Μία μεγάλη έκθεση που δεν πρέπει να χάσεις έρχεται στο Γενί Τζαμί!

Η μνήμη του Μεγάλου Πολέμου στα πεδία μαχών του Μακεδονικού Μετώπου μέσα από μία σχετικά άγνωστη πτυχή του, την παράδοξη και εντέλει αποκαλυπτική συνάντησή του με την αρχαιολογική έρευνα, ζωντανεύει σε μία μεγάλη έκθεση που έρχεται στη Θεσσαλονίκη, στο Γενί Τζαμί (Εγκαίνια: 27 Ιουνίου).

Πρόκειται για την έκθεση «Αρχαιολογία εν καιρώ πολέμου στο Κιλκίς. Από τα χαρακώματα των μαχών… στα σκάμματα των ανασκαφών», που διοργανώνει η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κιλκίς με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από τη λήξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η έκθεση μεταφέρεται στη Θεσσαλονίκη από το Αρχαιολογικό Μουσείο Κιλκίς, όπου παρουσιάστηκε την περασμένη περίοδο με μεγάλη επιτυχία.

Με φόντο τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο με τους περισσότερους από 10.000.000 νεκρούς και 20.000.000 τραυματίες, η έκθεση, πέρα από τα καθαυτό στρατιωτικά γεγονότα φωτίζει μια παράπλευρη εξέιιλξη: τις απαρχές της αρχαιολογικής έρευνας στην περιοχή του Κιλκίς στη διάρκεια της ανάπτυξης Μακεδονικού Μετώπου. Το Μακεδονικό ήταν ένα από τα πέντε κύρια μέτωπα του Πολέμου (τα υπόλοιπα ήταν το Δυτικό, το Ανατολικό, το Ιταλικό, το Μεσανατολικό).Στα τέλη του 1916 το Μακεδονικό Μέτωπο εκτεινόταν σε μήκος 360 χιλιομέτρων, από τον Στρυμόνα και τον κόλπο του Ορφανού στα ανατολικά έως την Κορυτσά στα δυτικά. Το σημαντικότερο μέρος των στρατιωτικών επιχειρήσεων εκτυλίχθηκε στα εδάφη του Κιλκίς, όπου οι συμμαχικές δυνάμεις κατέφθαναν σταδιακά, ήδη από το 1915, με κορύφωση το 1917 και το 1918.

«Η έκθεση είναι επετειακή, καθώς διοργανώνεται με αφορμή τα 100 χρόνια από τη λήξη του Α΄Παγκόσμιου Πολέμου, είναι όμως αντιπολεμική πέρα για πέρα», εξηγεί η προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κιλκίς Γεωργία Στρατούλη. «Είναι μία έκθεση που έχει συναίσθημα, επειδή έτσι λειτουργεί η μνήμη, επειδή έπεσαν τόσες χιλιάδες νεκροί και στα εδάφη του Κιλκίς. Αφηγείται ιστορίες, πολλές μικρές ιστορίες μέσα από εκατοντάδες φωτογραφίες. Προβάλλουμε λοιπόν εκ παραλλήλου ό,τι συνέβη στην περιοχή του Κιλκίς στο πεδίο της μάχης καθώς κι αυτήν την παράδοξη συνάντηση στα ματωμένα χώματα με την αρχαιολογική έρευνα».

Κατά την εκτέλεση στρατιωτικών έργων υποδομής στην κοιλάδα του Αξιού, όπως η ισοπέδωση εκτάσεων για την εγκατάσταση στρατοπέδων και δρόμων επικοινωνίας ή η κατασκευή πολυβολείων και χαρακωμάτων, αρκετές φορές αποκαλύπτονταν -και συχνά καταστρέφονταν- κατάλοιπα αρχαίων οικισμών και νεκροταφείων.

Οι τυχαίες αυτές αποκαλύψεις αρχαιολογικών θέσεων προκάλεσαν ανασκαφές μικρής κλίμακας σε θέσεις όπως η Τσαουσίτσα (σημερινή Ποντοηράκλεια) και η Αξιούπολη, στις οποίες συμμετείχαν αρχαιολόγοι, φιλόλογοι, αλλά και γιατροί, που υπηρετούσαν στα συμμαχικά στρατεύματα.

Οι πρώτες εκείνες ανασκαφές την περίοδο του πολέμου κέντρισαν το ενδιαφέρον κυρίως των Άγγλων αρχαιολόγων και έδωσαν το έναυσμα για την πιο συστηματική αρχαιολογική έρευνα που επρόκειτο να ακολουθήσει στην περιοχή του Κιλκίς. Υπήρξαν μάλιστα περιπτώσεις όπως αυτή των Βρετανών αρχαιολόγων Stanley Casson και Walter Heurtley, οι οποίοι επέστρεψαν στο Κιλκίς μετά τη λήξη του πολέμου, τη δεκαετία του 1920, και ως μέλη της Βρετανικής Αρχαιολογικής Σχολής έκαναν ανασκαφική έρευνα σε προϊστορικές αρχαιολογικές θέσεις, όπως η Τσαουσίτσα, ο Λιμνότοπος, το Αξιοχώρι και η Καλίνδρια.

Τα αποτελέσματα αυτών των ερευνών των πρώτων δεκαετιών του περασμένου αιώνα φώτισαν το άγνωστο, μέχρι τότε, παρελθόν της ευρύτερης περιοχής. Μέχρι και σήμερα εξακολουθούν να αποτελούν σημείο αναφοράς στις μεταγενέστερες μελέτες και έρευνες στο χώρο της Κεντρικής Μακεδονίας για την προϊστορική και ιδιαίτερα την πρωτο-ιστορική περίοδο.

Σύμφωνα με την κ. Στρατούλη, η συνάντηση αρχαιολογίας και πολέμου φαντάζει σήμερα ως αναπόδραστο γεγονός, στην πραγματικότητα όμως ήταν τυχαίο: «Δεν το έκαναν σκόπιμα. Καθώς οι στρατιώτες άνοιγαν τα χαρακώματα σε υψώματα της περιοχής, τεχνητά και φυσικά, έπεσαν πάνω σε αρχαιότητες. Κι έτσι, εκεί που χιλιάδες άνθρωποι βρίσκονταν σε δυσμενείς συνθήκες, με τη φρίκη του πολέμου δίπλα τους, το φάντασμα της πείνας, έγιναν κάποιες περίεργες ανασκαφές, μη συστηματικές. Η Γαλλική Στρατιά μάλιστα δημιούργησε και μία μορφή αρχαιολογικής υπηρεσίας, ενώ το ίδιο έκαναν και οι Άγγλοι».

Πέρα από τα αρχαία κατάλοιπα, κι ο ίδιος ο Πόλεμος άφησε το έδαφος του Κιλκίς στίγματα διακριτά ως σήμερα. «Πηγαίνοντας για αυτοψίες αναγνωρίζουμε σήμερα κάποια χαρακώματα. Από το Ωραιόκαστρο και μετά, έξω από τη Θεσσαλονίκη και προς το Κιλκίς βλέπεις άπειρα πυροβολεία, καθώς και ίχνη από τις σιδηροδρομικές γραμμές που στήθηκαν για τον Πόλεμο. Σε μήκος 9 χιλιομέτρων σώζεται η συμμαχική οδός», παρατηρεί η κ. Στρατούλη. Η ίδια είναι βέβαιη ότι η περιοχή έχει μεγάλες προοπτικές ανάπτυξης στο πλαίσιο του ιστορικού – προσκυνηματικού τουρισμού (pilgrim tourism), εξαιρετικά δημοφιλούς ως τάση στο εξωτερικό όχι όμως και στη χώρα μας. «Θα μπορούσαμε να κάνουμε πολλά στην περιοχή του Κιλκίς αξιοποιώντας τον ιστορικό τουρισμό του πολέμου. Μεταξύ άλλων υπάρχουν τρία βρετανικά κοιμητήρια, στην Κρηστώνη, έξω από το Κιλκίς, το Πολύκαστρο και στη Δοϊράνη. Στη Δοϊράνη υπάρχει και το ελληνικό στρατιωτικό κοιμητήριο, με νεκρούς των μεραρχιών της Κρήτης και των Σερρών, ενώ σε λόφο πίσω από τη λίμνη βρίσκεται και το μνημείο της Κοινοπολιτείας για τους 10.400 πεσόντες. Έχουμε πολύ ωραίες ιδέες για την ανάδειξη όλων αυτών των σημείων –όπως για παράδειγμα να δημιουργήσουμε ένα μεγάλο χαράκωμα, επισκέψιμο, όπως έχει γίνει στο Βερντέν- και έχουμε αρχίσει τις σχετικές συζητήσεις με το υπουργείο Πολιτισμού».

Τα εκθέματα

Τι θα δει ο επισκέπτης στο Γενί Τζαμί;

Πλούσιο αρχειακό και οπτικό υλικό (καρτ ποστάλ), που προέρχεται από πολυάριθμα αρχεία (Βρετανική Σχολή Αθηνών, Imperial War Museum, Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης, Ίδρυμα Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα, Γενικά Αρχεία του Κράτους κ.ά.) καθώς και επιλεγμένα αρχαιολογικά αντικείμενα από τις πρώτες ανασκαφές κατά τη διάρκεια του Πολέμου και μετά τη λήξη του.

Επίσης, παρουσιάζονται στρατιωτικά αντικείμενα από τη Συλλογή του Συνταγματάρχη ε.α. Βασίλειου Νικόλτσιου, διοράματα αναπαράστασης οχυρωματικών εγκαταστάσεων (του Ελληνικού Συλλόγου Φίλων Ιστορίας και Παιχνιδιών Στρατηγικής και του κυρίου Νικόλτσιου) καθώς και εκπαιδευτικό οπτικοακουστικό υλικό (video 8’’).

Οι ενότητες

Η έκθεση αναπτύσσεται σε τρεις θεματικές ενότητες:

Ενότητα 1η : «Ο Μεγάλος Πόλεμος και το Μακεδονικό Μέτωπο»:

Στις 28 Ιουλίου 1914 ξεσπά στην Ευρώπη ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, στη διάρκεια του οποίου διαμορφώθηκαν πέντε κύρια πολεμικά μέτωπα: το Δυτικό, το Ανατολικό, το Ιταλικό, το Μεσανατολικό και το Μακεδονικό.

Ενότητα 2η : «Το Κιλκίς στη σκιά του πολέμου»

Το σημαντικότερο μέρος των στρατιωτικών επιχειρήσεων εκτυλίχθηκε στα εδάφη του Κιλκίς, όπου οι συμμαχικές δυνάμεις κατέφθαναν σταδιακά, ήδη από το 1915, με κορύφωση το 1917 και το 1918.

Ενότητα 3η : «Ανασκαφικές τομές στα χαρακώματα»:

Στο πλαίσιο της εκτέλεσης στρατιωτικών έργων υποδομής αποκαλύπτονταν κατάλοιπα αρχαίων οικιστικών και ταφικών συνόλων, γεγονός που προκάλεσε τη διενέργεια μικρών ιδιόμορφων ανασκαφών τόσο κατά τη διάρκεια του Πολέμου όσο και αργότερα, τη δεκαετία του 1920.

Ο σχεδιασμός της έκθεσης (η σύλληψη και υλοποίηση έγινε από την εταιρεία PolyptychonYπηρεσίες Πολιτισμού) είναι πολυαισθητηριακός, καθώς συνθέτει την παρουσίαση αυθεντικών μουσειακών αντικειμένων, το ψηφιακό έκθεμα και τον ηχητικό σχεδιασμό.

Η παρουσίαση της έκθεσης στο Γενί Τζαμί υποστηρίζεται από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης και από τον Δήμο Θεσσαλονίκης.

Παράλληλα, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κιλκίς δημιούργησε ιστοσελίδα (www.warandarchaeology.gr), η οποία περιέχει βασικό ενημερωτικό και εποπτικό υλικό για την έκθεση, ένα πολύ ενδιαφέρον video διάρκειας 8,2’ και άλλες πληροφορίες.

Τα εγκαίνια

Τα εγκαίνια της έκθεσης θα πραγματοποιηθούν στο Γενί Τζαμί, την Πέμπτη 27 Ιουνίου 2019, στις 20.30.

Συμμετέχει το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος με τους ηθοποιούς του, Νεφέλη Ανθοπούλου, Γιώργο Κολοβό και Κωνσταντίνο Χατζησάββα, οι οποίοι θα αναγνώσουν κείμενα των Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, Στρατή Μυριβήλη και Ferdinand Florent Fels. Κοινός τους άξονας οι συνθήκες που επικρατούσαν στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης κατά την άφιξη των συμμαχικών δυνάμεων του Μακεδονικού Μετώπου μεταξύ 1915-1918, καθώς και στα χαρακώματα του Μεγάλου Πολέμου.

Την εκδήλωση των εγκαινίων θα επενδύσει μουσικά το συγκρότημα Rabbit Hole.

Διάρκεια έκθεσης: έως 28 Σεπτεμβρίου 2019.