Οι Διαιρεμένες μνήμες 1940-1950 και το θαύμα της συμφιλίωσης

της Χάριετ Βολφ *(Harriet Wolff)

Απόδοση από τα Γερμανικά: Ιωάννα Τιτόκη

Εικόνες: Γιώργος Κόγιας

“Η Ιστορία δεν είναι φυλακή – η Ιστορία πρέπει να είναι Σχολείο”, με αυτή τη φράση ο Έλληνας Υπουργός Εξωτερικών Νίκος Κοτζιάς διατυπώνει με ενάργεια και σαφήνεια το περιεχόμενο μιας επίκαιρης έκθεσης του Ινστιτούτου Γκαίτε της Θεσσαλονίκης, για την υλοποίηση της οποίας συνεργάστηκαν πολλά ιδρύματα.

Είναι μια ελληνογερμανική συνεργασία, η οποία παρουσιάζει συγκινητικές αναμνήσεις. Πρόκειται για τη μεγάλη έκθεση «Διαιρεμένες μνήμες 1940-1950. Ανάμεσα στην Ιστορία και το Βίωμα» που περιγράφει δύο χρονικές περιόδους μεταξύ 1940 και 1950. Εγκαινιάστηκε την Κυριακή, 6 Δεκεμβρίου, στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΜΜΣΤ).

Σε τούτη την έκθεση παρουσιάζεται η οδυνηρή ιστορία της Εβραϊκής Κοινότητας της Θεσσαλονίκης, με περίπου 50.000 μέλη, όταν εισέβαλε η γερμανική Βέρμαχτ το 1941, η οποία μέχρι το 1944 αποδεκατίστηκε από εκτοπίσεις στα στρατόπεδα εξόντωσης ώστε να απομείνουν μόλις 1.900 άτομα.

Εκεί εκτίθεται, επίσης, και η σκληρή και ταραγμένη περίοδος των εμφύλιων συγκρούσεων, η οποία ξεκίνησε λίγο μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και τελείωσε το 1949 με τη νίκη του Στρατού και των Μοναρχικών, που υποστηρίζονταν από τη Μεγάλη Βρετανία και τις ΗΠΑ, και με την ήττα του αριστερού μετώπου.

«Τούτη η εποχή του εμφύλιου σπαραγμού δεν είναι εποχή για ποίηση», γράφει ο ποιητής και ζωγράφος Νίκος Εγγονόπουλος το 1948, σε ποίημά του, αναρτημένο στην έκθεση του ΜΜΣΤ. Δίπλα υπάρχει ένας πίνακάς του, δείγμα της ζωντανής του δημιουργικότητας καθώς και έργα άλλων καλλιτεχνών της εποχής που δεν πτοήθηκαν από τα μέτρα καταστολής, την τρομοκρατία και τη φτώχια.

Ο πίνακας του Εγγονόπουλου φέρει τον τίτλο «Εμφύλιος πόλεμος» και δείχνει με έντονα χρώματα και ισχυρή εκφραστικότητα δύο ημίγυμνες γυναίκες, τη μία εξ αυτών να τη διαπερνά ένα ακόντιο. Λίγο πιο πέρα φωτίζονται οι έντονες ασπρόμαυρες εικόνες του φωτογράφου της LIFE Ντμίτρι Κέσελ (Dmitri Kessel), ο οποίος ήρθε στην Αθήνα στο τέλος του 1944 μαζί με τα βρετανικά στρατεύματα. Εκεί κατέγραψε με τον φακό του την εξαθλίωση αλλά και το νέο ξεκίνημα της χώρας, πριν συνεχίσει το ταξίδι του προς τη Βόρεια Ελλάδα, για να συναντήσει αντάρτες.

“Αποστολή: Ελλάδα, Παραγγελία: Οι πληγές του πολέμου” ονομάζεται το φωτογραφικό δοκίμιο του Kessel, ο οποίος τεκμηριώνει πώς οι Γερμανοί κατακτητές λεηλάτησαν συστηματικά τη χώρα στο παρελθόν, την άφησαν πεινασμένη και ταπεινωμένη.

Τα εγκαίνια της έκθεσης έγιναν από τον Γερμανό Υπουργό Εξωτερικών Φρανκ-Βάλτερ Στάινμαγιερ και τον Έλληνα ομόλογό του Νίκο Κοτζιά, ενώπιον 200 καλεσμένων.

Οι δυο τους γνωρίζονται από τα φοιτητικά τους χρόνια στη Γερμανία και μιλούν μεταξύ τους στον ενικό. Στην ομιλία του ο Στάινμαγιερ αναφέρθηκε χωρίς περιστροφές στη γερμανική κατοχή της Θεσσαλονίκης από τους Ναζί. «Γνωρίζουμε, ποια ίχνη αφήσανε αυτοί. (…). Την αποξένωση ή, ακόμη περισσότερο, την εχθρότητα μεταξύ των λαών μας δεν επιτρέπεται ποτέ να την επιτρέψουμε.»

Εν τω μεταξύ έξω, στον προαύλιο χώρο του ΜΜΣΤ, είχαν συγκεντρωθεί ειρηνικά διαδηλωτές, κρατώντας πανό στα χέρια τους, με τα οποία απαιτούσαν από τη Γερμανία να καταβάλει οικονομικές αποζημιώσεις, αποδεχόμενη έτσι την ενοχή της για τον πόλεμο.

«Εμείς από το Ινστιτούτο Γκαίτε αντιλαμβανόμαστε τούτη την έκθεση ως μία ζωντανή και συγκεκριμένη συμβολή στην προσπάθεια να κατανοηθεί η ελληνική καθώς και η γερμανική ιστορία», εξηγεί ο Πέτερ Πάνες, διευθυντής του Ινστιτούτου Γκαίτε της Θεσσαλονίκης, περιδιαβαίνοντας την έκθεση. Στο πλαίσιό της ο ρόλος του Ινστιτούτου Γκαίτε ήταν συναρπαστικός και απαιτητικός, ως μεσολαβητής και γεφυροποιός ιδεών, ανάμεσα στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης, το ΜΜΣΤ και το Γερμανικό Ιστορικό Μουσείο (ΓΙΜ) στο Βερολίνο, εκπροσωπούμενο από την Μόνικα Φλάκε (Monika Flacke).

Εξάλλου η συνεργασία αυτών των δύο τοπικών μουσείων στη Θεσσαλονίκη αποτελεί μία δημιουργική αρχή, αφετηρία της οποίας αποτέλεσε ο σχεδιασμός της έκθεσης «Μύθοι των Εθνών. Αρένα της Μνήμης», που παρουσιάστηκε το 2005 στο ΓΙΜ, στο Βερολίνο.

Ως προς την κατευθυντήρια γραμμή της έκθεσης, ο επιμελητής του ΜΜΣΤ Ντένης Ζαχαρόπουλος δεν τη χαρακτηρίζει ως αυστηρά διδακτική ούτε και ως δασκαλίστικα θεωρητική, γιατί απευθύνεται κυρίως στα συναισθήματα των επισκεπτών.

“Θέλουμε να συμβάλουμε στην ανάδυση ενός χώρου ανάμεσα στην Ιστορία και το Βίωμα. Αυτή η έκθεση δεν αναφέρεται καθαρά στην Ιστορία μεταξύ του 1940 και 1950 στην Ελλάδα, αλλά μεταξύ της Τέχνης και της Ιστορίας. Κάθε έκθεμα εδώ είναι και ένα ξεχωριστό αφήγημα. Πρόκειται για μία παρουσίαση η οποία παρακολουθεί κάποιον που περιγράφει έναν δρόμο ανάμεσα σε συναισθήματα και δεδομένα, ανάμεσα στη δυστυχία και την ελπίδα. Στην Ελλάδα η αντιπαράθεση με το παρελθόν ξεκίνησε πολύ αργά“, εξηγεί ο κ. Ζαχαρόπουλος. “Θέλουμε εδώ να τη διαφωτίσουμε.”

Ο Ευάγγελος Χεκίμογλου, επιμελητής του Εβραϊκού Μουσείου, δείχνει παραστατικά την τύχη των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, στην πλειονότητά τους Σεφαραδίτες. Μετά την εισβολή της γερμανικής Βέρμαχτ τον Απρίλιο του 1941, οι Ναζί απαγόρευσαν αμέσως τον εβραϊκό τύπο στην πόλη, δήμευσαν νοσοκομεία, σπίτια και σχολεία και συλλάβανε επιφανή μέλη της Κοινότητας που μέτραγε τότε περί τους 50.000 ανθρώπους – οι περισσότεροι από αυτούς ήταν άποροι. Φωτογραφίες στο ΜΜΣΤ αναδεικνύουν τη θέληση επιβίωσης αυτών των ταπεινωμένων, οι οποίοι υπέφεραν ακόμα περισσότερο και λόγω της μεγάλης πείνας που επικρατούσε στην Ελλάδα το χειμώνα του 1941/42, πείνα που προκλήθηκε από τις γερμανικές λεηλασίες και τον βρετανικό θαλάσσιο αποκλεισμό.

Από τον Μάρτιο του 1943, κι αφού είχε ήδη δημευθεί όλη η εβραϊκή περιουσία, ξεκινούν οι εκτοπίσεις προς τα στρατόπεδα εξόντωσης. Μέχρι το τέλος Ιουνίου του 1943 εγκαταλείπουν τον παλιό σιδηροδρομικό σταθμό της Θεσσαλονίκης 17 αποστολές προς το Μπέργκεν-Μπέλζεν (Bergen-Belsen) και 16 προς το Άουσβιτς-Μπίρκεναου (Ausschwitz-Birkenau). Στοιβαγμένοι στα τρένα, οι Εβραίου χάνουν την πατρίδα τους και ταξιδεύουν προς τον φριχτό θάνατο.

Τον Οκτώβρη του 1944 αποχώρησαν οι τελευταίο Γερμανοί κατακτητές από τη Θεσσαλονίκη. Μέχρι τον Απρίλη του 1945, επέστρεψαν 1900 Εβραίες και Εβραίοι στην πόλη. Διασώθηκαν από τα στρατόπεδα εξόντωσης, γιατί είτε είχαν κρυφτεί στη Νότια Ελλάδα είτε γιατί ανέβηκαν στα γύρω βουνά και εντάχθηκαν στους αντάρτες.

Με αφορμή την πρώτη διανομή των εκλογικών βιβλιαρίων για τις πρώτες ελεύθερες εκλογές το 1946 μετά τον πόλεμο, μία φωτογραφική έκθεση στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης παρουσιάζει συγκινητικές φωτογραφίες των επαναπατρισθέντων.

«Σε ποιόν να τα λέγαμε όλα αυτά; Πού θα μιλούσαμε; Ποιός θέλει άραγε να τα ακούσει; Πού να τα μεταφέρουμε όλα αυτά, αυτά που εμείς είδαμε;» αναρωτιέται ο Ιάκωβος Καμπανέλλης στο βιβλίο του «Μαουτχάουζεν». Ένα απόσπασμα εκτίθεται στην έκθεση «Διαιρεμένες Μνήμες 1940-1950. Ανάμεσα στην Ιστορία και το Βίωμα».

Το γεγονός ότι η Εβραϊκή Κοινότητα της πόλης έχρισε επίτιμο μέλος της τον Γερμανό Υπουργό Εξωτερικών Φρανκ-Βάλτερ Στάινμαγιερ, ο τιμώμενος το χαρακτήρισε «ως ένα θαύμα της συμφιλίωσης». Μετά την ολοκλήρωση των εγκαινίων ο Γερμανός πολιτικός επισκέφτηκε τη Συναγωγή των Μοναστηριωτών. Εκεί ο Στάινμαγιερ τιμήθηκε για τη συμβολή του στην καταπολέμηση του αντισημιτισμού.

Αυτή η έκθεση, με την υποστήριξη του Ινστιτούτου Γκαίτε, είναι ένα δυναμικό πείραμα που επιδιώκει να δώσει απαντήσεις στη Θεσσαλονίκη –αλλά και να διατυπώσει νέα ερωτήματα.

info: Η έκθεση “Διαιρεμένες Μνήμες 1940-1950. Ανάμεσα στην ιστορία και το βίωμα” θα διαρκέσει μέχρι τις 26.2.2017 στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Εγνατίας 154 (εντός της HELEXPO)

*Η Χάριετ Βόλφ (Harriet Wolff) είναι συντάκτρια της ημερήσιας εφημερίδας “taz” στο Βερολίνο. Για έναν μήνα βρίσκεται στη Θεσσαλονίκη και εργάζεται στο περιοδικό Παράλλαξη, στο πλαίσιο ανταλλαγής Δημοσιογράφων του προγράμματος «Λήψη από κοντινή απόσταση» του Ινστιτούτου Γκαίτε. Από την Parallaxi συμμετείχε η Έλενα Ταξίδου, συντάκτρια του περιοδικού, η οποία εργάστηκε τον Οκτώβριο/Νοέμβριο στην “taz”.
 Περισσότερες πληροφορίες: www.goethe.de/nahaufnahme