές του 4 ου αι. μ.Χ. οπότε η λειτουργία του διακόπηκε απότομα. Μετά από ισχυρό σεισμό που έλαβε χώρα στη Λάρισα τον 7ο αι. μ.Χ. κατέρρευσε ένα μεγάλο μέρος του επιθεάτρου και ο δεύτερος όροφος της σκηνής, μέσα στο εσωτερικό της ορχήστρας.

Κοίλο του αρχαίου θεάτρου της Λάρισας αποτελούσε η ίδια η πλαγιά του λόφου «Φρούριο» η οποία είχε διαμορφωθεί σε αναβαθμούς για την τοποθέτηση των εδωλίων. Στο μέσο περίπου του κοίλου είχε δημιουργηθεί περιμετρικά ένας διάδρομος πλάτους δύο μέτρων, το διάζωμα, που χρησίμευε για την άνετη διακίνηση των θεατών. Είναι στρωμένος με μεγάλες πλάκες λευκού μαρμάρου, οι οποίες πατούν πάνω σε ογκώδεις πωρόλιθους. Χώριζε το μνημείο σε επιθέατρο και κυρίως θέατρο.

Το επιθέατρο είχε την ακόλουθη δομή: Στο σημείο επαφής με το διάζωμα κατασκευάστηκε ένας ισχυρός αναλημματικός τοίχος ύψους 1,30μ, πλάτους 2,00μ, ο οποίος στην κύρια όψη του είχε επένδυση από λιθόπλινθους λευκού μαρμάρου. Το κάτω τμήμα του τοίχου κοσμείται με λέσβιο κυμάτιο. Στην αρχαιότητα το επιθέατρο θα είχε είκοσι κλίμακες ανόδου, είκοσι δύο κερκίδες, δεκαπέντε σειρές εδωλίων και ύψος περίπου 8,50μ. Το επιθέατρο στα πέρατα του δεξιά-αριστερά δεν κάλυπτε το συνολικό εύρος του κυρίως θεάτρου, αλλά ήταν περιορισμένο κατά 2,00μ.

Το κυρίως θέατρο χωριζόταν με δέκα κλίμακες ανόδου σε έντεκα κερκίδες, με είκοσι πέντε σειρές εδωλίων εκ των οποίων η πρώτη ανήκε στη σειρά των προεδριών. Τα εδώλια πατούν πάνω σε σχιστολιθικές υποδομές και έχουν επιμελημένη εργασία λάξευσης τόσο στα μέτωπα όσο και στην άνω επιφάνειά τους, όπου υπάρχει εγκοπή που χρησίμευε για να πατούν τα πόδια των θεατών των υπερκείμενων σειρών.

Την ορχήστρα, διαμέτρου 25.50μ. περιτρέχει κτιστός αποχετευτικός αγωγός πλάτους εξωτερικά 1,90μ. για την απομάκρυνση των όμβριων υδάτων. Είναι καλυμμένος και κατασκευασμένος με μαρμάρινες πλάκες, οι οποίες φέρουν επιμελημένη εργασία λάξευσης. Ο αγωγός διαπερνά τη θεμελίωση της σκηνής με δύο εξόδους, νότια των ακριανών δωματίων αυτής. Βρίσκεται σε άριστη κατάσταση διατήρησης.

Οι πάροδοι με τους αναλληματικούς τοίχους σώζονται σε άριστη κατάσταση σε βάθος 4,00μ. Είναι κατασκευασμένοι από λιθόπλινθους λευκού μαρμάρου με αριστοτεχνική εργασία λάξευσης. Οι δρόμοι των παρόδων ήταν μαρμαροστρωμένοι και αυτό γιατί δεν ήταν απλά μικροί δρόμοι προσπέλασης στο μνημείο, αλλά αποτελούσαν στη συνέχειά τους μεγάλους πομπικούς δρόμους. Ο δρόμος της δεξιάς παρόδου, επικοινωνούσε με το β’ αρχαίο θέατρο και στη συνέχεια με την κύρια έξοδο της Λάρισας προς τη Φάλαννα και την Ολοσσόνα, από την ξύλινη γέφυρα του Πηνειού, ακριβώς απέναντι από το σημερινό Τεχνικό Επιμελητήριο. Ο δρόμος της αριστερής παρόδου επικοινωνούσε με τον μαρμαροστρωμένο δρόμο, που βρέθηκε πριν από λίγα χρόνια σε οικόπεδο στη γωνία των οδών Ρούσβελτ και Κύπρου. Ο λαμπρός αυτός δρόμος ξεκινούσε από την ιερή περιοχή της πλατείας Ταχυδρομείου, έβαινε παράλληλα με την σημερινή οδό Ερμού και Πανός και κάπου εκεί στην αρχή της οδού Φιλελλήνων και Βενιζέλου, έστριβε απότομα προς την αριστερή πάροδο του θεάτρου.

Ο αναλημματικός τοίχος της δεξιάς παρόδου (δυτικός αναλημματικός) αποκαλύφθηκε σε μήκος 40,86μ., ύψος 4,50μ. και πλάτος 3,55μ.

Ο αναλημματικός τοίχος της αριστερής παρόδου (ανατολικός αναλημματικός) αποκαλύφθηκε σε μήκος 24,75μ., πλάτος 3,55μ.και ύψος 3,16μ. και χάνεται κάτω από τα καταστήματα της ανατολικής πλευράς του θεάτρου. Με το πέρας των αναλημματικών τοίχων στα δύο άκρα της ορχήστρας, κλείνει και το άνοιγμα του πέταλου του θεάτρου.

Η σκηνή είναι το καλύτερα διατηρημένο τμήμα του μνημείου. Είναι στην ουσία ένα αυτοτελές, μεγαλοπρεπές οικοδόμημα το οποίο αποτελείται από τέσσερα δωμάτια με τρεις εισόδους ανάμεσά τους, έχοντας συνολικό μήκος 37,50μ. και ύψος 3,00μ.. Τα δύο μεσαία δωμάτια που επικοινωνούν μεταξύ τους, λειτουργούσαν ως χώροι ένδυσης των ηθοποιών και θέσης του δραματουργού, ενώ τα δύο ακριανά που φέρουν είσοδο στη νότια πλευρά τους λειτουργούσαν ως σκευοθήκες Με βάση την αρχαιολογική έρευνα η σκηνή έχει τρεις κύριες οικοδομικές φάσεις. Η πρώτη ανάγεται στο α’ μισό του 3ου αιώνα π.Χ. και είναι σύγχρονη με την κατασκευή του κοίλου και των αναλημματικών τοίχων. Τα τέσσερα δωμάτια ήταν κατασκευασμένα με λαξευτούς πωρόλιθους, που προέρχονται από τα αρχαία λατομεία στη θέση «Κριντήρι» Τυρνάβου.

Στη δεύτερη φάση της (α’ μισό του 2ου αιώνα π.Χ.) μπροστά από το σκηνικό οικοδόμημα, προς την πλευρά της ορχήστρας, κατασκευάστηκε μία κιονοστοιχία, το προσκήνιο, συνολικού μήκους 20,00μ. και πλάτους 2,00μ. Αποτελείται από έξι παραστάδες και έξι μονολιθικούς δωρικούς ημικίονες σε παράταξη οι οποίοι πατούν πάνω σε ευθυντηρία ύψους 0,30μ.από μαρμάρινους λιθόπλινθους. Πάνω στους δωρικούς ημικίονες και πεσσούς στηριζόταν ο δωρικός θριγκός, ο οποίος ήταν τοποθετημένος δρομικά, παράλληλα προς την σκηνή και κατά διαστήματα έμπαιναν κάθετα μετέωροι θράνοι που συνέδεαν την κιονοστοιχία με τον μπροστινό τοίχο της σκηνής. Για την ασφαλή αντιστήριξη των μετέωρων θράνων ενισχύθηκε ο μπροστινός τοίχος της σκηνής με μία εσωτερική σειρά πωρόλιθων. Το προσκήνιο είχε τρεις εισόδους στον ίδιο άξονα με τις εισόδους της σκηνής.

Η τρίτη οικοδομική φάση της σκηνής χρονολογείται στα χρόνια των Ρωμαίων αυτοκρατόρων Οκταβιανού Αυγούστου (28 π.Χ. -14 π.Χ.), Τιβέριου (14 μ.Χ.37 μ.Χ.) και Γερμανικού ( 37 μ.Χ. 41 μ.Χ.). Τιμητικές επιγραφές προς τιμή και των τριών αυτοκρατόρων βρέθηκαν πάνω στα μέτωπα των γείσων του δωρικού θριγκού της σκηνής. Την περίοδο αυτή αφαιρέθηκε η μπροστινή σειρά των πωρόλιθων των πλαϊνών δωματίων και αντικαταστάθηκε με μαρμάρινη επένδυση. Προστέθηκαν επίσης στην πρόσοψη συμφυείς μαρμάρινοι δωρικού ημικίονες με δωρικά κιονόκρανα και στις γωνίες λαξεύτηκαν τέσσερις πεσσοί. Το μάρμαρο αυτό, όπως και του επιθεάτρου, του κυρίως θεάτρου και των παρόδων προέρχεται από το αρχαίο λατομείο του Δημοτικού Διαμερίσματος «Καστρί» Αγιάς. Κατά την εκσκαφή τμήματος του οδοστρώματος της οδού Βενιζέλου (ΙούλιοςΑύγουστος 2006) αποκαλύφθηκε στρώμα πώρινων δωρικών κιόνων, νότια της σκηνής που ανήκαν σε στοά σύγχρονη με την α’ φάση της.

Η αποκάλυψη του αρχαίου θεάτρου

Στα νεότερα χρόνια Έλληνες και ξένοι περιηγητές, ιστορικοί και αρχαιολόγοι που επισκέπτονται τη Θεσσαλία και τη Λάρισα αναφέρονται σ’ αυτό. Από τις αρχές του 20 ου αι., στο επιχωσμένο πλέον θέατρο, άρχισαν να κατασκευάζονται ισόγειες κατοικίες και καταστήματα με ρηχές θεμελιώσεις μεν, αλλά πολύ βαθείς σηπτικούς βόθρους αρκετοί από τους οποίους τραυμάτισαν τα μάρμαρα. Κατά τη δεκαετία του 1960 οι βλάβες έγιναν πάρα πολύ σοβαρές με τις νέες οικοδομές που ανεγέρθηκαν στη θέση των παλιών. Παράλληλα την ίδια περίοδο διανοίχθηκε και η οδός Αλ. Παπαναστασίου (πρώην Ακροπόλεως), που οδηγούσε από την οδό Βενιζέλου στην κορυφή του λόφου «Φρούριο».

Η ιστορία της ανασκαφής και αποκάλυψης του πρώτου αρχαίου θεάτρου αρχίζει το 1910 με τον τότε Έφορο Αρχαιοτήτων Απόστολο Αρβανιτόπουλο να αποκαλύπτει τμήμα του σκηνικού οικοδομήματος, καλύπτει όλο τον 20 ο αι., όπως αναφέρουν στοιχεία του ανθρώπου που το αποκάλυψε, Αθανάσιου Τζιαφάλια.

Ο Αθανάσιος Τζιαφάλιας, ανέσκαψε από το 1985 και εξής το Β΄ Αρχαίο Θέατρο της Λάρισας, αποκατέστησε στη θέση τους τα μάρμαρα που είχαν εξαχθεί κατά την εκσκαφή των θεμελίων για την ανέγερση συγκροτήματος οικοδομών και του έδωσε την οριστική μορφή που έχει σήμερα.

Η αποκάλυψη του Α’ Αρχαίου Θεάτρου είχε χαρακτηριστεί με υπουργική απόφαση ως συστηματική ανασκαφή, της οποίας υπήρξε διευθυντής καθόλη τη διάρκεια της θητείας του. Για την ανασκαφή και ανάδειξη του μεγαλοπρεπούς μνημείου εργάστηκε επί δεκαετίες μέχρι την συνταξιοδότησή του στις αρχές του 2007. Από το 2007 μέχρι το 2015 συνέχισε, συνταξιούχος πια, να εργάζεται στο αρχαίο θέατρο εθελοντικά, ως Πρόεδρος αρμόδιας επιστημονικής επιτροπής εμπειρογνωμόνων με στόχο τη συντήρηση και στερέωση αρκετών τμημάτων του πολύπαθου μνημείου. Από το 2016 μέχρι τον Μάρτιο του 2018 εργαζόταν σχεδόν καθημερινά στο μνημείο, καθόσον είχε οριστεί από το Σωματείο «Διάζωμα» ως επιστημονικός σύμβουλος της ομάδας σύνταξης της μελέτης συνολικής αποκατάστασης του μνημείου.

Πληροφορίες: larissa-theatre.com, prosopa.net, δήμος Λαρισαίων

Δείτε επίσης