Η πρώτη σπουδαία Ελληνίδα φωτογράφος επανασυστήνεται στο σύγχρονο κοινό της Θεσσαλονίκης

Η Έλλη Σουγιουλτζόγλου-Σεραϊδάρη υπήρξε μία από τις μεγαλύτερες φωτογράφους διεθνώς, γνωστή ιδιαίτερα για τον τρόπο που χρησιμοποιούσε το φως αλλά και τις πρωτοποριακές για την εποχή της ιδέες και την αγάπη της στην ελληνική επαρχία και τα πρόσωπα. Στις αρχές του 20ου αιώνα κατάφερε να μπει και να καταξιωθεί σ’ έναν χώρο που – για εκείνη την περίοδο – θεωρείτο ανδροκρατούμενος, με «όπλα» της τη φωτογραφική μηχανή, το έμφυτο ταλέντο, την οξυμένη αντίληψη, την υψηλή αισθητική, το άσβηστο πάθος και την ανεξάντλητη αγάπη για τη φωτογραφία, έφτασε τα όνειρα της, τα κατέκτησε και μέχρι και σήμερα, δεν έχει σταματήσει να θαυμάζεται η τέχνης της.

Nelly’s είναι το καλλιτεχνικό ψευδώνυμο με το οποίο υπέγραφε τα έργα της η διάσημη Ελληνίδα φωτογράφος όπου εξασκήθηκε στο πορτρέτο σ’ όλη τη διάρκεια της φωτογραφικής της πορείας στην Ελλάδα και στην Αμερική (ως φωτογράφος της ομογένειας), όπου εγκαταστάθηκε και παρέμεινε για 25 περίπου χρόνια.

Φέτος, συμπληρώνοντας 26 χρόνια από τον θάνατο της, το MOMus-Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης (Αποθήκη Α’, Προβλήτα Α’, λιμάνι), παρουσιάζει την έκθεση «Nelly’s» από τις 23 Φεβρουαρίου έως τις 28 Απριλίου 2024. Με άξονες τις τρεις πόλεις στις οποίες διαμόρφωσε το φωτογραφικό της βλέμμα, επιχειρείται η παρουσίαση του πολυδιάστατου έργου της από τα χρόνια της μαθητείας της στη Δρέσδη στις αρχές του 1920, την άφιξή της στην Αθήνα και τη δυναμική της παρουσία στα φωτογραφικά δρώμενα της πόλης έως το 1966 όταν πια συνταξιοδοτήθηκε μετά από 27 χρόνια ακούραστης εργασίας στη Νέα Υόρκη.

Η Nelly’s γεννήθηκε στο Αϊδίνι το 1899. Το πραγματικό της όνομα ήταν Έλλη Σουγιουλτζόγλου και στα δεκαεννιά της έζησε τα γεγονότα της σφαγής του Αϊδινίου, όπου επηρέασαν την ψυχολογία της. Η οικογένειά της στη συνέχεια εγκαταστάθηκε στη Σμύρνη, αλλά η Nelly’s κατάφερε να πείσει τον πατέρα της να συνοδέψει τον μικρότερο αδελφό της στη Δρέσδη, για να σπουδάσει ζωγραφική, αλλά εν τέλει ασχολήθηκε με τη φωτογραφία. Επέστρεψε στην Αθήνα και άνοιξε το πρώτο της εργαστήριο στην οδό Ερμού το 1925. Έχοντας υψηλής ποιότητας φωτογραφικό εξοπλισμό, άρχισε να εργάζεται επάνω σε πορτραίτα διασήμων και μη της εποχής, αντιμετωπίζοντας όλους με τον ίδιο σεβασμό κι ενδιαφέρον, ενώ πραγματοποιούσε κι εκθέσεις. Το αποτέλεσμα της δουλειάς της ήταν τέτοιο, που δεν άργησε να εξαπλωθεί η φήμη της, καθιερώνοντάς την ως την καλύτερη φωτογράφο των Αθηνών.

Τα μνημεία και οι αρχαιολογικοί θησαυροί αποτυπώθηκαν συστηματικά από την Nelly’s: οι πειραματισμοί με το φυσικό φως και η αποτύπωση των αρχαίων ναών στη διαμνημειακή τους σχέση παραπέμπουν στις λήψεις του γερμανού φωτογράφου και μαθητή του Erfurth, Walter Hege. Oι φωτογραφίες χορού (1923-1929) στη Γερμανία, αλλά κυρίως αυτές στην Ακρόπολη, ξεχωρίζουν για τη θεματική τους συνοχή και την αναδεικνύουν σε κορυφαία φωτογράφο χορού του Μεσοπολέμου.

Με τον φακό της απαθανάτισε πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία, πορτραίτα διάσημων ανθρώπων της εποχής αλλά και απλών αγροτών της υπαίθρου, φωτογραφίες με ιδιαίτερη ιστορική σημασία μιας και σε αυτές αποτύπωσε τη ζωή στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου. Ανάμεσα σε άλλα έργα της ξεχωρίζουν η γυμνή φωτογράφιση της Μόνα Πάεβα (Mona Paeva), πρώτης μπαλαρίνας της Opera Comique στην Ακρόπολη καθώς και οι φωτογραφίες που τράβηξε από τις Δελφικές Εορτές του 1927 και του 1930. Το 1939 με παραγγελία της Ελληνικής Κυβέρνησης διακοσμεί με γιγαντοφωτογραφίες το ελληνικό περίπτερο στην Διεθνή Έκθεση της Νέας Υόρκης. Παρουσιάζει για πρώτη φορά μαζί πορτραίτα νεοελλήνων και νεοελληνίδων σε παραλληλισμό με αρχαία αγάλματα (σειρά “Παραλληλισμοί’).

Η Αμερική

Στην Αμερική, όπου εγκαταστάθηκε και παρέμεινε για 25 περίπου χρόνια, θα προσθέσει στο πανόραμα της θεματογραφίας της τη διαφημιστική και έγχρωμη φωτογραφία, καθώς και το φωτορεπορτάζ (Easter Parade – δρόμοι της Ν. Υόρκης). Άνοιξε στούντιο και συνέχισε να φωτογραφίζει. Από τη μία, η αρχιτεκτονική φωτογραφία και το φωτορεπορτάζ, με τα οποία κατέγραψε στιγμές από την οικοδόμηση της Νέας Υόρκης, αποτύπωσε τις πλατείες της και την κίνηση στους δρόμους. Από την άλλη, δεν εγκατέλειψε τα πορτραίτα. Φωτογράφισε εξέχουσες προσωπικότητες, ενώ ακολούθησε η έγχρωμη και η διαφημιστική φωτογραφία.

Στη Νέα Υόρκη, άρχισε από το μηδέν την καριέρα της και γρήγορα – με το ταλέντο, τη σεμνότητα και το πάθος για την τέχνη της – κατάφερε να καταξιωθεί κι εκεί. Μεγάλα περιοδικά δημοσίευαν τις φωτογραφίες της, ενώ ακολούθησαν βραβεία και τιμητικές διακρίσεις για το έργο της.

Έζησε για αρκετά χρόνια στην Αμερική από όπου τελικά επέστρεψε οριστικά στην Ελλάδα το 1966, με τον σύζυγο της, τον πιανίστα Άγγελο Σεραϊδάρη που είχε αποφασίσει να αφήσει τη μουσική για να μπορεί να τη συνοδεύει στα επαγγελματικά της ταξίδια. Όμως, μαζί της έμαθε την τέχνη της φωτογραφίας τόσο καλά, που στη συνέχεια έγινε σπουδαίος φωτογράφος και ο ίδιος. Τότε ήταν που η Nelly’s αποφάσισε οριστικά να αποσυρθεί από τη φωτογραφία, αλλά μέχρι και τα βαθιά γεράματα μιλούσε με απέραντη αγάπη για αυτήν.

Το (σπουδαίο) έργο της

Το έργο της Νέλλης υπήρξε ιδιαίτερα σημαντικό τα χρόνια του Μεσοπολέμου, ασκώντας πολλά είδη φωτογραφίας και ιδιαίτερη επίδραση στην εξέλιξη του μέσου στην Ελλάδα τον 20ο αιώνα. Μετά την παραμονή της στις Ηνωμένες Πολιτείες επί τρεις σχεδόν δεκαετίες, το έργο της ξεκίνησε να επανεκτιμάται από τη δεκαετία του ΄70.

Στη διάρκεια της επαγγελματικής της πορείας, είχε την τύχη να φωτογραφήσει μεγάλα πολιτιστικά γεγονότα όπως οι Β’ Δελφικές Εορτές το 1930, ύστερα από πρόταση  της Εύας και του Άγγελου Σικελιανού, και οι Ολυμπιακοί Αγώνες το 1936 στο Βερολίνο. Μάλιστα, οι φωτογραφίες της από τις Δελφικές Εορτές κυκλοφόρησαν και σε καρτ ποστάλ και αυτό συντέλεσε στο γνωρίσει ο κόσμος στο εξωτερικό γι’ αυτό το σπουδαίο γεγονός.

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο Κωστής Παλαμάς, η Κατίνα Παξινού, ο Λάμπρος Κωνσταντάρας, η Σοφία Βέμπο και ο Μάνος Κατράκης είναι μερικά από τα πρόσωπα που απαθανάτισε ο φακός της.

Το… σκάνδαλο της Ακρόπολης

Σημαντικός σταθμός στην καριέρα της ήταν οι φωτογραφίες χορού, με τις οποίες ασχολήθηκε αρκετά χρόνια. Όμως, μέσα από αυτή τη θεματική ενότητα, εκτός από την επιτυχία, έρχεται αντιμέτωπη και με ένα σκάνδαλο που ξέσπασε όταν φωτογράφησε την πρίμα μπαλαρίνα της Opera Comique Μόνα Πάιβα και την Ουγγαρέζα χορεύτρια Nikolska να χορεύουν ημίγυμνες με αραχνοΰφαντα πέπλα  μπροστά από τον Παρθενώνα. Οι αντιδράσεις από τον τύπο αλλά και το κοινό ήταν πολλές κι έντονες τότε, και μόνο ο καλλιτεχνικός κόσμος στάθηκε με το μέρος της. Η ίδια, όπως δήλωνε, πάντα θεωρούσε αυτήν τη φωτογράφιση ως την κορυφαία στιγμή της καριέρας της.

Κεντρική θέση στο έργο της έχει η ιδιαίτερη χρήση του φωτός και η ανθρωποκεντρική προσέγγιση. Το 1989 δημοσίευσε την αυτοβιογραφία της. Δώρισε το μεγαλύτερο κομμάτι του έργου της στο Μουσείο Μπενάκη. Έχει τιμηθεί με το παράσημο του Ταξιάρχη του Φοίνικα, με βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών, ενώ εξέδωσε πολλά λευκώματα με φωτογραφίες της και παρουσίασε τα έργο της σε πολλές εκθέσεις.

Η επαρχία και οι ρόλοι της γυναίκας

Στα σημαντικά της έργα, συγκαταλέγεται και η θεματική ενότητα για τη ζωή στην ελληνική επαρχία. Η Nelly’s ταξίδεψε σε όλη την Ελλάδα με σκοπό να καταγράψει με το φακό της την καθημερινή ζωή, τον βίο και τα επαγγέλματα των ανθρώπων της υπαίθρου, επαγγέλματα που εξαφανίστηκαν με το πέρασμα των χρόνων ή άλλαξαν μορφή.

Πρόκειται για ένα έργο με ιστορική και λαογραφική σπουδαιότητα, καθώς μπορούμε σήμερα να γνωρίζουμε – πέρα από τα συγγράμματα – και «οπτικά» για εκείνη την περίοδο.

Η ίδια είχε πει χαρακτηριστικά, «Όταν γνώρισα την Ελλάδα και είδα τις τόσες ομορφιές της, σε κάθε μου βήμα έβλεπα και έναν πίνακα μπροστά μου».

Η γυναίκα και οι ρόλοι της, ήταν κάτι που τη συγκινούσε ιδιαίτερα. Χαρακτηριστικές, έως σήμερα, είναι οι φωτογραφίες της που υμνούν τη γυναίκα και τους ρόλους της. Η μητέρα, η σύζυγος, η αριστοκράτισσα, η εργαζόμενη, η αγρότισσα. Η γυναίκα. Είτε επρόκειτο για την αστή ή μεγαλοαστή γυναίκα, είτε για τη γυναίκα της υπαίθρου. Στην επαρχία απαθανάτισε στιγμές γυναικών που ζούσαν ζωή με σκληρή δουλειά κοντά στη φύση, ενώ κατέγραψε ήθη κι έθιμα του ελληνικού τόπου. Είναι χαρακτηριστικές οι φωτογραφίες της με γυναίκες που φοράνε παραδοσιακά ενδύματα, που έχουν στάμνες γεμάτες νερό στον ώμο, στα χωράφια να σπέρνουν ή να θερίζουν.

Μετά από έναν αιώνα έντονης φωτογραφικής παρουσίας και δυναμικής διεκδίκησης της προβολής του έργου της, η Nelly’s πεθαίνει στις 17 Αυγούστου του 1998 στην Νέα Σμύρνη Αττικής κληροδοτώντας στην ελληνική φωτογραφική ιστορία ένα έργο πολυσύνθετο, παραδειγματικό για νέους φωτογράφους, τόσο λόγω της καλλιτεχνικής όσο και της τεκμηριωτικής του αξίας.

Η παρουσίαση του πολυδιάστατου έργου της Νέλλης επιχειρείται με άξονες τις τρεις πόλεις στις οποίες διαμόρφωσε το φωτογραφικό της βλέμμα: Δρέσδη, Αθήνα, Νέα Υόρκη.

Η έκθεση στο λιμάνι αποτελείται από 185 φωτογραφίες φιλοτεχνημένες από την ίδια τη δημιουργό και επιλεγμένες από το ογκώδες αρχείο της με σκοπό να εκπροσωπηθούν οι διαφορετικές αισθητικές τάσεις που υιοθέτησε κατά τη διάρκεια των σαράντα πέντε χρόνων ενασχόλησής της με το μέσο και οι πολυάριθμες φωτογραφικές τεχνικές με τις οποίες πειραματίστηκε. Στις πρωτότυπες αυτές εικόνες προστίθενται 53 σύγχρονες ψηφιακές εκτυπώσεις που πραγματοποιήθηκαν από τα αρνητικά της ώστε να συμπληρώσουν τα αφηγηματικά κενά.

Παράλληλα, εκτίθεται μια επιλογή του φωτογραφικού εξοπλισμού που χρησιμοποίησε ως φοιτήτρια στη Δρέσδη αλλά και ως επαγγελματίας φωτογράφος στην Αθήνα την περίοδο του μεσοπολέμου και στη Νέα Υόρκη μεταπολεμικά, ώστε να τεκμηριώσει τη βαθιά της γνώση γύρω από τη φωτογραφική τεχνολογία. Η έκθεση εμπλουτίζεται με αρχειακό υλικό όπως λευκώματα, εκδόσεις και περιοδικά της εποχής της, επιστολικά δελτάρια συμβάλλοντας στην κατανόηση της χρήσης των φωτογραφιών της στην εποχή της. Παρουσιάζονται επίσης τα ζωγραφικά έργα της Νέλλης σε πορσελάνη, μια δραστηριότητα που ανέπτυξε παράλληλα με τη φωτογραφική της καριέρα κατά τη διάρκεια της παραμονής της στην Αμερική, καθώς και πρωτότυπο, αρχειακό υλικό -κοστούμια, προσωπεία- από τις Δελφικές Εορτές του 1927 και του 1930.

Την επιμέλεια ανέλαβε η Αλίκη Τσίργιαλου, Υπεύθυνη των Φωτογραφικών Αρχείων του Μουσείου Μπενάκη, και τον σχεδιασμό της η Ναταλία Μπούρα, αρχιτέκτονας και Υπεύθυνη των Αρχείων Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής του Μουσείου. Κατά τη διάρκεια της έκθεσης θα πραγματοποιηθούν ξεναγήσεις που θα ανακοινωθούν τις επόμενες μέρες. Η έκθεση είναι προσαρμογή της αναδρομικής έκθεσης που παρουσιάστηκε το 2023 στην Αθήνα από το Μουσείο Μπενάκη, θεματοφύλακα του έργου της φωτογράφου, με αφορμή τη συμπλήρωση 25 χρόνων από τον θάνατό της, με στόχο να επανασυστήσει τη δημιουργό στο σύγχρονο κοινό.

*Έκθεση «Nelly’s» | MOMus-Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης (Αποθήκη Α’, Προβλήτα Α’, λιμάνι Θεσσαλονίκης) | 23 Φεβρουαρίου – 28 Απριλίου 2024 | Εγκαίνια: Παρασκευή 23 Φεβρουαρίου 2024, 19:30 | Μέρες & ώρες λειτουργίας: Τρίτη, Τετάρτη, Παρασκευή, Σάββατο, Κυριακή: 11:00-19:00, Πέμπτη: 11:00-20:00