Η κρυφή γοητεία της πλαστογραφίας

Είναι πραγματικά απίστευτο, εάν σκεφτεί κανείς πως κάποια στιγμή στη ζωή του θαύμασε σε ένα μουσείο, ένα έκθεμα που κρύβει μια ιστορία διαφορετική από αυτήν που αναγράφεται στις επεξηγηματικές λεζάντες. Ανά τα χρόνια, χώροι πολιτισμού σε ολόκληρο τον κόσμο έχουν παραδεχτεί πως πολλά έργα τέχνης που είναι κρεμασμένα στους τοίχους τους είναι πλαστογραφημένα, με τον αριθμό αυτών συνεχώς να αυξάνεται.

«Για να θεωρηθεί ένα αντίγραφο πλαστό, πρέπει να ξεχωρίσουμε την πρόθεση του δημιουργού ή του κατόχου. Δηλαδή αν θέλει να κερδίσει χρήματα με πλαστό όνομα και λανθασμένη πληροφορία που δίνει στον αποδέκτη, τότε αυτομάτως το έργο γίνεται πλαστό και αυτό είναι ποινικό αδίκημα», αναφέρει η Αλεξάνδρα Γουλάκη – Βουτυρά, γενική διευθύντρια του Τελλόγλειου Ιδρύματος Τεχνών Α.Π.Θ.

Όπως ορίζεται και από το νόμο, ως πλαστό νοείται η αλλοίωση της έννοιάς ενός αντικειμένου με τη μεταβολή του περιεχομένου του, η οποία μπορεί να γίνει με την προσθήκη, την εξάλειψη ή την αντικατάσταση λέξεων, αριθμών, σημείων και άλλων στοιχείων του γνησίου, προκειμένου να μεταβάλλεται η αποδεικτική δύναμή του.

«Η διαφορά ανάμεσα στην αντιγραφή και την πλαστογραφία εντοπίζεται στην πρόθεση του δημιουργού. Θα μπορούσε όμως, ο ίδιος να είναι αμέτοχος· Να φτιάξει ένα αντίγραφο και να προσθέσει μετέπειτα ένα δεύτερο πρόσωπο μια υπογραφή που δεν είναι του αντιγραφέα, οπότε και σε αυτήν την περίπτωση έχουμε ένα πλαστό έργο. Κάθε αντίγραφο δεν σημαίνει απαραίτητα ότι είναι πλαστό», συμπληρώνει.

Σκιαγραφώντας το προφίλ των πλαστογράφων η κ. Γουλάκη – Βουτυρά εξηγεί πως πρόκειται για μυθιστορηματικές φυσιογνωμίες που με δεξιοτεχνία καταφέρνουν να εξαπατήσουν ακόμη και εμπειρογνώμονες. 

«Το πρώτο που θα σκεφτεί κανείς για τον πλαστογράφο είναι το κέρδος, γιατί όταν μιλάμε για σπουδαίους καλλιτέχνες που πιάνουνε στην αγορά πολύ μεγάλα ποσά -όταν ακούγονται οι τιμές που αξίζουν αυτά τα έργα- καταλαβαίνουμε πόσο κερδίζουνε το ενδιαφέρον των πλαστοποιών. Οπότε το κέρδος είναι ένα πολύ σημαντικό κίνητρο, αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Πολλές φορές έχουν αντιγράψει εξαιρετικά δεξιοτέχνες ζωγράφοι, οι οποίοι όμως για κάποιο λόγο δεν κατάφεραν να κερδίσουν ούτε αναγνωρισιμότητα, ούτε τους ανοίχτηκαν δρόμοι όπως σε άλλους σημαντικούς καλλιτέχνες άλλων εποχών. Ένιωθαν την απόρριψη πάρα πολύ έντονα, είτε από μουσεία, είτε από συλλέκτες, είτε από ιστορικούς τέχνης, για αυτό σε τέτοιες περιπτώσεις έχουν συχνά την άποψη ότι εκδικούνται το σύστημα, ότι βρίσκουν τον δικό τους τρόπο να γίνουν αποδεκτοί πίσω από το όνομα ενός μεγάλου ζωγράφου, τον οποίο είναι ικανοί να αντιγράψουνε τόσο καλά που ξεγελάνε τους πάντες».

Συχνά η δράση των πλαστογράφων αφορά μια σύνθετη επιχείρηση. Υπάρχουν σπείρες που αποτελούνται από καλλιτέχνες και συνεργάτες που πλαστοποιούν πιστοποιητικά, έγγραφα προέλευσης και υπογραφές. Συχνά μάλιστα για την επίτευξη της απάτης χρειάζονται ισχυρές δημόσιες σχέσεις και διασυνδέσεις με ανθρώπους της τέχνης, όπως και συλλέκτες.

«Η προσπάθεια που κάνουν είναι τέχνη, αυτό είναι αλήθεια. Και μάλιστα, εκεί βλέπει κανείς την ικανότητα του δημιουργού. Αυτό που είναι οπωσδήποτε όμως κατακριτέο είναι η απάτη. Και εκεί που έχουμε μεγάλο πρόβλημα είναι πως αυτή η απάτη κάνει πάρα πολύ μεγάλη ζημιά. Ζημιά καταρχήν στην περίπτωση που ο καλλιτέχνης ζει. Αλλά και σε παλαιότερους που θολώνει την εικόνα τους. Το αδίκημα είναι σοβαρό. Από την άλλη δεν μπορεί κανείς να αρνηθεί ότι πολύ συχνά φτάνουν σε πραγματικά απίθανα σημεία μίμησης και αντιγραφής που θαυμάζει κανείς αυτήν την ικανότητα, αλλά δεν την επιβραβεύει.

Υπάρχουν πολλές ιστορίες πλαστογράφων που τους έχει κάνει η φήμη, η ικανότητά τους, να γίνουν με κάποιο τρόπο αντι-ήρωες Έχουν γράψει τα απομνημονεύματά τους, αναφέρουν πως πίνακες που θεωρούνται γνήσιοι είναι φτιαγμένοι από αυτούς. Αυτό το σύστημα έχει δουλέψει πάρα πολύ τον 20ο αιώνα με ανθρώπους που έχουν εξαπατήσει και ξεγέλασαν συλλέκτες, διευθυντές μουσείων και ιστορικούς, περνώντας τα έργα τους σαν πίνακες μεγάλων καλλιτεχνών», επισημαίνει η γενική διευθύντρια του Τελλόγλειου Ιδρύματος Τεχνών Α.Π.Θ.

Όσον αφορά τη χώρα μας, φαίνεται να ήρθε με ιδιαίτερη ένταση στο προσκήνιο η πλαστογράφηση Ελλήνων καλλιτεχνών. Οι δύο τελευταίες υποθέσεις στην Κρήτη και την Αθήνα επαληθεύουν το «φούντωμα» των πλαστογραφημένων έργων εγχώρια.

«Σήμερα βέβαια η τεχνολογία μας βοηθάει πάρα πολύ στο να ανιχνεύσουμε και να έρθουμε πάρα πολύ κοντά σε τεχνικά στοιχεία που αποκαλύπτουν το πλαστό, αλλά ποτέ δεν είμαστε απόλυτα σίγουροι. Βέβαια, εάν μπορούμε με ακρίβεια να προσδιορίσουμε την πρόθεση τότε μπορούμε να πούμε με ακρίβεια ότι κάτι είναι πλαστό. Από την άλλη έχουμε και το αντίστροφο, περιπτώσεις σπάνιες δηλαδή, αλλά που θεωρήθηκαν πλαστά, λόγω της λανθασμένης κρίσεις των ειδικών “με το μάτι”».

Σύμφωνα με την κ. Γουλάκη – Βουτυρά, η ιδανική περίπτωση για όλα τα μουσεία θα ήταν να υπάρχουν τεχνικοί έλεγχοι, προκειμένου να έχουμε τη γνώση για όλα τα στοιχεία του πίνακα.

«Υπάρχουν διάφορες μέθοδοι, οι οποίες δίνουν κάποια αποτελέσματα που αν τα συγκρίνουμε με κάποια από σημεία βάσεις δεδομένων, μπορούν να πουν πως πιθανόν ένα έργο τέχνης ανήκει σε κάποιον συγκεκριμένο καλλιτέχνη. Αυτό για να μπορέσει να το κάνει κανείς πρέπει να έχει καταρχήν βασικές γνώσεις, δηλαδή να έχει μελετήσει με αυτές τις τεχνικές και με αυτές τις τεχνολογίες τον ίδιο καλλιτέχνη έτσι ώστε να έχει δεδομένα για να συγκρίνει», αναφέρει αρχικά ο Γιώργος Καραγιάννης, Ηλεκτρολόγος Μηχανικός και Μηχανικός Η/Υ, Επιστημονικός Διευθυντής του Ιδρύματος «ΟΡΜΥΛΙΑ».

«Οι διαθέσιμες τεχνολογίες και τεχνικές οι οποίες υπάρχουν έτσι ώστε κάποιος να μελετήσει ένα αντικείμενο ή ένα έργο τέχνης είναι συγκεκριμένες. Είναι τεχνικές που έχουν να κάνουν με την ανάλυση υλικού αυτού του αντικειμένου αφενός. Αφετέρου με την απεικόνιση του αντικειμένου αυτού σε διάφορα μήκη κύματος και με διάφορα μήκη ακτινοβολιών έτσι ώστε να δει σε όλο το εύρος και πλάτος και βάθος του αντικειμένου τι αυτό περιλαμβάνει. Εάν λοιπόν δει αυτά, τότε θα βρει στοιχεία πινελιάς, τεχνοτροπίας, υλικών, κατασκευής. Όλα αυτά αν τα βάλει σε ένα μαύρο κουτί και τα αξιολογήσει και τα συγκρίνει με αντίστοιχα που έχει από άλλες μετρήσεις που έχει διαφόρων καλλιτεχνών μπορεί να ταυτίζονται και να ταυτοποιούνται με βαφές, πινελιές, υλικά, τεχνικές και άρα να αρχίζει να προσδιορίζει ποιος είναι ο πιθανός καλλιτέχνης και επομένως μπορούμε να μιλάμε για την αυθεντικότητα ή όχι αυτού του αντικειμένου», εξηγεί ο ίδιος.

Η κ. Γουλάκη – Βουτυρά τονίζει πως με αφορμή την έκθεση που γίνεται στο Τελλόγλειο με τίτλο «Η κρυφή γοητεία της πλαστογραφίας» χρειάστηκε μεταξύ άλλων να επισκεφτούν κλινική για να κάνουν ακτινογραφίες στα έργα τέχνης. «Πήγαμε και κάναμε ακτινογραφίες πρώτη απλή μέθοδο , αλλά αυτό δεν αρκεί δεν μπορεί να αντικαταστήσει το ακτινογραφικό του νοσοκομείου το εξοπλισμένο εργαστήριο ανίχνευσης και συντήρησης που έχει το μουσείο. Πρέπει ο ακτινολόγος να ξέρει να διαβάσει την ακτινογραφία με βάση τα δεδομένα της ζωγραφική και όχι του ασθενούς».

Για την έκθεση αυτή αναζητήθηκαν και μελετήθηκαν έργα που να ανταποκρίνονται στο θέμα καταρχάς από τις Συλλογές του Τελλογλείου Ιδρύματος, αλλά και δάνεια από το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, από το Μουσείο Εκμαγείων του ΑΠΘ, από το Πολεμικό Μουσείο και από συλλέκτες και ιδιωτικές συλλογές.

Στην έκθεση αυτή δίνεται έμφαση στην κατανόηση της αναγνώρισης, του ορισμού των πλαστών έργων, ιδιαίτερα στη διάκριση μεταξύ των εννοιών της πλαστογραφίας και του αντιγράφου, καθώς και σε λεπτές αποχρώσεις στις συνθήκες που σχετίζονται με τις δύο αυτές κατηγορίες έργων. Παράλληλα, γίνονται αναφορές σε μεγάλες πλαστογραφήσεις και πλαστογράφους διεθνούς επιπέδου, στην παραχάραξη έργων τέχνης, στα προβλήματα που δημιουργούν, στους κινδύνους που ελλοχεύουν.

Οι ιστορίες για πλαστά έργα τέχνης είναι ατελείωτες. Μοιάζουν με αφηγήματα μυστηρίου, σε μια διαρκεί σειρά ανακαλύψεων, σε κάθε βήμα δεν ξέρεις τι θα σου βγάλει.

«Είναι πραγματικά πάρα πολύ γοητευτική αποκάλυψη. Το κάθε έκθεμα είναι μια ξεχωριστή αστυνομική ιστορία. Είτε καταλήγει ότι το έργο είναι πλαστό, είτε γνήσιο, δεν πρέπει μόνο να δεις αν ένα έργο είναι πλαστό, αλλά και την πορεία του προς τα πίσω», καταλήγει η ίδια.

*Η έκθεση με τίτλο «Η κρυφή γοητεία της πλαστογραφίας» στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών θα διαρκέσει έως τις 16 Ιουνίου 2024.