Θεατρίνων αμοιβές και άλλα τινά

Το επάγγελμα του ηθοποιού δεν είναι όπως όλα τα άλλα. Είναι πολύ ιδιαίτερο, υπό την έννοια ότι δεν ζητά μόνο ταλέντο αλλά και περίσσευμα ρομαντισμού και αγάπης, διαφορετικά εύκολα μπορεί να απογοητεύσει, ιδιαίτερα όταν οι συνθήκες είναι δύσκολες, όπως συμβαίνει στον τόπο μας (και όχι μόνο) εδώ και μια δεκαετία περίπου.

Δεν είχα πρόθεση να ασχοληθώ με το θέμα εάν δεν είχαν προηγηθεί πριν από κάποιους μήνες οι κινητοποιήσεις των ηθοποιών του ΚΘΒΕ που αφορούσαν τις συμβάσεις εργασίας τους. Τότε αποφάσισα να κάνω μια μικρή έρευνα να δω πού κινούνται γενικά οι οικονομικές αποδοχές των ηθοποιών και σε άλλες χώρες. Σίγουρα τα μεγέθη δεν είναι συγκρίσιμα, ούτε και σταθερά, γιατί έχουν να κάνουν με τις ιδιαίτερες εργασιακές συνθήκες και το κόστος ζωής κάθε τόπου. Παρόλα αυτά, κάποια γενικά συμπεράσματα είναι δυνατά και χρήσιμα γιατί ρίχνουν φως στη θέση του ηθοποιού μέσα στη σύγχρονη κοινωνία. Άλλωστε, είναι κοινός τόπος να πούμε πως στις υλικές αποδοχές κάθε επαγγέλματος καθρεφτίζεται, σε ένα μεγάλο βαθμό, και μέρος των αξιών και των προκαταλήψεων του κοινωνικού σώματος. Ορίστε τι βρήκα από αυτό το, κατ’ ανάγκη, επιλεκτικό ψάξιμο, αρχίζοντας με την Αμερική, που εμφανίζει τους υψηλότερους μισθούς.

ΑΜΕΡΙΚΗ

327.2 εκατομμύρια. Αυτός είναι ο πληθυσμός της χώρας στην πιο πρόσφατη απογραφή του (το 2018). Μέχρι πριν από ένα χρόνο οι εγγεγραμμένοι ηθοποιοί στο σωματείο Actors’ Equity (το αντίστοιχο με το δικό μας ΣΕΗ) ήταν 63.800. Από αυτούς το 26% δήλωσε αυτοαπασχολούμενο, ένα 13% δήλωσε ότι εργαζόταν για άλλους θιασάρχες, ένα 5% απασχολούνταν σε επαγγελματικές, επιστημονικές και τεχνικές υπηρεσίες, ένα 4% στην εκπαίδευση και τις δραματικές σχολές και το υπόλοιπο ποσοστό σε διάφορες θέσεις στην αγορά εργασίας.

Μολονότι η αμερικανική θεατρική αγορά στο σύνολό της έχει να επιδείξει κοντά στις 15.000 παραγωγές ετησίως, το βαρόμετρο είναι τα 40 θέατρα στο Μπρόντγουεη (Broadway), η εμπορικότερη και ακριβότερη θεατρική πιάτσα στον κόσμο, με 14 εκατομμύρια θεατές το 2018 (το υψηλότερο νούμερο στην ιστορία του), και έσοδα που πλησιάζουν τα δύο δις τον χρόνο. Μια πιάτσα όπου ένα απλό μιούζικαλ κοστίζει 8-12 εκατομμύρια δολάρια. Και επειδή το μιούζικαλ πουλάει και πληρώνει, οι περισσότερες δραματικές σχολές (πανεπιστημιακές και ιδιωτικές) ρίχνουν όλο το βάρος του εκπαιδευτικού τους προγράμματος εκεί∙ εξ ου και ο μεγάλος αριθμός ικανότατων ηθοποιών που γνωρίζουν πολύ καλά χορό, υποκριτική και τραγούδι, η απόλυτη «τριάδα» για καριέρα στον χώρο.

Από τη στιγμή που ένας ηθοποιός γίνεται μέλος του σωματείου δικαιούται τον ελάχιστο μισθό που έχει ορίσει το συνδικαλιστικό του όργανο και ο οποίος, μέχρι τα τέλη του 2018, ήταν 2.034 δολάρια την εβδομάδα (ένα ευρώ αντιστοιχεί σε 1.12 δολάρια περίπου, άρα μιλάμε για 1.823 ευρώ την εβδομάδα). Ο μισθός για έναν  ηθοποιό με περίπου 15 χρόνια προϋπηρεσία πλησιάζει τις 100.000 δολάρια τον χρόνο (89.000 ευρώ). Μιλάμε πάντα για το Μπρόντγουεη.

Είναι όμως και πολλά παρελκόμενα που προστίθενται στον βασικό μισθό. Για παράδειγμα, εάν ο ηθοποιός είναι μέλος του Χορού ή κάνει κάτι που απαιτεί ιδιαίτερες ικανότητες (π.χ. ζογκλέρ), τότε δικαιούται ενός μικρού μπόνους που μεταφράζεται σε 20 δολάρια την εβδομάδα. Επίσης, αμείβεται με άλλα  ‎$20 επιπλέον την εβδομάδα εάν το σωματείο κρίνει ότι του ζητείται να κάνει επικίνδυνα πράγματα στη σκηνή∙ συν ‎$8, εφόσον βοηθά στη μεταφορά σκηνικών αντικειμένων ή στην αλλαγή του σκηνικού κατά τη διάρκεια της παράστασης. Και εάν κληθεί να κάνει κάποια αντικατάσταση (understudy) πρωταγωνιστικού ρόλου έχει επιπλέον $101.00 την εβδομάδα.

Ο ηθοποιός σε ένα μιούζικαλ, στη θέση του κορυφαίου (δηλαδή γνωρίζει τα πάντα γύρω από τη χορογραφία και ανά πάσα στιγμή μπορεί να βρει λύσεις σε προβλήματα), παίρνει $406.00 επιπλέον την εβδομάδα και ο βοηθός $203. Εφόσον ένας ηθοποιός συμφωνήσει να μείνει με το σχήμα της παραγωγής όλη τη χρονιά έχει ένα μπόνους του ύψους των $2.000 (οι συνεχείς αντικαταστάσεις/μετακινήσεις είναι ένας μόνιμος πονοκέφαλος της παραγωγής, οπότε όταν αυτό αποφεύγεται υπάρχει οικονομική ανταπόδοση).

Ο εβδομαδιαίος μισθός ενός διευθυντή σκηνής σε ένα μιούζικαλ είναι 3.342 δολάρια (σχεδόν 3.000 ευρώ) και 2.872 για απλό δραματικό έργο. Ο βοηθός κερδίζει 2.649 και 2.347 αντίστοιχα. Ο εβδομαδιαίος μισθός των μουσικών είναι $1.185 + 235 για επιπλέον όργανο. Σε περίπτωση που ξεπερνούν τα δύο όργανα αμείβονται με 117 για το κάθε ένα. Ο διευθυντής ορχήστρας σε ένα μιούζικαλ κερδίζει 3.300 δολάρια την εβδομάδα, όπως περίπου και ο διευθυντής σκηνής.

Ακόμη: Εάν ο σκηνοθέτης κρίνει πως η ορχήστρα πρέπει να βρίσκεται επάνω στη σκηνή, τότε κάθε μουσικός κερδίζει επιπλέον $91.67 την εβδομάδα. Εάν οι μουσικοί πρέπει να έχουν συγκεκριμένη αμφίεση αμείβονται με άλλα $61.13. Εάν απαιτείται βάψιμο σώματος συν $88.62. Η πρώτη τρομπέτα παίρνει επιπλέον 100 δολάρια.

Τα γνωστά ονόματα ανήκουν σε άλλη μισθολογική κλίμακα. Για παράδειγμα, ο Richard Chamberlain, πρωταγωνιστής στο μιούζικαλ Η μελωδία της ευτυχίας, εισέπραττε 50.000 δολάρια την εβδομάδα (44.810 ευρώ).

Πέρυσι, η Bernadette Peters, στο Annie Get your Gun, κέρδιζε 30.000 την εβδομάδα συν ένα ποσοστό από τις εισπράξεις. Συνολικά κοντά στις 40.000 δολάρια. Την ίδια χρονιά η Νικόλ Κίντμαν στο Blue Point έβαζε στον τραπεζικό της λογαριασμό 25.000 δολάρια την εβδομάδα + 12.5% επί των καθαρών εισπράξεων. Μια άλλη σταρ του σανιδιού, η Indina Menzel, όταν πήγε στο Λονδίνο για να παίξει στο Wicked, ζήτησε πολύ πάνω από τα λονδρέζικα στάνταρ και πήρε τελικά 30.000 λίρες την εβδομάδα. Υπάρχουν περιπτώσεις ηθοποιών των οποίων οι αμοιβές πλησιάζουν τις 150.000 δολάρια (134.000 ευρώ) την εβδομάδα.

Εννοείται πως το ποσό αυξάνεται εάν οι ηθοποιοί κερδίσουν κάποιο βραβείο ή έχουν ιδιαίτερη προβολή, διακρίσεις κ.λπ.

Έχοντας αυτά τα νούμερα κατά νου, διερωτάται κανείς κατά πόσο αξίζει μια τέτοια πολυδάπανη επένδυση. Είναι γνωστό πως στο Μπρόντγουεη δύο στις τρεις επενδύσεις είναι στο κόκκινο. Όλοι ποντάρουν στη μία και καλή. Ενδεικτικό το παράδειγμα του Βασιλιά των λιονταριών, που κόστισε στην επιχείρηση Ντίσνεϋ εκατό εκατομμύρια δολάρια και έφερε στο ταμείο ενάμιση δις. Οι παραγωγοί είναι σαφείς: εφόσον οι ηθοποιοί φέρνουν κόσμο στο ταμείο, αξίζουν όλα τα λεφτά που παίρνουν. Κάποια χρόνια πριν, σταρ όπως οι Έθελ Μέρμαν, Μαίρυ Μάρτιν, και Ζίρο Μοστέλ, δεν είχαν δεδομένο μισθό. Συνήθως ζητούσαν το 10% των εισπράξεων. Τα αρχεία του Μπρόντγουεη λένε ότι το ρεκόρ των υψηλότερων αμοιβών το κατέχει ο Γιουλ Μπρύνερ στην περιοδεία του μιούζικαλ Ο Βασιλιάς κι εγώ όπου είχε το απίστευτο 50% τω εισπράξεων.

Να πούμε εδώ ότι μέση τιμή εισιτηρίου στο Μπρόντγουεη είναι περίπου 100-110 δολάρια. Μπορεί βέβαια να βρει κανείς προσφορές και με 50 ευρώ, αλλά γενικά οι τιμές είναι πολύ πιο πάνω και κινούνται ανάλογα με τη ζήτηση και το κόστος της παραγωγής.

Εκτός Μπρόντγουεη, ο ελάχιστος μισθός μέχρι πριν από δύο χρόνια ήταν 1.145.70 δολάρια την εβδομάδα Και σε περίπτωση απασχόλησης τις Κυριακές λίγο πιο πάνω: 1.191.20. Το 2016 η μέση τιμή ωριαίας απασχόλησης ήταν 39.83 δολάρια. Για τους πιο έμπειρους και εμπορικούς ηθοποιούς η ώρα έφτανε τα 100 δολάρια.

Στον κινηματογράφο, αντίθετα, η ώρα αμείβεται πολύ καλύτερα (διπλάσια), γι’ αυτό πολλοί ηθοποιοί του θεάτρου εγκαταλείπουν την Ανατολική Ακτή (όπου έχουμε τη μεγαλύτερη συγκέντρωση θεατρικής κίνησης) και καταφεύγουν στη Δυτική Ακτή, εκεί όπου είναι και το Χόλυγουντ, διατεθειμένοι να παίξουν ακόμη και ως κομπάρσοι αρκεί να βγάζουν τα προς το ζην. Και κάτι άλλο που έχει σημασία.

Από το σύνολο των εγγεγραμμένων ηθοποιών στο Σωματείο, τα περισσότερα συμβόλαια είναι διάρκειας 4-8 εβδομάδων. Λιγότερο από το 15% εργάζεται 36 εβδομάδες τον χρόνο. Δύσκολα ένας ηθοποιός θα κερδίσει περισσότερο από 10.000 τον χρόνο. Στο Κολοράντο, για παράδειγμα, υπάρχουν σχεδόν 100 θίασοι, αλλά μόνο 7 ανήκουν στο σωματείο που ορίζει και τον κατώτατο μισθό, οπότε οι αμοιβές είναι στην αποκλειστική επιλογή της παραγωγής.

Από το σύνολο των ηθοποιών που αποφοιτούν από τις διάφορες σχολές, λιγότερο από το 5% παραμένει στον χώρο μέχρι το τέλος της καριέρας τους. Να πούμε τέλος, για λόγους σύγκρισης, πως τα ποσά με τα οποία αμείβονται οι σταρ της τηλεόρασης δεν πλησιάζονται. Ο ντε Νίρο, λ.χ., σε περσινή εμφάνισή του σε τηλεοπτική σειρά έπαιρνε 775.000 το επεισόδιο. Οι πρωταγωνιστές στο Game of Thones 500.000 το επεισόδιο.

Κάποια γενικά συμπεράσματα: Οι περισσότεροι ηθοποιοί θεάτρου στην Αμερική θεωρούν ότι οι μισθοί τους είναι εξευτελιστικοί. Όποιος ηθοποιός δεν είναι πλούσιος δεν μπορεί να επιβιώσει χωρίς δεύτερη και τρίτη δουλειά. Κατά μέσο όρο οι ετήσιες απολαβές του Αμερικανού εργαζόμενου είναι 33.500 (από 14.000-71.000 δολάρια), δηλαδή πολύ πιο πάνω από τις απολαβές ενός ηθοποιού. Και να σκεφτεί κανείς πως σε σύγκριση με άλλες χώρες οι Αμερικανοί ηθοποιοί θεωρούνται και προνομιούχοι.

ΚΑΝΑΔΑΣ

Στον γειτονικό Καναδά οι ετήσιες απολαβές ενός έμπειρου ηθοποιού είναι 22.718 καναδικά δολάρια (περίπου 15.000 ευρώ), την ίδια στιγμή που οι απολαβές ενός εργάτη με 10ετη εμπειρία είναι 38.620 (δηλ. 20.000 ευρώ). Ένας δάσκαλος κερδίζει περίπου 50.000 τον χρόνο (33.000 ευρώ). Οι απολαβές ανδρών και γυναικών ηθοποιών είναι περίπου οι ίδιες.

ΑΓΓΛΙΑ

(μία λίρα αντιστοιχεί σε 1.13 ευρώ).

Σύμφωνα με το Σωματείο Άγγλων ηθοποιών υπάρχουν διαφορετικές μισθολογικές κλίμακες, οι οποίες εξαρτώνται από το μέγεθος του θεάτρου. Συνήθως κυμαίνονται από 500 έως 700 λίρες την εβδομάδα. Η ημερήσια αμοιβή ενός ηθοποιού είναι κατά μέσο όρο 100 λίρες. Πρόσφατο γκάλοπ 1800 ερωτηθέντων ηθοποιών έδειξε ότι μόνο 1 στους 50 ηθοποιούς κερδίζει περισσότερες από 20.000 λίρες τον χρόνο.

Σε μια επίσης πρόσφατη έρευνα το 63% των ηθοποιών δήλωσε ότι κερδίζει τον χρόνο μάξιμουμ 5.000 στερλίνες, είτε είναι επάνω στη σκηνή είτε μπροστά στις κάμερες, ενώ το 2014 το ποσοστό ήταν 77%. 3000 από τους ερωτηθέντες ηθοποιούς στην ίδια έρευνα είπαν ότι έπαιξαν σε παραστάσεις χωρίς να πληρωθούν. Στο ίδιο γκάλοπ ένα 46% δήλωσε ότι κερδίζει λιγότερο από 1000 λίρες τον χρόνο και ένα 30% από 1000 έως 1500 λίρες. 60% των ερωτηθέντων είπαν ότι είχαν δεύτερη δουλειά για να τα φέρουν βόλτα. Ένας στους πέντε είπε ότι δεν μπόρεσε να βρει δουλειά στον χώρο του τους τελευταίους έξι μήνες, ενώ μόνο το 13% δήλωσε ότι κέρδισε περισσότερο από 20.000 λίρες όλο τον χρόνο.

Η ίδια έρευνα, που έγινε τον Οκτώβριο του 2018 από την εταιρεία Mandy Network, έδειξε ότι το 82% των γυναικών κερδίζουν λιγότερο από 10.000 λίρες, σε σύγκριση με το 69% των ανδρών. 63% των γυναικών έχουν και δεύτερη δουλειά σε σύγκριση με το 57% των ανδρών.

Σχεδόν κανένας Άγγλος ηθοποιός δεν μπορεί να επιβιώσει χωρίς δεύτερη δουλειά. Δεδομένης της υπερπροσφοράς οι μισθοί δεν βελτιώνονται∙ αντίθετα, πέφτουν. Ο πολλαπλασιασμός των πανεπιστημιακών και ιδιωτικών σχολών, σε συνδυασμό με την ογκώδη παρουσία ατόμων που μπορεί να μην έχουν θεατρική παιδεία όμως διεκδικούν μερίδιο της αγοράς (πχ. video artists, εικαστικοί, αρχιτέκτονες κ.λπ), έχει προκαλέσει μια κατάσταση εργασιακής ασφυξίας. Εκατοντάδες νέοι εργάζονται ή διατίθενται να εργαστούν χωρίς αμοιβή ώστε να αποκτήσουν την εμπειρία, με αποτέλεσμα να οργιάζει η εκμετάλλευση. Σύμφωνα με το σωματείο των Άγγλων ηθοποιών, η σημερινή εργασιακή κατάσταση είναι η χειρότερη στην ιστορία του αγγλικού θεάτρου.

Στα μεγάλα εμπορικά θεάματα, κυρίως τα μιούζικαλ του Γουέστ Εντ, οι μουσικοί κερδίζουν 1000 λίρες την εβδομάδα και εφόσον παίζουν επιπλέον όργανα 150 λίρες για το καθένα. Οι διευθυντές σκηνής, σε θέατρα άνω των 1100 θέσεων, παίρνουν 815 λίρες (μίνιμουμ) και κατεβαίνουν στις 689 λίρες στα θέατρα με λιγότερες από 799 θέσεις.

Στο Γουέστ Εντ ο μισθός ενός ηθοποιού κυμαίνεται από 550 μέχρι 700 λίρες την εβδομάδα. Οι μισοί σκηνοθέτες στην Αγγλία κερδίζουν λιγότερο από 5000 λίρες ετησίως. Ένας σκηνοθέτης με τέσσερις σκηνοθεσίες τον χρόνο δύσκολα ξεπερνά τις 25.000 λίρες. Μέσος μισθός για έναν μεσαίου βεληνεκούς σκηνοθέτη είναι περίπου 11.000-12.000 τον χρόνο, τη στιγμή που ο μάνατζερ του ταμείου κερδίζει 30.000 λίρες ετησίως. Ακροάσεις και πολλά άλλα που προηγούνται της παράστασης δεν πληρώνονται, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων. O μεγαλύτερος εργοδότης του αγγλικού θεάτρου είναι το Εθνικό Θέατρο. Για την υλοποίηση των περίπου 30 ετήσιων παραγωγών του απασχολεί έως και 5000 άτομα όλων των ειδικοτήτων.

Ένας αρνητικός παράγοντας σε ό,τι αφορά τις διεκδικήσεις του κλάδου, είναι το γεγονός ότι οι ηθοποιοί δεν εργάζονται μόνιμα πια σε ένα θίασο, γιατί ούτε οι θίασοι είναι μόνιμοι. Συνεργάζονται για μια παραγωγή και μετά διαλύονται. Οπότε δεν υπάρχουν οι αυξητικές τάσεις στον μισθό όπως παλιά, ούτε ισχυρά συνδικαλιστικά αιτήματα αφού οι ηθοποιοί πορεύονται μόνοι τους και συνεπώς είναι ευάλωτοι σε πιέσεις. Κι όχι μόνο, αλλά πολλοί θίασοι δίνουν τα περισσότερα χρήματα στα μεγάλα ονόματα που θα φέρουν κόσμο στο ταμείο και ό,τι περισσέψει μοιράζεται στους υπόλοιπους. Αραιά και πού παίζει ρόλο η εμπειρία, το ταλέντο ή η ηλικία. Οι παραγωγοί πληρώνουν κυρίως το προφίλ, τη δημοτικότητα. Οτιδήποτε θα θέλξει το μεγάλο πλήθος. Πολύ απλά: ό,τι πουλάει.

Τα επιδοτούμενα θέατρα δίνουν υποχρεωτικά ένα μίνιμουμ 440 λίρες την εβδομάδα, τη στιγμή που ο μέσος μισθός ενός εργαζόμενου στην περιοχή του Γουέστ Εντ είναι κοντά στις 33.000 λίρες τον χρόνο.

ΑΥΣΤΡΑΛΙΑ

(αντιστοιχία: ένα ευρώ=1.6 αυστραλιανά δολάρια)

Οι μισθοί κυμαίνονται από τον κατώτατο που είναι 30,640 δολάρια Αυστραλίας (περίπου 20 χιλιάδες ευρώ ετησίως), στον ανώτατο που φτάνει τα 103,302 δολάρια (62.000 ευρώ).

Η ώρα αμείβεται από 20.13 μέχρι 50.81. Δηλαδή ο μέσος όρος ωριαίας αμοιβής του ηθοποιού είναι 34.63 (περίπου 22 ευρώ).

Σήμερα σε ένα μεγάλο θίασο, όπως είναι ο Sydney Theatre Company λ.χ, ο μισθός είναι 1500 δολάρια. την εβδομάδα (900 ευρώ). Το μίνιμουμ είναι 1123 (625 ευρώ). Στις πρόβες οι αμοιβές είναι πολύ πιο κάτω. Σχεδόν στα μισά. Οι πιο μικροί θίασοι πληρώνουν πολύ λιγότερα. Κάποιοι άλλοι, και τίποτα. Στα πιο ακριβά σόου ο μισθός φτάνει μέχρι τις 75.000 τον χρόνο για τα μεγάλα ονόματα. Σε ένα μιούζικαλ ο μισθός κυμαίνεται από 1750 μέχρι 2000 την εβδομάδα Οι σταρ ζητούν από 10 μέχρι και 50.000 την εβδομάδα. Τα πρώτα ονόματα, όχι όμως οι σταρ, κερδίζουν από 2000 μέχρι 3000 την εβδομάδα.

Οι περισσότεροι απόφοιτοι δραματικών σχολών δεν εργάζονται. Όσοι εργάζονται σπάνια απασχολούνται όλο τον χρόνο. Οι περισσότεροι γράφουν οι ίδιοι τα κείμενα και τα ανεβάζουν, οπότε δεν παρουσιάζονται καν στις ακροάσεις. Όπως λένε, «εκπαιδευτήκαμε να παίζουμε όχι να περιμένουμε». Κι έτσι βγαίνουν σόλο και το παλεύουν ή μαζεύονται τρεις-τέσσερις και δημιουργούν τη δική τους ομάδα. Όπως αναφέρει αυστραλέζικο περιοδικό πολιτισμού, ένας στους τέσσερις ηθοποιούς ζει κάτω από το όριο της φτώχειας.

56% των ηθοποιών κερδίζουν λιγότερο από 20.000 δολ. (δηλ. 12.000 ευρώ)

36% λιγότερο από 10.000 (6.150 ευρώ)

Ένα 5% είναι κοντά στον μέσο εθνικό όρο, δηλ. 75.000 (45.000 ευρώ).

Η φήμη συχνά δεν μεταφράζεται σε πλούτη. Οι περισσότεροι ηθοποιοί κάνουν δυο και τρεις δουλειές για να ανταπεξέλθουν. Ακόμη κι όταν έχουν κάποια δουλειά, κυρίως στον κινηματογράφο, είναι μόνο για λίγες μέρες. Στο θέατρο η μεγαλύτερη διάρκεια ενός σόου είναι 14 εβδομάδες.

Το Σωματείο έχει βάλει ως μίνιμουμ αμοιβή για έμπειρο ηθοποιό στην τηλεόραση 600 δολάρια ημερησίως (350 ευρώ). Όπως λέει και ένας καθηγητής οικονομικών του Πανεπιστημίου Μακουάιαρ, στους 1000 μόνο ένας θα φτάσει πολύ ψηλά.

Μια έρευνα έδειξε ότι οι Αυστραλοί ηθοποιοί παρά το φτωχό και αβέβαιο εισόδημά τους είναι ευτυχισμένοι με τη ζωή που επέλεξαν.

ΡΟΥΜΑΝΙΑ

Στις πρώην ανατολικές χώρες βιώσιμα είναι μόνο τα Κρατικά θέατρα, τα οποία επιχορηγούνται γενναιόδωρα. Ο ανεξάρτητος θεατρικός τομέας παραπαίει, γι αυτό και οι περισσότεροι απόφοιτοι των δραματικών σχολών έχουν το ίδιο όνειρο: να μπουν στα κρατικά θέατρα ώστε να εξασφαλίσουν μια μόνιμη δουλειά. Οι νόμοι που αφορούν τους δημόσιους υπαλλήλους αφορούν και τους ηθοποιούς. Όπως λέει ένας Ρουμάνος κριτικός, ο Ποπέσκου, ένα μεγάλο ποσοστό, που φτάνει το 60% των ηθοποιών, δεν θα έβρισκε δουλειά στην ελεύθερη αγορά. Έτσι η μοναδική επιλογή είναι ένα κρατικοδίαιτο σχήμα, με όλα τα υπέρ και τα κατά. Οι πιο ταλαντούχοι και ανήσυχοι από αυτούς που ανήκουν στο δυναμικό ενός κρατικού θεάτρου προσπαθούν όσο γίνεται να εργάζονται λιγότερο στην κανονική τους δουλειά ώστε να έχουν τα περιθώρια να δουλεύουν και αλλού.

Σήμερα η θεατρική κατάσταση είναι μπλεγμένη, γιατί έχει χωριστεί ιδεολογικά σε δύο στρατόπεδα. Αφορμή η απόφαση της νυν συντηρητικής κυβέρνησης να αυξήσει κατά 50% τους μισθούς των ηθοποιών, γεγονός που δημιούργησε ένα βαθύ και διχαστικό ρήγμα σε έναν χώρο από τη φύση του προοδευτικό, υπό την έννοια ότι πήρε πολλούς ηθοποιούς με το μέρος της.

ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ

Η κατάσταση είναι κατά τι χειρότερη στη Βουλγαρία. Οι άνθρωποι των τεχνών αμείβονται με τους πιο χαμηλούς μισθούς. Σύμφωνα με στατιστική (κάπως παλιά) του 2013 , ο μέσος μισθός ενός ηθοποιού ήταν 175-270 ευρώ τον μήνα. Δεν έχω βρει πρόσφατα στοιχεία παρά μόνο προφορικές μαρτυρίες που ανεβάζουν τους σημερινούς μισθούς στα 600 ευρώ.

ΚΙΝΑ

Δεν έχουμε σαφή εικόνα των απολαβών ενός ηθοποιού θεάτρου. Εκείνο που ξέρουμε είναι ότι οι Κινέζοι ηθοποιοί της τηλεόρασης και του κινηματογράφου αμείβονται πλουσιοπάροχα γιατί φέρνουν χρήματα στην παραγωγή (σε αντίθεση με το θέατρο όπου το ταμείο δεν είναι ποτέ ανάλογο με το ύψος της επένδυσης). Για παράδειγμα πενήντα περίπου γνωστοί εγχώριοι σταρ κερδίζουν στις τηλεοπτικές σειρές όπου πρωταγωνιστούν 145.000 αμερικανικά δολάρια ανά επεισόδιο. Οι μισθοί των σταρ είναι περίπου το 70% του συνόλου της παραγωγής. Που σημαίνει ότι οι υπόλοιποι παίρνουν ψίχουλα.

ΕΛΛΑΔΑ

Στην χώρα μας η κατάσταση είναι ένας μύλος. Κάποια ενδεικτικά νούμερα. Οι εγγεγραμμένοι ηθοποιοί στο ΣΕΗ πρέπει να ξεπερνούν τις 5000. Προσθέστε τις χιλιάδες εκείνες που δεν ανήκουν στο ΣΕΗ, συν τους ημιεπαγγελματίες και ερασιτέχνες που δηλώνουν παρών στον χώρο και έχετε μια γενική εικόνα∙ μια εικόνα πολύ πάνω από τα μεγέθη, πληθυσμιακά και οικονομικά, που μπορεί να αντέξει η εγχώρια αγορά, η οποία σημειώστε δεν έχει ούτε μεγάλη βιομηχανία τηλεόρασης ούτε κινηματογράφου ούτε διαφήμισης για να λειτουργήσει ως εναλλακτική πηγή εργοδοσίας.

Δεν έχω τεκμήρια από κάποια στατιστική έρευνα γι’ αυτά που γράφω εδώ∙ πιο πολύ βασίζομαι στην εικόνα που έχω διαμορφώσει παρακολουθώντας από κοντά τη θεατρική ζωή του τόπου ή από συζητήσεις με άτομα που σχετίζονται με τον χώρο. Με βάση λοιπόν αυτή την εικόνα, υπολογίζω πως από το σύνολο των ηθοποιών ένα 10% έχει δουλειά όλο τον χρόνο. Το υπόλοιπο 90% είτε εργάζεται κάποιους μήνες ή λίγες εβδομάδες ή, στην χειρότερη περίπτωση, καθόλου.

Εάν εξαιρέσει κανείς τα δύο μεγάλα Κρατικά θέατρα (οι καλύτεροι μέχρι στιγμής εργοδότες) όπου οι μισθοί αρχίζουν από τα 900 περίπου ευρώ και φτάνουν μέχρι τα 1850, στον υπόλοιπο χώρο έχει απλωθεί μαύρο σκοτάδι. Φυσικά υπάρχουν θιασάρχες και παραγωγοί που είναι απόλυτα εντάξει στις υποχρεώσεις τους (και τους γνωρίζει η πιάτσα), όμως αποτελούν την εξαίρεση. Η αγορά είναι δυστυχώς γεμάτη από περαστικούς, καιροσκόπους και άσχετους που μοναδική τους έγνοια είναι το ταμείο. Εκατοντάδες οι απλήρωτοι ηθοποιοί ή οι ηθοποιοί που πληρώνονται με ποσοστά επί των εισπράξεων (που ποτέ όμως δεν αποδίδουν) ή οι ηθοποιοί που παίρνουν 30-40 ευρώ την παράσταση και αυτό για λίγους μήνες, αν όχι λίγες εβδομάδες, ακόμη και μέρες Αυτό εξηγεί και το φαινόμενο της απασχόλησής τους σε όσο γίνεται περισσότερες παραγωγές, επιλογή που σαφώς επηρεάζει την ποιότητα, αφού κανείς δεν έχει τον χρόνο και την ψυχοπνευματική ηρεμία ώστε να δοκιμαστεί πιο δημιουργικά και εκ των πραγμάτων καταλήγει απλώς να διεκπεραιώνει για να επιβιώσει. Και από ό,τι φαίνεται, η κατάσταση δεν πρόκειται να βελτιωθεί, ακόμη και αν βγούμε από την κρίση. Τα πράγματα πάνε αλλού.

Το θέατρο βρίσκεται σε ένα δρόμο επανεξέτασης των σχέσεων του με την αγορά και τον πολίτη. Βρίσκεται σε ένα μεταβατικό στάδιο επανασυναρμολόγησης των δομών του και της φιλοσοφίας του, με όχι ιδιαίτερα ευοίωνα σημάδια, τουλάχιστο για τους μη έχοντες. Γι’ αυτό επιτρέψτε μου στο σημείο αυτό να κλείσω διευρύνοντας κάπως το πλαίσιο της κουβέντας μας ώστε να ενταχθούν πολλά από αυτά που μας απασχόλησαν πιο πάνω.

Κάποιοι προβληματισμοί

Η εποχή μας μπορεί να διαλαλεί τα δημοκρατικά και μεταμοντέρνα της αισθήματα, τη «θεατροφιλία» της, κατά βάθος όμως είναι μια εποχή βαθύτατα «λογοφοβική». Μια εποχή που με τον τρόπο της και τις μεθοδεύσεις της μας πιέζει ολοένα και πιο πολύ να διαβάζουμε λιγότερο και να κοιτάμε περισσότερο, να μιλάμε λιγότερο και να κάνουμε “like” περισσότερο. Όλα για το μάτι (και τη σιωπή). Η κουλτούρα της κλειδαρότρυπας. Του «Φαίνεσθαι» και όχι του «Είναι». Ρίξτε μια ματιά γύρω σας. Όλα για το θεαθήναι. Ο θρίαμβος της περφόρμανς. Και των εικονιδίων.

Οι πολιτικοί «παίζουν θέατρο» στις πλάτες μας (αλλά και μπροστά στα μάτια μας), οι ιερείς παίζουν θέατρο, οι ποδοσφαιριστές το ίδιο (έχουν φτάσει στο σημείο να παίρνουν στα αποδυτήρια και τους κομμωτές τους προκειμένου να διατηρούν λαμπερή την εμφάνισή τους) και πάει λέγοντας. Το θέατρο του πολέμου. Το θέατρο της πολιτικής. Της πασαρέλας. Των reality shows. Το θέατρο των «αστεριών» της κριτικής (*****).

Τελικά όλοι «παίζουν» θέατρο, με αποτέλεσμα το πραγματικό θέατρο να κινδυνεύει να χάσει τη θέση που είχε παλιά ανάμεσα στους ελεγκτικούς πυλώνες του κοινωνικού γίγνεσθαι. Και εν μέρει εξηγείται αυτή η μαζική στροφή προς το θέατρο. Σίγουρα δεν είναι από αγάπη, τουλάχιστο για τους περισσότερους. Το θέατρο προσφέρει στους υφαρπαγείς του τεχνικές καλύτερης διαχείρισης της δημόσιας εικόνας τους.

Η εποχή μας είναι παθιασμένη με το τέλειο: το τέλειο κινητό, το τέλειο αυτοκίνητο, το τέλειο σώμα, το τέλειο πρόσωπο, το τέλειο λουκ, το τέλειο τατουάζ, οι τέλειες διακοπές, οι τέλειες σχέσεις, οι τέλειοι βαθμοί, οι τέλειες παραστάσεις. Ει δυνατόν, πέντε αστέρια, παντού. Οτιδήποτε θυμίζει την πραγματικότητα (που δεν είναι ποτέ τέλεια, ποτέ πεντάστερη) προκαλεί πανικό. Ο φόβος του ανθρώπου μπροστά στο «Είναι» του. Πιότερο το «Φαίνεσθαι». Έτσι, οποιαδήποτε μηχανή φτιάχνει ομοιώματα τελειότητας (ή κατ ευφημισμόν τελειότητας) είναι καλοδεχούμενη.

Στο παιχνίδι πρώτη και καλύτερη η ιατρική. Και να οι πλαστικές επεμβάσεις και να οι μάσκες που κρύβουν και παραπλανούν. Όσοι έχουν χρήματα τις πληρώνουν όσο-όσο. Η αγωνία κατασκευής του «άλλου» σώματος, του «άλλου» προσώπου. H μάσκα ως επικάλυψη του ψέματος που λέμε στον εαυτό μας. Πρόσκαιρο πασπάλισμα της αναπόφευκτης ήττας μας από τον χρόνο.

Και εύλογο το ερώτημα: Τι μπορεί να κάνει το θέατρο σε μια κοινωνία όπου όλοι το υποκλέβουν και όπου τα πάντα, θέλουν δεν θέλουν, σύρονται από το άρμα της νέας οικονομίας και των ομοιωμάτων;

Είναι προφανές πως οι συνθήκες το σπρώχνουν να μετατραπεί σε μια βιομηχανία (ανα)παραγωγής (τέλειων) προϊόντων-προκάτ, εύκολα αναγνωρίσιμων και εύκολα εμπορεύσιμων. Η τεχνολογία τείνει να επιβάλει τη λογική της. Το έχει ήδη πετύχει στον κινηματογράφο. Σειρά έχει το θέατρο. Περνάμε πια (εάν δεν έχουμε ήδη περάσει) από το θέατρο των ερμηνευτών στο θέατρο των κατασκευαστών και των υψηλών κονδυλίων. Πάρτε το παράδειγμα του Μπομπ Γουίλσον, τις πανάκριβες παραστάσεις της Σαουμπίνε, και δεκάδων άλλων. Με τον καιρό, όποιος δεν θα έχει πολλά χρήματα δεν θα είναι σε θέση να κάνει θέατρο, αφού η πραγματικότητα το ωθεί να κινηθεί με τη λογική βιομηχανίας, σε αναζήτηση χορηγών και από κει πελατών και όχι θεατρόφιλων. Προφανής άλλωστε και ο λόγος πολλαπλασιασμού των μάνατζερ που αναλαμβάνουν τη διαχείρισή του. Δεν χρειάζεται να έχουν κάποιο καλλιτεχνικό όραμα. Αρκεί να ξέρουν να πουλάνε την ιδέα μιας κατασκευασμένης τελειότητας. Προφανής και ο λόγος του αλόγιστου πολλαπλασιασμού των φεστιβάλ —η τέλεια βιτρίνα έκθεσης «τέλειων» προϊόντων.

Η νέα οικονομία έχει στριμώξει το θέατρο στη λωρίδα ταχείας κυκλοφορίας και δεν του αφήνει χώρο να σκεφτεί, να στοχαστεί, να πάρει ανάσες. Διαρκώς στην πρίζα της επιβίωσης, ξεχνά σιγά-σιγά τον ρόλο του που δεν είναι μόνο να ψυχαγωγεί (αλά τηλεόραση) τις μάζες με τις «τέλειες» εικόνες του, αλλά κυρίως να μορφώνει και να ανοίγει δρόμους δια της υπέρβασης. Όμως η υπέρβαση δεν πληρώνει εκείνους που την επιχειρούν, γιατί δεν φέρνει κόσμο στο ταμείο. Γι’ αυτό και βλέπουμε ότι σε πάρα πολλές χώρες τα ανεξάρτητα θέατρα (που συνήθως επιχειρούν τις υπερβάσεις) έχουν «πεθάνει», όπως έχουν «πεθάνει» και οι μικρές πειραματικές ομάδες που κάποτε έκαναν και τη διαφορά. Σκεφτείτε ποιοι αλήθεια ήταν εκείνοι που άλλαξαν το σύγχρονο ελληνικό θέατρο; Δεν ήταν άτομα αλλά ομάδες που ευτύχησαν να έχουν στο τιμόνι τους χαρισματικούς ηγέτες με άποψη και όραμα.

Σήμερα το παγκόσμιο θέατρο κατοικείται (και ορίζεται) από άτομα και όχι ομάδες. Και αυτό ακριβώς επιδιώκεται από τους διαχειριστές του πολιτισμού της εποχής της υψηλής τεχνολογίας. Θέλει άτομα, γιατί είναι πιο ευάλωτα. Λιγότερο «επικίνδυνα». Άτομα που τρέχουν με μια βαλίτσα από αεροδρόμιο σε αεροδρόμιο. Αirport artists. Τι επιλογές έχουν οι καλλιτέχνες του θεάτρου που ακόμη πιστεύουν στη δύναμή του; Ο Μπέκετ καταλαβαίνει τον πόνο τους, και τους απαντά δια στόματος Βλάντιμηρ και Εστραγκόν: Δεν μπορούν να συνεχίσουν. Όμως, πρέπει να συνεχίσουν∙ εν αναμονή της άφιξης του νοήματος του ίδιου του επαγγέλματός τους, ώστε να αποκτήσει και η αναμονή τους νόημα.

Το φαινόμενο παγκόσμιο. Όλος ο κόσμος μια σκηνή, κατά πως λέει ο Σαίξπηρ, και όλοι, άντρες και γυναίκες, απλοί ηθοποιοί. Απλώς κάποιοι αμείβονται αδρά γιατί προσποιούνται τους ηθοποιούς και κάποιοι όχι, γιατί είναι ηθοποιοί.