Ο Ναός Αγίου Νικολάου στο «Σημείο Μηδέν»: Μια Κριτική Παρουσίαση

του Νίκου Καλογήρου, Προέδρου Τμήματος Αρχιτεκτόνων ΠΣ ΑΠΘ

Ο Ναός Αγίου Νικολάου στο «Σημείο Μηδέν» της Νέας Υόρκης: Μια Κριτική Παρουσίαση των Σχεδίων του Σαντιάγκο Καλατράβα

Ο Σαντιάγο Καλατράβα δεν είναι άγνωστος στην Ελλάδα μετά από τα ολυμπιακά έργα και τις εκθέσεις του έργου του ήδη από το 2001 στο Τελλόγλειοκαι στην Εθνική Πινακοθήκη. Είναι ίσως ο μόνος από τους αρχιτέκτονες-είδωλα της εποχής μας, τον οποίο γνωρίζει το ευρύτερο ελληνικό κοινό και με αυτή την έννοια έχει συμβάλλει στην αναγνώριση της επώνυμης σύγχρονης αρχιτεκτονικής ως έργου τέχνης στη χώρα μας.

Περιορίζομαι λοιπόν να υπενθυμίσω ότι μετά από σπουδές στην αρχιτεκτονική και στις καλές τέχνες στην πατρίδα του τη Βαλένθια εγγράφηκε στο ελβετικό ίδρυμα ΕΤΗ της Ζυρίχης, όπου ολοκλήρωσε σπουδές πολιτικού μηχανικού και ανακηρύχθηκε διδάκτορας (το 1981). Η διεπιστημονική προσέγγιση ήταν ιδιαίτερα ορατή στο πρώιμο έργο του που επικεντρώθηκε στη μελέτη και κατασκευή πύργων, υπόστεγων, γεφυρών καισιδηροδρομικών σταθμών με ιδιαίτερη ταυτότητα. Στα έργα του αναδείχθηκαν με εξπρεσιονιστικό τρόπο τα δομικά στοιχεία καιοι αναφορές το ανθρώπινο σώμα και στο φυσικό κόσμο. Η πρωτότυπη προσέγγιση του γεφυρώνει την αρχιτεκτονική και στατική λειτουργία, ενώ εκτείνεται στη γλυπτική και ζωγραφική. Ο ίδιος ισχυρίζεται ότι η πρακτική της αρχιτεκτονικής πρέπει να συνδυάζει όλες τις τέχνες σε μία ενιαία σύνθεση επαναφέροντας, κατά κάποιο τρόπο, το πρότυπο της ολιστικής αναγεννησιακής προσέγγισης. Οι μελέτες και οι υλοποιήσεις του είναι πολυάριθμες και έχουν αναγνωριστεί με πολλές βραβεύσεις, εκθέσεις, δημοσιεύσεις και 20 συνολικά τιμητικούς τίτλους από πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα μεταξύ των οποίων περιλαμβάνεται και το Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών της ΠΣ ΑΠΘ.

Από την άλλη πλευρά έχουν διατυπωθεί αρκετές ενστάσεις και κριτικές για το έργο του Καλατράβα. Πολλές υλοποιήσεις έχουν ολοκληρωθεί με μεγάλες καθυστερήσεις και υπερβάσεις κόστους κατά 3 και 4 φορές με αποκορύφωμα την ανακατασκευή του Ολυμπιακού Σταδίου της Αθήνας που είχε υπέρβαση σε ποσοστό 12.771%. Με δεδομένη την πειραματική φύση πολλών έργων αυτό ήταν ίσως αναμενόμενο. Περισσότερο σοβαρές είναι κατά τη γνώμη μου ορισμένες λειτουργικές αδυναμίες και παραβλέψεις, καθώς και οι δυσκολίες συντήρησης ή τα ορατά προβλήματα φθοράς σε πολλά έργα.

Όπως και ο ίδιος δήλωσε, με αφορμή αυτά τα προβλήματα,στόχος του είναι να δημιουργούνται εξαιρετικά και εμβληματικά έργα που εμπλουτίζουν τις εμπειρίες των χρηστών και των επισκεπτών. Με αυτήν την οπτική είναι ίσως λογικό να υποθέσουμε ότι ορισμένες αστοχίες προέκυψαν περισσότερο από αναποτελεσματικές διαδικασίες κατασκευής παρά από λάθη σχεδιασμού.

Η ανοικοδόμηση του ναού του Αγίου Νικολάου εντάχθηκε μετά από πολύχρονες διαπραγματεύσεις στο ευρύτερο ρυθμιστικό σχέδιο για την περιοχή του «Σημείου Μηδέν» στο Κάτω Μανχάταν μετά την επίθεση και την κατάρρευση των διδύμων πύργων. Ήδη ο Καλατράβα από το 2005 έχει αναλάβει το σχεδιασμό του Κόμβου Μεταφορών του Παγκόσμιου Κέντρου Εμπορίου, που ενοποιεί περιφερειακές και αστικές σιδηροδρομικές συνδέσεις και περιλαμβάνει εμπορικές δραστηριότητες και δημόσιους χώρους σε ένα υπόγειο χώρο διπλού ύψους με περιμετρικό εσωτερικό εξώστη. Το ορατό τμήμα του Κόμβου έχει τη μορφή μεταλλικού στεγάστρου που εμπνέεται από τη μορφή πτηνού έτοιμου να πετάξει. Η «μεταφυσική» διάσταση του στεγάστρου-γλυπτού, σε συνδυασμό με δυσκολίες, αλλαγές και υπερβάσεις κόστους κατά τη φύση της υλοποίησης, υπήρξαν αντικείμενο ευρύτατου σχολιασμού. Οι αρχικοί έπαινοι για την πνευματική υπόσταση και την κατασκευαστική έκφραση του γλυπτού που αρχικά προβλεπόταν να ανοίγει έχοντας τη μορφή γιγάντιου οφθαλμού (oculus) έδωσαν βαθμιαία τη θέση σε ενδεχομένως υπερβολικά πικρόχολα σχόλια για «ιουράσια» εμφάνιση ή για έναν «κιτς στεγόσαυρο».

Ο σχεδιασμός της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου, παρά το μικρό της σχετικά μέγεθος, αποτελεί σημείο αναφοράς για την ορθόδοξη ναοδομία, καθώς η ιδιαιτερότητα της θέσης και η σύνδεση με τα τραγικά γεγονότα της 11^ης Σεπτεμβρίου του 2001 οδηγούν προς μία μοναδικότητα λειτουργική και τυπολογική. Ο ναός προγραμματίζεται με ευρύτητα σύλληψης, ώστε ένα τμήμα του να είναι ανοιχτό για να φιλοξενεί ανθρώπους ανεξάρτητα από θρησκεύματα για διαλογισμό, προσευχή και περισυλλογή.

Ακόμη πιο σημαντική είναι η σαφής τοποθέτηση του Αρχιεπισκόπου Αμερικής Δημητρίου, ο οποίος δήλωσε ότι: «Ο σχεδιασμός του ναού θα πρέπει να είναι σύμφωνος με τις παραδόσεις και το τελετουργικό της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, αλλά ταυτόχρονα να αναγνωρίζει το γεγονός ότι ζούμε στον 21^ο αιώνα».

Η σημασία των λόγων αυτών είναι κατά την άποψή μου καταλυτική, γιατί αναγνωρίζεται από την πνευματική ηγεσία της εκκλησίας με σαφήνεια η αναγκαιότητα ανανέωσης και προσαρμογής της ορθόδοξης ναοδομίας στα δεδομένα του σύγχρονου κόσμου. Ιστορικά οι ορθόδοξοι ναοί εξέφραζαν με καινοτόμες και τολμηρές αρχιτεκτονικές διευθετήσεις,όχι μόνο τη μακρόχρονη παράδοση, αλλά και το πνεύμα ή τις τεχνολογικές δυνατότητες της εποχής της ανέγερσής τους. Είναι σχετικά πρόσφατη η νεοελληνική εμμονή σε μία όχι αρχιτεκτονικά δόκιμη αναπαραγωγή της παράδοσης στη ναοδομία, η οποία δεν επιτρέπει την ουσιαστική ανανέωση και προσαρμογή στα σύγχρονα δεδομένα. Αυτό είχε ως συνέπεια τη διακοπή του νήματος μίας μακρόχρονης παράδοσης και την πρακτική αδυναμία δημιουργίας νέων μοναδικών τοποσήμωνστην αρχιτεκτονική των ορθόδοξων λατρευτικών τόπων.

Με δεδομένη την οικουμενικότητα που αναγνώρισε και προώθησε ηορθόδοξη εκκλησία της Αμερικής ο Σαντιάγκο Καλατράβα, ο αρχιτέκτονας που επιλέχθηκε, κλήθηκε να αντιμετωπίσει μία ιδιαίτερη πρόκληση. Στην επιστολή που έστειλε ο Σαντιάγκο Καλατράβαπρος την Ελληνική Ορθόδοξη Αρχιεπισκοπή της Αμερικής στις 11 Σεπτεμβρίου 2013 με τίτλο « Ένα Μνημείο στο Ανθρώπινο και στο Θείο» συνοψίζει τις απόψεις του για την ένταξη του ναού στο περιβάλλον και τη μορφή που επέλεξε. «Η νέα εκκλησία, προορίζεται να είναι ένα μικροσκοπικό διαμάντι στο Κάτω Μανχάταν˙ μία παρουσία με ανθρώπινη κλίμακα σε ένα σύνολο από γίγαντες». Κατά τον Καλατράβα ένα τυπικό πρόβλημα στο κέντρο του Μανχάταν είναι αυτό του μεγέθους. Η Νέα Υόρκη δεν διαθέτει την πληθώρα κτιρίων μικρής κλίμακας που προσδιορίζουν το αστικό τοπίο άλλων πόλεων, όπως το Λονδίνο ή η Φλωρεντία, όπου διακρίνονται οι ναοί και τα κωδωνοστάσια. Στο Μανχάταν, κατά παράδοξο τρόπο, το μέγεθος πρέπει να είναι μικρό για να ξεχωρίζει και με αυτόν τον τρόπο ο νέος ναός του Αγίου Νικολάου μπορεί να πετύχει τον εξανθρωπισμό της ευρύτερης περιοχής.

Αυτή η αρχική σύλληψη ως προς την κλίμακα συνδυάζεται με μία σκόπιμη επιλογή αποστασιοποίησης από τη γραμμική προϋφιστάμενη εκκλησία, καθώς στη νέα προσέγγιση κυριαρχεί ένας προβεβλημένος κεντρικός θόλος. Η σύνθεση όπως φιλόδοξα δηλώνει ο Καλατράβα, «αντανακλά τη ταυτόχρονα την κλασική ελληνική αρχιτεκτονική της Ακρόπολης και τη βυζαντινή αρχιτεκτονική της Αγίας Σοφίας. Ο νέος Άγιος Νικόλαος θα σταθεί ταυτόχρονα ως Παρθενών και Αγία Σοφία για την ελληνορθόδοξη κοινότητα. Θα είναι σύμβολο της ανθεκτικότητας (resilience) της Νέας Υόρκης και του αμερικανικού πνεύματος. Αληθώς, ο Άγιος Νικόλαος θα είναι ένα μνημείο του ανθρώπινου πνεύματος, το οποίοδείχνει προς το θείο που ενυπάρχει μέσα σε όλους μας». Ο διάσημος αρχιτέκτονας επέλεξε τη γνωστή και ενδεχομένως επικίνδυνη σύζευξη προφανών ελληνοχριστιανικών αναφορών.

Ο αρχιτέκτονας ισχυρίζεται ότι εμπνεύστηκε ειδικότερα την κεντρική ιδέα από μία σειρά σχετικά απλών αλλά εντυπωσιακών σκίτσων που μορφοποιούν και μετασχηματίζουν σε εκκλησία το ψηφιδωτό της Ενθρόνου Θεοτόκου που κρατά αγκαλιά το Χριστό παιδί στην Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης. Ως πηγή έμπνευσης αναφέρεται επίσης το καθολικό της Μονής της Χώρας, καθώς και ακουαρέλες από μία επίσκεψη από τη Θεσσαλονίκη στο Άγιο Όρος το 2005.

Το πρόγραμμα της ανάθεσης προβλέπει την παράλληλη λειτουργία ως ενοριακού ναού της Αρχιεπισκοπής, αλλά και ως εθνικού ιερού σε έναν καθαγιασμένο τόπο. Η επιλογή της θέσης οδηγεί σε ένα κέλυφος που απευθύνεται στην την παγκοσμιότητα, καθώς εκατομμύρια επισκέπτες των μνημείων της περιοχής του Σημείου Μηδέν διέρχονται από την περιοχή. Οι πόρτες θα είναι ανοιχτές και θα φιλοξενούνται όλοι όσοι επιθυμούν να ανάψουν ένα κερί να προσευχηθούν, να διαλογισθούν ή απλά να αναπαυθούν. Το κτίριο πρέπει ταυτόχρονα να έχει τη λάμψη ενός πνευματικού φάρου ελπίδας και αναγέννησης, να διατηρεί τη μνήμη αυτών που χάθηκαν τη μοιραία ημέρα της 11^ης Σεπτεμβρίου 2001 και να συμβάλλει στην οικοδόμηση ενός καλύτερου μέλλοντος για τις επερχόμενες γενιές.

Με αυτά τα δεδομένα, ας προσπαθήσουμε να δούμε ψύχραιμα τα προγραμματικά κατασκευαστικά στοιχεία, ώστε να είμαστε σε θέση να διαμορφώσουμε μία πρώτη γνώμη.Ο νέος ναός του Αγίου Νικολάου μετακινείται από την αρχική τοποθεσία και χωροθετείται 9 μέτρα από τη στάθμη του εδάφους στο φυτεμένο δώμα πάνω από τον χώρο στάθμευσης του Κέντρου Ασφαλείας Οχημάτων στο Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου. Αυτή η επιλογή συνεπάγεται συγκεκριμένους περιορισμούς. Η κατασκευή εδράζεται στη ενισχυμένη «πλάκα» πάχους 1,2 μέτρων που παρέχεται από το κύριο του έργο, τη Λιμενική Αρχή της Νέας Υόρκης. Το έργο προβλέπεται να έχει συγκεκριμένες περιορισμένες διαστάσεις με εμβαδόν 380 τμ και πρέπει να ενσωματώσει έναν προγραμματισμένο αεραγωγό του υποκείμενου χώρου στάθμευσης. Η Λιμενική Αρχή παρέχει την υποδομή της πλατφόρμας που έχει εκτιμώμενο κόστος 25 εκ. δολάρια, ενώ ο προϋπολογισμός της κατασκευής του ναού ανέρχεται στα 38 εκ. δολάρια. Ο φέρων σκελετός είναι μεταλλικός, αλλά αυτό δεν εκφράζεται άμεσα στη συνολική αρχιτεκτονική μορφή.

Τα τυπολογικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά εμφανίζουν μίαν αξιόλογη ιδιοτυπία. Η γενική διάταξη στο εξωτερικό οριοθετείται από τέσσερις φαινομενικά συμπαγείς γωνιακούς πεσσούς με εναλλαγή μεγάλων και μικρών οριζόντιων λωρίδων από λευκό και γκρίζο μάρμαρο του Vermont που ορίζουν την τετραγωνική εξωτερικά κάτοψη του κυρίως ναού. Εγγεγραμμένο κυκλικά στο τετράγωνο είναι το κυλινδρικό τύμπανο με τον τρούλο, επενδυμένομε ένα είδος επανωτών στρώσεων λεπτού (laminated) μαρμάρου και γυαλιού που χαρακτηρίζονται από ημιδιαφάνεια. Έτσι το εξωτερικό φως εξαϋλώνει εσωτερικά την κατασκευή την ημέρα, ενώ τη νύχτα το σύνολο μεταβάλλεται σε ένα υπερμέγεθες φωτιστικό σώμα που ακτινοβολεί προς τα έξω. Η εντύπωση της ενιαίας υλικότητας εξισορροπείται με σαράντα ελάσματα που δημιουργούν νευρώσεις και με ισάριθμους επιμήκεις φεγγίτες στο θόλο που αποτελούν αναφορά στα σαράντα παράθυρα του τρούλου της Αγίας Σοφίας.

Η παραδοσιακή τυπολογία της αλληλουχίας τελετουργικών χώρων από το ανοιχτό αίθριο δυτικά, τη χαμηλή αψίδα εισόδου μεταξύ των κυκλικών κλιμακοστασίων της πρόσοψης, τον έξω νάρθηκα, το νάρθηκα, τον κυρίως ναό, το εικονοστάσιο και το Ιερό Βήμα εμπλουτίζεται για την περίπτωση με ειδικά χαρακτηριστικά. Ο έξω νάρθηκας δεν είναι απλά χώρος προετοιμασίας των πιστών αλλά αποτελεί έναν ενιαίο «ιερό» με την ευρύτερη έννοια τόπο μαζί με τον νάρθηκα χώρο που περιβάλλει τον ναό. Εδώ βρίσκεται το πωλητήριο από το οποίο ελέγχεται η είσοδος και παρέχονται εξυπηρετήσεις στους εισερχόμενους.

Εσωτερικά από εδώ υπάρχουν προσβάσεις προς τα ανώτερα επίπεδα του ναού. Κυκλοτερείς αίθουσες με κεριά λειτουργούν ως χώροι περισυλλογής για τους πιστούς, αλλά και τους επισκέπτες. Η «βασιλική πύλη» προς τον κυρίως ναό είναι δύο συρόμενες ημιδιαφανείς πόρτες. Ο κυρίως ναός στεγάζεται εξ ολοκλήρου με το θόλο που φαίνεται να ακουμπά σε τέσσερις ανεξάρτητους κίονες. Ουσιαστικά δηλαδή η τυπολογία παραπέμπει και σε παλιότερα κλασικά ρωμαϊκά πρότυπα όπως το Πάνθεον της Ρώμης και η Ροτόντα της Θεσσαλονίκης. Οι εσωτερικές νευρώσεις συγκλίνουν προς την κεντρική στεφάνη που έχει ένα μικρότερο κυκλικό κεντρικό άνοιγμα. Το φυσικό φως που κρύβεται από τη στεφάνη καταυγάζει τον Παντοκράτορα στην κορυφή του θρόνου.

Οι δύο μη τελετουργικοί χώροι φιλοξενούνται στη δυτική επέκταση και είναι:

• η Αίθουσα Πένθους επάνω από το Νάρθηκα από την οποία οι επισκέπτες αντικρύζουν τη δυτική όψη του Πάρκου Ελευθερίας και του Μνημείου του Παγκόσμιου Κέντρου Εμπορίου και
• Η Αίθουσα Συγκεντρώσεων που είναι ένας χώρος για εκδηλώσεις και συσκέψεις ανοιχτός στην ευρύτερη κοινότητα.

Η δυτική πτέρυγα και η πρόσοψη διαμορφώνονται με ένα πολυεδρικό ημιδιαφανές τοιχοπέτασμα παρόμοιας κατασκευής με το τύμπανο και τον τρούλο που είναι διαφώτιστο και εκπέμπει φως τη νύχτα.

Είναι ίσως πρόωρο να επιχειρηθεί μία κριτική για το ομολογουμένως δύσκολο εγχείρημα της ανανέωσης του κτιριακού τύπου του ελληνορθόδοξου ναού. Η μελέτη του Σαντιάγκο Καλατράβα εντάσσεται στο πλαίσιο της αναμενόμενης αντιμετώπισης του θέματος από έναν αρχιτέκτονα ποπ-σταρ, ο οποίος εμφανίζεται να υποκύπτει στη γοητεία των –ποιητική αδεία – ελληνορωμαϊκών και μεσαιωνικών βυζαντινών εννοιολογισμών. Η εταιρεία του Καλατράβα στη Βαλένθια επονομαζόταν «Inhocsignovinces” δηλαδή «Εν τούτω νίκα» και είχε ως λογότυπο το σταυρό. Ακόμη και αν είναι τυχαία σύμπτωση έχει τη σημασία του.

Ο χρόνος και η ποιότητα της υλοποίησης θα δείξουν αν η αναπόφευκτα μεταμοντέρνα αυτή οπτική και η τυπική εμμονή του αρχιτέκτονα σε συμμετρίες και μεταφυσικές αναφορές θα δικαιωθεί. Κατά την προσωπική μου άποψη, οι συνθετικές αναφορές στονΠαρθενώνα, την Αγία Σοφία κι τηνΈνθρονη Παναγία, καθώς και προθέσεις για εναλλακτική αστική μνημειακότητα παραμένουν σε μεγάλο βαθμό ευφάνταστες σε επίπεδο προθέσεων χωρίς να διαθέτουν την πνευματικότητα της προσέγγισης που χαρακτηρίζει το έργο ορισμένων οξυδερκέστερωναρχιτεκτόνων. Επιπλέον σε αυτό ειδικά το έργο δεν προβάλλεται ο δομικός εξπρεσιονισμός της κατασκευής που χαρακτηρίζει τα περισσότερο πετυχημένα γνωστά έργα τουΚαλατράβα που αξιοποιούν τις διεπιστημονικές του γνώσεις ως πολιτικού μηχανικού, αρχιτέκτονα και γλύπτη.

Ωστόσο το έργο έχει κρίσιμη σημασία και μπορεί να λειτουργήσει ως τοπόσημο με διπλή έννοια. Προβάλει καταρχήν τις αξίες της ελληνορθόδοξης παράδοσης με την ευρύτερη πολιτισμική της έννοια στον ιδιαίτερο τόπο του «Σημείου Μηδέν». Επιπλέον, σηματοδοτεί επιτέλους την αναγκαία αναγνώριση του γεγονότος ότι ζούμε στον 21^ο αιώνα, όπως υπογραμμίζεικαι ο αρχιεπίσκοπος Δημήτριος. Αυτό πιστεύω ότι εκφράζει κάτι βαθύτερο από την απλή ανανέωση των αρχιτεκτονικών μορφών. Στην περίπτωση της νέας εκκλησίας του Αγίου Νικολάου η διεύρυνση του σχεδιασμού προκύπτει από την ανοικτή και θετική σχέση της με την ευρύτερη κοινότητα του Κάτω Μανχάταν, αλλά και τη λειτουργική διεύρυνση των χώρων, ώστε να φιλοξενούνται οι επισκέπτες που το επιθυμούν. Αυτό το πνεύμα ευρύτητας και ανεκτικότηταςεντάσσεται στα διαχρονικά χαρακτηριστικά της οικουμενικής παγκοσμιότητας της ορθόδοξης προσέγγισης, τα οποία αναβιώνουν στο ναό του Αγίου Νικολάου της Νέας Υόρκης.

Διαβάστε περισσότερα: Ο νέος Άγιος Νικόλαος by Calatrava στο “Σημείο μηδέν”