Όταν η τέχνη συναντά τη θεραπεία για την ανάδυση της μνήμης

Στο ισόγειο του MOMus-Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης-Συλλογή Κωστάκη, λαμβάνει χώρα μια πολυεπίπεδη συνάντηση. Καταρχάς, η τέχνη συναντά τη ψυχολογία. Μια άλλη συνάντηση είναι αυτή με τον εαυτό μας και ακόμη μία όλων εκείνων που έρχονται εδώ να επισκεφτούν το χώρο. Την ίδια ώρα, δύο φορείς, το Μουσείο δηλαδή και το Ειδικό Κέντρο Πρόληψης και Αντιμετώπισης Διαταραχών Μνήμης του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης δίνουν επίσης, το δικό τους ραντεβού.

«Και μια άλλη συνάντηση είναι αυτή που έχουμε αυτή τη στιγμή, για να μιλήσουμε για τη συγκεκριμένη έκθεση», μου λέει χαμογελώντας η Εικαστική Ψυχοθεραπεύτρια του ΨΝΘ, Ιωάννα Βογιατζή, καθώς με ξεναγεί ανάμεσα σε μνήμες και εικόνες. «Είναι μια ιδιότητα της τέχνης, αλλά και της θεραπείας, το να μας βοηθά να συναντιόμαστε σε πολλά επίπεδα».

Ενενήντα έξι έργα ανθρώπων που βρίσκονται σε αρχικά, αλλά και σε πιο προχωρημένα στάδια άνοιας τα τελευταία 22 χρόνια, δίνουν στους λευκούς τοίχους μιλιά, συναισθήματα, αναμνήσεις και τροφή για σκέψη.

Τα έργα της αναδρομικής αυτής έκθεσης, με τίτλο «Συνάντηση», δημιουργήθηκαν στο πλαίσιο της εικαστικής θεραπείας στο Ειδικό Κέντρο Πρόληψης και Αντιμετώπισης Διαταραχών Μνήμης, καθώς και μέσα από το πρόγραμμα «Μια Βόλτα Μαζί» που πραγματοποιείται συστηματικά τα τελευταία δύο χρόνια στο Μουσείο, με σκοπό την κοινωνικοποίηση και τη σύσφιξη των σχέσεων με τους άλλους ανθρώπους, τους συγγενείς και τους φροντιστές, των ασθενών.

«Αυτό που βλέπουμε στην εικαστική θεραπεία είναι ότι οποιαδήποτε μορφή τέχνης, ο τρόπος δηλαδή που αποδίδεται, είναι αποδεκτός. Δεν υπάρχει σωστό και λάθος στην έκφρασή μας μέσω της τέχνης και ακόμη ένα απλό σκαρίφημα ή μια μουτζούρα, μπορεί να εμπεριέχει σημαντικό νόημα για τον άνθρωπο που το δημιουργεί. Η εικαστική θεραπεία βασίζεται στη δύναμη της εικαστικής έκφρασης και στην αναγνώριση ότι τα πιο βαθιά συναισθήματα που έχει ο άνθρωπος μπορεί να εκφραστούν ευκολότερα μέσα από την εικόνα, παρά από το λόγο», εξηγεί η κ.Βογιατζή συμπληρώνοντας ότι «αυτό στηρίζεται στο γεγονός ότι οι πρώτες μας εντυπώσεις είναι προλεκτικές, δηλαδή τις βλέπουμε πρώτα σε εικόνες και ύστερα αποκτούμε την ικανότητα να τις επικοινωνήσουμε μέσω του λόγου».

Μέσα από τα χρώματα, τα σχήματα, τους συνειρμούς και τις κινήσεις που κάνει ο δημιουργός, μπορεί να ανακτήσει παλαιότερες μνήμες, οι οποίες εάν συνδυαστούν με το παρόν, υπάρχει πιθανότητα να σημειωθεί βελτίωση στη λειτουργικότητα του ιδίου.

«Από τη στιγμή που το άτομο χάνει την ικανότητα του για επικοινωνία σταδιακά, την ικανότητα του λόγου, τη δυνατότητα να παίρνει αποφάσεις, να κυκλοφορεί μόνος του, ελεύθερος, η εικαστική θεραπεία το βοηθά με κάποιον τρόπο να τα ζήσει όλα αυτά. Είναι μεγάλη υπόθεση κάποιος να αποφασίσει να δημιουργήσει κάτι χωρίς το φόβο ότι θα είναι σωστό ή λάθος, αλλά και μόνο που παίρνει αυτό το ρίσκο, κάνει το έργο του απτό και μοναδικό», διευκρινίζει η κ.Βογιατζή.

«Ο άνθρωπος ενεργοποιείται γνωστικά, συναισθηματικά και σωματικά. Μπαίνοντας στη διαδικασία να ζωγραφίσει και να δει το έργο κάποιου άλλου ή και να μιλήσει για αυτό, αναπτύσσει την κριτική του ικανότητα, την προσοχή και τη φαντασία, που πολλές φορές είναι ένας δρόμος για να μας βγάλει για λίγο από τον εαυτό μας και να μας κάνει να νιώσουμε και τον άλλον. Και είναι αλήθεια πως όλα αυτά τα χρόνια, κανένας από τους δημιουργούς δεν εκφράστηκε με αρνητικό τρόπο για το έργο κάποιου άλλου, ενώ την ίδια στιγμή, για το δικό του ήταν αυστηρός κριτής. Το γεγονός αυτό δείχνει μέχρι ένα σημείο το πως, αφού ένιωσε τον εαυτό του, άρχισε να νιώθει και τον άλλον και αυτό είναι πάρα πολύ σημαντικό», τονίζει.

Οι εικόνες στο χώρο μιλάνε. Η καθεμιά με το δικό της τρόπο, αλλά σίγουρα όλες έχουν κάτι να πουν. Ένα έργο από αυτά θυμίζει την Κραυγή του Έντβαρτ Μουνκ. Η κ.Βογιατζή με πληροφορεί πως το άτομο που το έφτιαξε δεν είχε καμία ιδέα για το διάσημο πίνακα, αλλά αυτό που αντικρίζω είναι καθαρά προϊόν των συναισθημάτων του.

«Πολλές φορές, τα συναισθήματα τα οποία νιώθουν έχουν να κάνουν με την αίσθηση που βιώνουν σε σχέση με την απώλεια. Γιατί ζουν συνεχώς με μία απώλεια, παύουν να αυτοεξυπηρετούνται σιγά-σιγά, δεν έχουν την ίδια δύναμη, την ικανότητα να προσανατολίζονται στο χώρο, να αναγνωρίζουν τους δικούς τους ανθρώπους, συχνά, σε προχωρημένα στάδια και τον ίδιο τους τον εαυτό», αναφέρει υπογραμμίζοντας πως όλα όσα βλέπουμε εδώ «είναι ένα κομμάτι του εαυτού του καθενός. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο άνθρωπος δεν είναι μόνο η αρρώστιά του, είναι πολλά σπουδαία πράγματα που κουβαλάει από τη ζωή του. Είναι όλη η ιστορία του που υπάρχει μέσα του. Ίσως να μην μπορεί να την εκφράσει με λόγια, αλλά το συναίσθημα υπάρχει. Και μέσα από την εικαστική θεραπεία, τη τέχνη, μπορεί να μοιραστεί αυτό που νιώθει».

Συζητώντας για την εικαστική θεραπεία, καθώς κοιτάμε τα έργα η κ.Βογιατζή επισημαίνει πως «η εικόνα είναι αφορμή για να συζητήσουμε κάποια θέματα. Μάλιστα, μια ανάμνηση μπορεί να ανακτηθεί και από μία ζωγραφιά που κανείς δεν θα το περίμενε. Μια άλλη ιδιότητα της τέχνης, εκτός από όλες τις άλλες, είναι αυτή της αισθητηριακής ευχαρίστησης, του να αφήνεσαι δηλαδή, να νιώθεις από τις κινήσεις που κάνεις, ενώ ζωγραφίζεις. Μέσα από τις δημιουργίες του, το άτομο μπορεί να έρθει αντιμέτωπο με κάποιες αντιλήψεις ή κάποια επαναλαμβανόμενα θέματα που επικρατούν ή που αλλάζουν με τον καιρό. Καμιά φορά, αλλάζει η αισθητική ποιότητα του έργου, όσο αλλάζει και ο άνθρωπος μέσα του. Πρέπει να πούμε βέβαια, πως είναι συχνό στους ανθρώπους που έχουνε διαταραχές μνήμης, να μην αναγνωρίσουν το έργο τους. Κάποια στιγμή, μπορεί κάτι να θυμηθεί, αλλά εκτός από αυτό, παραθέτω εκείνο που λέει και ο Ανρί Ματίς, ο ζωγράφος, “το να βλέπεις είναι μια δημιουργική ενέργεια η οποία απαιτεί προσπάθεια”. Αυτό ταιριάζει με όσα υποστηρίζουν και οι νευροεπιστήμονες, σχετικά με το ό,τι βλέπουμε δεν είναι η πιστή αναπαράστασή του, αλλά είναι μια απάντηση ενεργητική και δημιουργική απέναντι στο ερέθισμα. Δηλαδή, ερχόμαστε σε επαφή με δικιές μας μνήμες, με δικιές μας εντυπώσεις, με δικά μας συναισθήματα και βλέπουμε αυτό που βλέπουμε, για αυτό όλοι βλέπουμε και κάτι διαφορετικό».

«Ποτέ δεν πρέπει να λέμε ότι όλα έχουν τελειώσει», συνεχίζει να μου μιλά, συγκρίνοντας δύο έργα του ίδιου δημιουργού. Δύο τοπία, το ένα στη μισή του πλευρά σχεδόν άδειο και το άλλο στολισμένο με κορμούς. «Ο νους του ανθρώπου, ο ψυχισμός του είναι τόσο πλούσιος που εκεί που λες πως όλα αρχίζουν να εξαφανίζονται, μπορεί να εμφανιστούν τα δέντρα».

Η κ.Βογιατζή μου αναλύει περαιτέρω τη διαδικασία της εικαστικής θεραπείας σε άτομα με διαταραχές μνήμης.

«Το πιο βασικό από όλα στην εικαστική θεραπεία, είναι να ζητάμε να δώσει την ερμηνεία του ο δημιουργός. Εξετάζουμε και το έργο, αλλά και τους συμβολισμούς που μπορεί να υπάρχουν για τον ίδιο ή τους συνειρμούς που κάνει τη στιγμή που το δημιουργεί, ποια είναι η στάση του απέναντι σε αυτό και ποια συναισθήματα εκδηλώνει. Όλα αυτά παίζουν μεγάλο ρόλο, όπως και η σχέση που δημιουργεί με το έργό του, με τον θεραπευτή και με τους υπόλοιπους ανθρώπους, αν πρόκειται για ομαδική εικαστική ψυχοθεραπεία. Γιατί, θεωρείται σημαντική η ματιά και του θεραπευτή, αλλά και των άλλων για το έργο μας. Ακριβώς, επειδή είναι κομμάτι του εαυτού μας και μπορούμε να πάρουμε θετική επιβεβαίωση ή να μας αφυπνίσει για κάποια θέματα η παρατήρηση ή η ματιά του άλλου. Αλλά όλα αυτά, πρέπει να γίνονται σε μια ασφαλή διαδικασία, έτσι ώστε να μπορούν να εκδηλωθούν, να αναγνωριστούν και ως ένα βαθμό να επεξεργαστούν και να αναδυθούν.

Η ικανότητα της τέχνης να εμπεριέχει σε ένα μόνο έργο αντιφατικά στοιχεία, δίνει ταυτόχρονα τη δυνατότητα στο δημιουργό του να μπορεί να συνθέσει και να αναδημιουργήσει την αίσθηση που νιώθει για συναισθήματα τα οποία είναι για τον ίδιο αντικροούμενα. Τα περισσότερα από αυτά τα έργα είναι ενσαρκωμένα, όχι περιγραφικά. Είναι έργα με τα οποία έχει συνδεθεί ο δημιουργός τους και έχουν ανασυρθεί ή εδραιωθεί οι εικόνες από τον εσωτερικό του κόσμο.

Πλησιάζοντας στο τέλος της δικιάς μας συνάντησης, η κ.Βογιατζή μου δείχνει ένα φωτεινό έργο. Στην αρχή, μοιάζει απροσδιόριστο, άλλα όσο το πλησιάζεις ξεπροβάλλουν πιο ευδιάκριτα πλέον, σχήματα, μορφές και ένα άλογο.

Ακούω την κ.Βογιατζή να μου λέει: «Η τέχνη μετασχηματίζει το συναίσθημα σε έκφραση. Μέσα από την ασάφεια, πηγαίνουμε στην ευκρίνεια. Η εικαστική θεραπεία είναι αυτή που μας οδηγεί στο άλογο. Η τέχνη και η θεραπείας μας κάνουν πιο ανθρώπινους».

*Η αναδρομική έκθεση με τίτλο «Συνάντηση» στο MΟΜus-Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης-Συλλογή Κωστάκη, σε συνεργασία με το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης, θα είναι ανοιχτή προς το κοινό έως τις 27 Οκτωβρίου 2024.

Επιμέλεια/σχεδιασμός: Εύη Παπαβέργου, Επιμελήτρια Εκπαίδευσης MOMus, Κατερίνα Παρασκευά, Επιμελήτρια Εκπαίδευσης MOMus, Χριστίνα Παπαϊωακείμ, Επιμελήτρια Εκπαίδευσης MOMus, Ιωάννα Βογιατζή, Εικαστική Ψυχοθεραπεύτρια ΨΝΘ, Ειδικό Κέντρο Πρόληψης και Αντιμετώπισης Διαταραχών Μνήμης