Μπήκαμε στο άγνωστο μουσείο της Θεσσαλονίκης

Έχεις σκεφτεί ποτέ πόσα “κομμάτια” της ιστορίας συναντάμε καθημερινά σε μία βόλτα μας; 

Μεταξύ των οδών Ολύμπου και Φιλίππου βρίσκεται η Ρωμαϊκή Αγορά της Θεσσαλονίκης, η οποία είναι ένα τέτοιο παράδειγμα. 

Για περίπου τρεις αιώνες αποτέλεσε το κύριο σημείο αναφοράς της πόλης καθώς και διοικητικό κέντρο. Ανεγέρθηκε στη Θεσσαλονίκη κατά το τέλος του 2ου αι. και το πρώτο τρίτο του 3ου αι. μ.Χ. Χτίστηκε ως κάτι αντίστοιχο προς την Ελληνική Αγορά, με αρχέτυπο όμως το κέντρο της Ρώμης.

Πολλοί γνωρίζουμε την Ρωμαϊκή Αγορά, καθώς μπορεί να τυχαίνει να περνάμε από εκεί για την βόλτα, τη δουλειά, το σπίτι μας. Βέβαια λίγοι γνωρίζουμε την ιστορία της και το γεγονός πως εκεί υπάρχει ένα σπουδαίο μουσείο κάτω από το έδαφος, το οποίο σχετίζεται άμεσα με τον αρχαιολογικό χώρο.

Το μουσείο της Ρωμαϊκής Αγοράς Θεσσαλονίκης φιλοξενείται στο σύγχρονο υπόγειο κτίριο που κατασκευάστηκε ειδικά για τον σκοπό αυτό στο δυτικό τμήμα του αρχαιολογικού χώρου. Μάλιστα άνοιξε ξανά τις πόρτες του το Σάββατο 15 Οκτωβρίου ύστερα από αναγκαίες εργασίες συντήρησης του χώρου.

Εμείς μπήκαμε στο μουσείο και ξεναγηθήκαμε από τον αρχαιολόγο – μουσειολόγο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης  Γιάννη Καρλιάμπα στην σπουδαία ιστορία της Ρωμαϊκής Αγοράς και στην μόνιμη έκθεση εντός του χώρου.

Η είσοδος των επισκεπτών πραγματοποιείται από την Κρυπτή Στοά, ενώ η έξοδος από το κλιμακοστάσιο που οδηγεί στο βορειοδυτικό τμήμα της πλατείας του αρχαιολογικού χώρου.

Όπως εξηγεί ο κ. Καρλιάμπας: «το μουσείο της Ρωμαϊκής Αγοράς φιλοξενείται στο σύγχρονο υπόγειο κτήριο που κατασκευάστηκε ειδικά για τον σκοπό αυτό στο δυτικό τμήμα του αρχαιολογικού χώρου. Έτσι γίνεται πιο άμεση και η σύνδεση του μουσείου με τον αρχαιολογικό χώρο αλλά γίνονται έμμεσα αντιληπτές και οι συνεχείς χρήσεις του χώρου της αγοράς.

Το κτίριο οργανώνεται σε τρεις βασικές αρχιτεκτονικές ενότητες: τον προθάλαμο – χώρο εισόδου, την κεντρική αίθουσα με τους δύο πλευρικούς διαδρόμους και την αίθουσα πολλαπλών χρήσεων. Κατά την είσοδο του στο μουσείο ο επισκέπτης θα αντικρίσει μία έκθεση που δεν αποτελεί κομμάτι της μόνιμης έκθεσης αλλά κατά κάποιο τρόπο θα μπορούσε να λειτουργήσει ως προθάλαμος.

«Εκεί παρουσιάζονται κάποιοι οικισμοί που υπήρχαν στη Θεσσαλονίκη, πριν την ίδρυση της, ενώ τα ευρήματα του μουσείου είναι μετά την ίδρυση της – από τα πρώιμα χρόνια μέχρι το 1917. Οπότε έμμεσα αυτή η εντελώς διαφορετική περιοδική έκθεση θα μπορούσε να λειτουργήσει και ως εισαγωγική ενότητα. Εκεί ο επισκέπτης θα μπορέσει να δει τέσσερις οικισμούς που παρουσιάστηκαν. Το κοινό τους; Πρόκειται για αρχαιολογικές θέσεις – οικισμούς, που χρονολογούνται πριν από την ίδρυση της Θεσσαλονίκης αλλά σήμερα περιλαμβάνονται στο πολεοδομικό συγκρότημα της πόλης. Ξεκινώντας από τα δυτικά με την Πολίχνη, συνεχίζουμε στην Τούμπα, στο Καραμπουρνάκι και καταλήγουμε στον οικισμό που βρέθηκε κατά τη διάρκεια των ανασκαφών του μετρό στην Πυλαία», εξηγεί ο αρχαιολόγος-μουσειολόγος.

Η πρώτη ενότητα της έκθεσης είναι αφιερωμένη στο ιστορικό της αποκάλυψης της αγοράς. Όπως αναφέρει ο κ. Καρλιάμπας τα εκθέματα του μουσείου κινούνται χρονολογικά. Από τα παλαιότερα ευρήματα στον χώρο μέχρι τα πιο πρόσφατα που αντιμετωπίστηκαν αρχαιολογικά το 1917.

«Στον ανατολικό διάδρομο βλέπουμε τα ευρήματα που εντοπίστηκαν και ήταν εκεί πριν την αγορά. Ο χώρος είναι έτσι διαμορφωμένος έτσι ώστε να υπάρχει “διάλογος”. Από την μία πλευρά είναι το εποπτικό υλικό και από την άλλη τα αντικείμενα που σχετίζονται με αυτό, έτσι ώστε να διευκολύνεται η ανάγνωση του μουσείου από τον επισκέπτη»

Σ’ αυτόν τον διάδρομο μαθαίνουμε μεταξύ άλλων για τα πρώτα εργαστήρια της εποχής, τα οποία στεγάζονται σε πρόχειρα παραπήγματα κατασκευασμένα από ξύλινους πασσάλους, κλαδιά, άχυρα και πηλό. Στο εσωτερικό τους, οι τεχνίτες κατασκεύαζαν ειδώλια, λυχνάρια, αγγεία και μετάλλινα αντικείμενα. Από τις κατασκευές αυτές τίποτα σχεδόν, δεν έχει διασωθεί, εκτός από μερικές τρύπες των πασσάλων που στήριζαν τα παραπήγματα στο έδαφος. Τα εργαστήρια συνέχισαν να λειτουργούν μέχρι τον 1ο αιώνα μ.Χ όταν ιδρύθηκε η Αγορά.

Ο πρώτος διάδρομος καταλήγει σ’ ένα τριπλό χάρτη με την πολεοδομική εξέλιξη της Θεσσαλονίκης.

«Αρχικά δείχνει την πόλη στα ελληνιστικά χρόνια, φτάνει στα πρώιμα χρόνια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και καταλήγει στα μεταγενέστερα ρωμαίικά χρόνια που έχουμε την εξέλιξη της πόλης. Συνεχώς μετασχηματίζεται και η πόλη μεγαλώνει και σε έκταση και σε σημασία» επισημαίνει ο κ. Καρλιάμπας.

Στον δεύτερο διάδρομο περνάμε στα επόμενα ελληνιστικά χρόνια και ο επισκέπτης αρχίζει την ξενάγηση με το βαλανείο, το οποίο ήταν μέρος ενός μεγάλου συγκροτήματος για την καθαριότητα και την άσκηση του σώματος. Οι ανασκαφές έφεραν στο φως ένα θερμαντικό κλίβανο, δύο πισίνες, ένα πυριατήριο, δηλαδή, μία κυκλική αίθουσα με 25 κτιστές μπανιέρες. Το πυριατήριο λειτουργούσε όπως μία σύγχρονη σάουνα: σε μία εστία στο κέντρο του χώρου ζέσταιναν ένα σωρό από πέτρες. Πάνω σ’ αυτόν έριχναν κρύο νερό, το οποίο, όταν εξατμιζόταν, γέμιζε τον χώρο με ατμούς.

Όπως δηλώνει ο κ. Καρλιάμπας το βαλανείο δεν ήταν μόνο ένας χώρος υγιεινής αλλά και διασκέδασης.

«Πρόκειται για το παλαιότερο ερείπιο του αρχαιολογικού χώρου, το οποίο αποκαλύφθηκε γιατί στον αρχικό σχεδιασμό εκεί θα τοποθετούνταν το κτίριο των εισιτηρίων αλλά βρέθηκε το Βαλανείο, οπότε έγινε ανασκαφή και προστέθηκε ένα ακόμα κομμάτι στον αρχαιολογικό χώρο, το οποίο δεν είναι μέρος της αγοράς. Από τα στοιχεία που προέκυψαν από την ανασκαφή ήταν δημόσιο και όχι ιδιωτικό μέρος σε κάποια έπαυλη. Σίγουρα το Βαλανείο συνδυαζόταν με χώρους διασκέδασης, ίσως κάποιο εστιατόριο αλλά υπάρχει πιθανότητα να σχετιζόταν και με κάποιο πορνείο»

Στον δεύτερο διάδρομο ο επισκέπτης θα έχει την ευκαιρία να ανακαλύψει τον δημόσιο χαρακτήρα του χώρου και τα χαρακτηριστικά της Αγοράς.

Από την πλατεία, το ωδείο και την ανατολική πτέρυγα μέχρι την κρυπτή στοά και τη νότια πτέρυγα.

«Κάτω από την ορχήστρα του ωδείου υπάρχουν τα κατάλοιπα του βουλευτηρίου που υπήρχε στο σημείο. Ο χώρος που συγκεντρώνονταν για συνεδρίαση οι αρχές της πόλης. Σταδιακά έπαψε να έχει λόγο ύπαρξης και το παλαιότερο βουλευτήριο μετασχηματίστηκε σ’ ένα ωδείο, σ’ ένα κέντρο γενικότερης ψυχαγωγίας. Η πρόσβαση στην πλατεία της αγοράς ήταν ελεγχόμενη. Είχε βρύσες, βωμούς που είχαν αγάλματα πάνω τους, βάθρα για πινακίδες, πληροφοριακό υλικό. Έχει βρεθεί μία αφίσα για αγώνες μονομάχων, οπότε οι σκηνές που έχει είναι θυσίες ζωών, όπλα και σκηνές από μονομαχίες. Ήταν όπως η πλατεία του χωριού. Εκεί μάθαιναν όλα τα νέα. Επίσης υπήρχε νομισματοκοπείο, η ύπαρξη του οποίου δηλώνει το πόσο σημαντική πόλη ήταν η Θεσσαλονίκη. Επίσης υπήρχε η κρυπτή στοά, που μετασκευάστηκε σε μία μεγάλη δεξαμενή νερού. Για κάποια χρόνια θα λειτούργησε έτσι και μετά θα χάθηκε αυτή η λειτουργία της»

Επίσης σ΄ αυτό το κομμάτι της έκθεσης υπάρχει αναφορά στις Μαγεμένες, μία ομάδα γλυπτών του 2ου αιώνα μ.Χ. τα οποία κοσμούσαν μνημειακό κτήριο κοντά στη ρωμαϊκή αγορά της Θεσσαλονίκης, και θεωρούνταν ως ένα από τα πιο εντυπωσιακά μνημεία της πόλης.

Η μεγαλοπρεπής αρχαία στοά των ειδώλων (Las Incantadas-Οι μαγεμένες) υπήρχε στο ύψος περίπου της σημερινής Εγνατίας. Από τη στοά αυτή μάλιστα πραγματοποιούνταν η είσοδος στην Αγορά. Ανάγλυφες παραστάσεις οκτώ μυθικών προσώπων στόλιζαν τη στοά. Κατά το μεγαλύτερο μέρος της Τουρκοκρατίας τα ερείπια της στοάς βρίσκονταν στην αυλή ενός Εβραϊκού σπιτιού. Τα αγάλματα αποσπάστηκαν το 1864 από τον Γάλλο παλαιογράφο Εμμανουέλ Μιλλέρ (Emmanuel Miller) και τοποθετήθηκαν στο Λούβρο, ενώ το μνημείο καταστράφηκε και τα ίχνη του χάθηκαν.

Επίσης υπάρχει και μοντέλο του αρχαιολογικού χώρου που έχει τοποθετηθεί με γραφή Μπράιγ, όπου μπορεί κάποιος άνθρωπος με οπτική αναπηρία να διαβάσει τις λεζάντες και να καταλάβει που βρίσκεται κάθε τι που έχει προαναφερθεί στην ξενάγηση, καθώς και αρκετό πληροφοριακό υλικό.

Στον τρίτο διάδρομο υπάρχουν ευρήματα της βυζαντινής περιόδου.

Στις αρχές του 5ου αιώνα η Αγορά έπαψε να λειτουργεί. Το κέντρο διοίκησης μεταφέρθηκε στο Ανάκτορο του Γαλερίου. Μόνο τα καταστήματα στα νότια του συγκροτήματος έμελλε να επιβιώσουν για πολλούς ακόμα αιώνες. Πολύ σύντομα, μία σειρά από εργαστήρια χρησιμοποίησαν ορισμένα από τα εγκαταλειμμένα κτίρια. Ένα μεγάλο μέρος της σκηνής του ωδείου, ένα τμήμα της ανατολικής στοάς, Τα υπόλοιπα αχρηστεύτηκαν για πάντα και μετατράπηκαν σε μικρές χωματερές.

Επίσης στον τελευταίο διάδρομο της έκθεσης παρουσιάζονται πάλι αμφορείς, που αποτελούσαν έναν διαχρονικό τρόπο μεταφοράς υγρών από τον 5ο μέχρι τον 13ο αιώνα.

«Μετά το τέλος του 15ου αιώνα έχουμε την εγκατάσταση των Σεφαραδιτών Εβραίων στην περιοχή. Μετά την Οθωμανική κατάκτηση δεν υπήρχαν ούτε 10.000 άνθρωποι. Στις αρχές του 16ου αιώνα με την άφιξη των Σεφαραδιτών ο πληθυσμός αγγίζει τις 30.000 από τις οποίες τα 2/3 είναι Εβραίοι. Έτσι η Θεσσαλονίκη αποκτά τον χαρακτήρα που την χαρακτήρισε μέχρι το 1943. Η περίοδος 1850-1912 είναι μία περίοδος ακμής για την θεσσαλονίκης. Το 1864 στην περιοχή της αγοράς χτίζεται η εκκλησία του Αγίου Νικολάου του Τρανού, που δεν είναι αυτός που υπάρχει τώρα γιατί ο τότε ναός καταστράφηκε στην πυρκαγιά του 1917. Εκεί όπου ολοκληρώνεται και η έκθεση. Θα μπορούσαμε να πούμε πως πρόκειται για την γενέθλιο ημέρα της σύγχρονης Θεσσαλονίκης καθώς ότι ήταν πιο πριν η πόλη ήταν κάτι άλλο», καταλήγει.

Λίγα ιστορικά στοιχεία για την ανακάλυψη της Ρωμαϊκής Αγοράς

Ο χώρος της Ρωμαϊκής Αγοράς ήταν καλυμμένος μέχρι το 1966 και αποκαλύφθηκε όταν πραγματοποιήθηκαν εκσκαφές με σκοπό την ανέγερση του Δικαστικού Μεγάρου της πόλης. Ενώ οι ανασκαφές είχαν ξεκινήσει, ανακαλύφθηκαν στο χώρο αυτό τα πρώτα ευρήματα μεγάλης ιστορικής και αρχαιολογικής αξίας. Ο έφορος αρχαιοτήτων Φώτης Πέτσας με την αναστήλωση του μοναδικού μονόλιθου μαρμάρινου κίονα με κιονόκρανο, που βρέθηκε ακέραιος, κατάφερε να ματαιωθούν τα σχέδια για την ανέγερση οποιουδήποτε κτιρίου στην περιοχή.

Όπως εξηγεί ο κ. Καρλιάμπας:

«Η εκτεταμένη πυρκαγιά του 1917 ισοπέδωσε ολόκληρη την περιοχή του ιστορικού κέντρου της Θεσσαλονίκης, κατέκαυσε και τη συνοικία των Εβραίων, γνωστή ως συνοικία Ρογκός, όπου αργότερα ήρθε στο φως η Αγορά.

Η «Διεθνής Επιτροπή Νέου Σχεδίου» η οποία συγκροτήθηκε αμέσως μετά την πυρκαγιά, με επικεφαλής τον πεφωτισμένο πολυεπιστήμονα Ερνέστο Εμπράρ, δημιούργησε τον άξονα της Αριστοτέλους, χωροθετώντας στην -αμέσως πάνω από την Εγνατία- πλατεία τα Δικαστήρια και το Δημαρχιακό Μέγαρο. 

Από το 1962 έως το 1966 γίνεται αγώνας δρόμου και προκαλείται μία τεράστια δημόσια συζήτηση που έχει να κάνει με το μέλλον του αρχαιολογικού χώρου. Υπάρχουν εκείνοι που ζητούν να μην κατασκευαστούν εδώ τα δικαστήρια της πόλης αλλά να παραμείνει ο αρχαιολογικός χώρος. Υπάρχουν και άλλοι που επέμεναν. 

Η δεκαετία του 70 περνάει με διάφορες εργασίες συντήρησης και προστασίας των μνημείων. Τελικά το 1989 αρχικά με μία χρηματοδότηση του δήμου ξεκινά το μεγάλο πρόγραμμα της ανάδειξης του χώρου, το οποίο περιλαμβάνει ανασκαφικές εργασίες, καθαρισμούς των χώρων που είχαν αποκαλυφθεί και στον χώρο όλης της αγοράς που δεν είχε ανασκαφεί τότε. Μετά την αρχική χρηματοδότηση, το πρόγραμμα πέρασε από διάφορες ευρωπαϊκές χρηματοδοτήσεις. Αυτός ο κύκλος ολοκληρώθηκε το 2010 με το άνοιγμα του μουσείου»

*Τις εικόνες παραχώρησε στη Parallaxi, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης

*Ολύμπου και Φιλίππου, Τηλέφωνο: 2313 310400, 2310 221266. Σχετικά με το ωράριο λειτουργίας μπορείτε να ενημερωθείτε εδώ