Η μεγάλη κληρονομιά του Αλέξανδρου Ιόλα: οι συγκινήσεις

Η διευθύντρια του ΜΜΣΤ, Θούλη Μισιρλόγλου, γράφει για τον Αλέξανδρο Ιόλα με αφορμή τη σπουδαία έκθεση του Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης.

Ο Ιόλας είναι ένας από τους πιο επιδραστικούς ανθρώπους του διεθνούς κόσμου της τέχνης μεταπολεμικά, που έχει εγκατασταθεί στην περιοχή του μύθου. Κι αυτό δεν είναι τυχαίο.

Η διαδρομή του Ιόλα, η οποία ξεκινά από την Αίγυπτο, υπήρξε συναρπαστική. Από τις ιστορικές μελέτες, ξέρουμε τι σημαίνουν οι ελληνικές κοινότητες της Αιγύπτου στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού. Οι διασπορικοί Έλληνες είτε συνέχιζαν τις δραστηριότητές τους στα διάφορα εμπορευματικά κέντρα, είτε έρχονταν κάποια στιγμή στην Αθήνα για να συνεχίσουν τη δράση τους εκεί –ένα παράδειγμα μόνο είναι ο Αντώνης Μπενάκης. Ο Ιόλας δεν έμεινε στην Αθήνα. Συνέχισε πολύ παραπάνω. Από την Αθήνα στο Βερολίνο της φασιστικής Γερμανίας, μετά στη μεταπολεμική Νέα Υόρκη, όπου πλήθος καλλιτεχνών είχαν βρει καταφύγιο, και όπου μετά έγινε ένα εξαιρετικά ζωντανό καλλιτεχνικό κέντρο για όλα τα είδη της τέχνης. Μετά ακόμη, και παράλληλα, σε πολλές ευρωπαϊκές πρωτεύουσες που επίσης άλλαζαν. Από χορευτής μπήκε στον κόσμο των εικαστικών και εγκαταστάθηκε εκεί για τα καλά.

Αυτό που είναι αδιαπραγμάτευτο είναι ότι αποτελεί το μοναδικό ίσως σημαντικό κρίκο που συνδέει την ελληνική συμμετοχή στα παγκόσμια γεγονότα των εικαστικών τεχνών του 20ού αιώνα, ο οποίος περιβλήθηκε με την αχλύ και το κύρος του μύθου.

Βεβαίως το ΜΜΣΤ έχει πολλούς λόγους να τιμά ξανά τον Ιόλα, στη μεγαλύτερη έκθεση που έχει διοργανώσει ως τώρα γι’ αυτόν. Χάρη στη δική του δωρεά ιδρύθηκε το Μακεδονικό Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης, το οποίο μετεξελίχθηκε στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Πέραν αυτού όμως, εξακολουθούσε όσο σκεφτόμασταν την έκθεση, ένα καίριο ερώτημα που έχει να κάνει κυρίως με το σήμερα: για ποιο λόγο ενδιαφέρει σήμερα το κοινό ο Ιόλας; Γιατί ενδιαφέρει κι εμάς ο Ιόλας σήμερα, πέραν της ιστορικής του σχέσης με την πόλη και το Μουσείο; Ποια είναι η ουσιαστική κληρονομιά του; Και πώς θα ανανεώσουμε τη σχέση μας σήμερα μαζί του; Μας ενδιαφέρει ένας άνθρωπος αταξινόμητος της ιστορίας, όπως είναι ο Ιόλας; Ένας ιδιοφυής και εκκεντρικός που, από μία άποψη, θα ήταν αναμενόμενο να μην αφορά τη σημερινή εποχή, η οποία εξακολουθεί να είναι αμνήμων από πολλές απόψεις.

Η απάντηση είναι απλή: Μα κυρίως ένας αταξινόμητος μας ενδιαφέρει. Κυρίως ένας αταξινόμητος ενδιαφέρει ένα μουσείο σύγχρονης τέχνης. Και κυρίως ένας αταξινόμητος, ιδιοφυής και εκκεντρικός, αφορά τη σημερινή εποχή και την κάθε εποχή.

Για τον απλό λόγο ότι μπορεί να μας δείξει πώς να βλέπουμε τον κόσμο αλλιώς. Ή πώς μπορούμε να ξαναμοιράσουμε τα χαρτιά για να ξεκινήσει μια νέα παρτίδα παιχνιδιού. Επίσης, κόσμος με κρίση, που θυμάται, που αισθάνεται και που έχει ανάγκη να γνωρίσει ανθρώπους περιπετειώδεις και με διαφορετικό τρόπο πνευματικούς πάντα θα υπάρχει.

Έτσι λοιπόν, αν συνόψιζα εξαιρετικά λακωνικά και προκαταβολικά γιατί μας ενδιαφέρει σήμερα ο Ιόλας είναι γιατί μας υπενθυμίζει με τον πιο εμφατικό τρόπο τι σημαίνει ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ, τι σημαίνει ΤΟΛΜΗ, τι σημαίνει ΑΠΟΛΑΥΣΗ, τι σημαίνει ΠΑΙΧΝΙΔΙ μέσα από την τέχνη, γιατί στην περίπτωσή του τέχνη και ζωή έγιναν ένα αδιαχώριστο πράγμα.

Κι εκεί η σχέση με τους καλλιτέχνες που υποστήριξε είναι το χρησιμότερο εργαλείο. Κι αυτή η σχέση είναι αποκαλυπτική. Αν δείτε το πολύ ενημερωμένο χρονολόγιο των εκθέσεων που φτιάξαμε θα αντιληφθείτε το μέγεθος και την ποικιλία αυτών των σχέσεων. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Ιόλας έκανε στην Αμερική την πρώτη έκθεση του Andy Warhol, του Yves Klein και πολλών άλλων σημαντικών καλλιτεχνών. Αυτό το γεγονός της σχέσης με τους καλλιτέχνες είναι και ο βασικός άξονας της έκθεσης.

Όλες του οι αναφορές είναι αφενός καλλιτεχνικές, αφετέρου καθοριστικές, ακόμη κι αν ξεκινήσει κανείς από την πολύ πρώιμη αναφορά στον Σικελιανό. Aυτόν τον άνθρωπο για τον οποίο ο Νίκος Κατζαντζάκης έγραφε πόση μεγάλη χαρά ήταν «που είχε βρει έναν άνθρωπο να μην μπορεί ν’ αναπνέει παρά στο πιο αψηλό πάτωμα της επιθυμίας. Γκρεμίζαμε και δημιουργούσαμε τον κόσμο, ήμασταν και οι δυο σίγουροι πως η ψυχή είναι παντοδύναμη (…)», έγραφε ο Καζαντζάκης. Το μότο του Σικελιανού ακολούθησε και ο Ιόλας. Grow forever, grow eternal. Γίνε αέναος, γίνε αιώνιος. Γίνε όμως.

O σουρεαλισμός, τώρα, που ειδικά μετά τους δυο πολέμους εξακολουθεί και είναι εξαιρετικά κρίσιμος πολιτικά, είναι αυτό που νομίζω ότι ακολουθεί τον Ιόλα διαρκώς. Και τον ακολουθεί όχι ως αναπαραστατικό σύστημα, αλλά ως τρόπος ζωής και ως νοητική συγκρότηση. Δεν είναι τυχαίο ότι η συνάντηση με τον de Chirico τον καθορίζει. Τον de Chirico, που είναι σχεδόν τραγική ειρωνεία και για τους σουρεαλιστές τους ίδιους να έχουν αυτόν ως πρότυπο και πρόδρομο. Έναν καλλιτέχνη βαθιά συνδεδεμένο με την ουμανιστική παράδοση, συντηρητικό και επιφυλακτικό απέναντι σε κάθε μορφή εικονοκλαστικής πρωτοπορίας.

Ο Ιόλας εκτιμώ ότι δεν εντυπωσιάζεται από τον de Chirico ως Έλληνας της Ελλάδας, αλλά ως Έλληνας του κόσμου. Ο Ιόλας στον de Chirico αναγνωρίζει την ανασύνθεση της παράδοσης και την παράδοξη αναβίωση των διαφόρων πολιτισμικών περιόδων της Δύσης (αρχαιότητα, Μεσαίωνας, Αναγέννηση) μέσα σ’ ένα χώρο διαχρονικό και κατάσπαρτο από τα σύμβολα του παρόντος και του νέου τεχνοκρατικού πολιτισμού. Αναγνωρίζει και τη δύναμη του ερωτισμού, και του ανορθολογισμού, όσο και της εσχατολογικής σάτιρας και παρωδίας.

Και για όλους εκείνους που κινήθηκαν στη μεγαλύτερη ή μικρότερη περιφέρεια του σουρεαλισμού, η μεγάλη ανάγκη ήταν να ξαναφτιάξουν μετά τους πολέμους νέες εικόνες και νέα όνειρα. Ο Ιόλας με τις επιλογές και τις αντιφάσεις του, θα έλεγε κανείς, καταχρηστικά ίσως, ότι έγινε ο ίδιος η πολεμική μηχανή που φιλοδοξούσε να γίνει η «σουρεαλιστική μηχανή, ακόμη και μετά το σουρεαλισμό. Για να το φτιάξω σε εικόνα, οι απρόοπτες συναντήσεις μιας ραπτομηχανής και μιας ομπρέλας πάνω σ’ ένα χειρουργικό τραπέζι, όπως λέει ο Lautreamont, θα λέγαμε ότι μεταφορικά είναι και η απρόοπτη συνάντηση που μας επιτρέπει ο Ιόλας με το χάος που άφησε.

Τα όνειρα βεβαίως μεγάλωναν και άλλαζαν. Από τον de Chirico στον Man Ray, από τον Χατζηκυριάκο-Γκίκα στον Victor Brauner και τον Τάκι, από τον Calder στον Jean Tinguely, από τον Magritte στον Pino Pascali και τον Martial Raysse, από τον Modigliani στον Warhol, η διαδρομή που διένυσε ο Ιόλας μέσα στον καλλιτεχνικό χώρο, δεν αποτυπώνει μόνο υποκειμενικές προτιμήσεις, αλλά και ένα οξύ βλέμμα, διαρκώς ανοιχτό στην καλλιτεχνική έκφραση.

Αυτή ήταν η βασική του περιπέτεια, όσο και η τόλμη. Να είναι διαρκώς με τους καλλιτέχνες και να μάχεται. Ο Brauner, αν δείτε ένα έργο της έκθεσης, θα διαβάσετε ότι το αφιερώνει στο φίλο του Ιόλα σε ανάμνηση του κοινού τους αγώνα για το θρίαμβο της ομορφιάς.

Αυτό που κινητοποίησε το μηχανισμό του Ιόλα για να προχωρήσει με τέτοιους δρασκελισμούς μέσα στην ιστορία ήταν η συγκίνησή του για την τέχνη, η μεγάλη του επιθυμία. Το σημαντικό με τις συγκινήσεις είναι μεταδοτικές. Κι αυτό σήμερα παραλαμβάνουμε ως κληρονομιά του. Το ότι μας θυμίζει ότι η τέχνη είναι υλικό που πλάθεται μέσα από τα όνειρα, τις εμμονές, τις φαντασιώσεις και κυρίως τις συγκινήσεις.

Διάρκεια έκθεσης ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΙΟΛΑΣ: Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ: 6 Οκτωβρίου 2018 – 20 Ιανουαρίου 2019

Επιμέλεια: Θούλη Μισιρλόγλου

Βοηθός επιμελητή & Υπεύθυνη επικοινωνίας: Κατερίνα Σύρογλου

Σχεδιασμός Αρχιτεκτονικών Στοιχείων: Γιάννης Κατρανίτσας

Σύμβουλοι: Νίκος Σταθούλης &  Εύα Φωτιάδη, Δρ. Ιστορίας και θεωρίας της σύγχρονης τέχνης, St Joost Academy of Fine and Applied Arts

Υπεύθυνη Ανάπτυξης & Διοίκησης: Ελένη Κωτσαρά (Μουσείο Άλεξ Μυλωνά-Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης)

Περισσότερες πληροφορίες ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ www.mmca.gr Εγνατία 154 (ΔΕΘ-HELEXPO) 54636, Θεσσαλονίκη Τ: 2310 240002, F: 2310 281567

Διαβάστε ακόμα: