Η ταχυδρομική ιστορία της Θεσσαλονίκης

Λέξεις: Γιώργος Θωμαρέης

Αφορμή για αυτό το άρθρο αποτέλεσε η έκθεση «ΣΦΡΑΓΙΔΕΣ, ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ, ΓΡΑΜΜΑΤΟΣΗΜΑ. Η ταχυδρομική ιστορία της Θεσσαλονίκης», που φιλοξενείται στο ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ (Βίλα Καπαντζή – Φεβρουάριος 2020 – Απρίλιος 2020). Η έκθεση βασίστηκε στη συλλογή του υπογράφοντα (με πρόσθετο υλικό των Θεσσαλονικιών συλλεκτών Θανάση Πάσχου και Αλέξη Παπαδόπουλου) και σχεδιάστηκε από τον Γιάννη Επαμεινώνδα και τον συλλέκτη.

Κατ’ αρχήν μια μικρή εισαγωγή για το συλλέγειν 

Το συλλέγειν είναι μανία, πάθος, πρόκληση. Πιστεύω ότι οι συλλέκτες γεννιούνται, δεν γίνονται. Η μεγαλύτερη πνευματική, ψυχική και συναισθηματική ικανοποίηση για κάθε συλλέκτη είναι η πεποίθηση ότι τελικά το δημιούργημά του, που με τόση φροντίδα και αγωνία το περιέβαλε στη ζωή του, μεταμορφώνεται ξαφνικά στην Κιβωτό του, που θα διατηρήσει ζωντανές τη μνήμη και την ψυχή του. Γι’ αυτόν τον τελευταίο και πολύ σημαντικό λόγο, ο συλλέκτης πάντα επιδιώκει μια σύνδεση με την ιστορία, ακόμη και αν ο ίδιος δεν το συνειδητοποιεί. Και γι’ αυτόν τον λόγο πιστεύω ακράδαντα ότι τα μουσεία τα κτίζουνε οι συλλέκτες και οι παθιασμένοι και φανατικοί εραστές της « προσωπικής τους κιβωτού», και όχι, δυστυχώς, οι αρμόδιοι φορείς ή οι δημόσιοι υπάλληλοι. Αντίθετα έχω δει στο παρελθόν να γίνεται σκύλευση και πλιάτσικο σε σπουδαίες δωρεές, ευρήματα, καταπιστεύματα και ότι άλλο που διαχειρίζονταν φορείς (θεωρητικά δημοσίου συμφέροντος).

Για τον φιλοτελισμό 

Από τα τέλη του 19ου αιώνα και για όλο τον 20ο αιώνα, ο φιλοτελισμός αποτέλεσε την κύρια συλλεκτική δραστηριότητα της μεσαίας τάξης των κοινωνιών κυρίως της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής. Με την ανάπτυξη της αλληλογραφίας, το γραμματόσημο μπήκε σε κάθε σπίτι. Χωρίς να έχει απαιτήσεις χώρου, αφού σε δύο άλμπουμ χωρούν χιλιάδες γραμματόσημα, ήταν ένα μικρό έργο τέχνης, που διεύρυνε τους γνωστικούς ορίζοντες, βοηθούσε στην καλλιέργεια του πνεύματος και ήταν εύκολο στη μεταφορά.

Ο φιλοτελισμός αναπτύχθηκε, γιατί είχε καθοδήγηση – προσανατολισμό (κατάλογοι γραμματοσήμων, τεράστια φιλοτελική βιβλιογραφία)  και επενδυτική δυναμική. 

Αποτέλεσε επίσης μια οικονομική απάντηση σε όσους θεωρούν το συλλέγειν πολυτέλεια – γιατί φιλοτελιστής μπορεί κάποιος να γίνει και με ελάχιστα χρήματα.

Ταχυδρομική Ιστορία

Μελετώντας ότι σχετίζεται με τα ταχυδρομεία, όπως π.χ. σφραγίδες, ταχυδρομικά τέλη, δρομολόγια, προορισμούς, ειδικές υπηρεσίες, γραμματόσημα που χρησιμοποιήθηκαν κλπ., μια συλλογή ταχυδρομικής ιστορίας μπορεί να καταγράψει την ανάπτυξη των ταχυδρομικών υπηρεσιών ενός τόπου ή μιας περιόδου και συγχρόνως να προβάλλει τις ιστορικές μεταβολές και τα σημαντικά ιστορικά γεγονότα μέσα από ταχυδρομικά ντοκουμέντα. Συγχρόνως, μέσα από επιμέρους στοιχεία ανασυνθέτει πλευρές της ιστορίας και υπηρετεί την ιστορική έρευνα.

Η Ταχυδρομική Ιστορία της Θεσσαλονίκης Η συλλογή παρουσιάζει την εξέλιξη των Ταχυδρομικών Υπηρεσιών της Θεσσαλονίκης από τα σκοτεινά χρόνια της οθωμανικής κατάκτησης, στον 15ο αιώνα, έως το 1920 περίπου, με το τέλος των διομολογήσεων, το κλείσιμο των ξένων ταχυδρομικών γραφείων και την αποκατάσταση της κυριαρχίας της ελληνικής πολιτείας.

Η Θεσσαλονίκη ήδη από τα τέλη του 17ου και κύρια από τον 18ο αιώνα, της οικονομικής (και όχι μόνον) κυριαρχίας των Βενετσιάνων και Γενοβέζων εμπόρων, είναι το κύριο λιμάνι εισόδου στη Βαλκανική Ενδοχώρα. 

Ο 19ος αιώνας χαρακτηρίζεται από την μεταρρυθμιστική πολιτική    Tanzimat, που είχε σαν στόχο την αναδιοργάνωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, και περιλάμβανε διάφορες προσπάθειες για τον εκσυγχρονισμό της Αυτοκρατορίας ώστε να εξασφαλιστεί η εδαφική της ακεραιότητα και η οικονομική της ανάπτυξη.

Την εποχή του Tanzimat η Θεσσαλονίκη γνώρισε ταχεία ανάπτυξη. Με έναν πολυεθνικό πληθυσμό, περίπου 120.000 κατοίκων κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αι, η πόλη ακμάζει οικονομικά και, με μια προοδευτική διοίκηση, είναι στην πρώτη γραμμή στον αγώνα για τις κοινωνικές και συνταγματικές μεταρρυθμίσεις της σάπιας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Η ανάπτυξη της πόλης κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα συμπίπτει με την τεράστια ανάπτυξη της ανθρώπινης επικοινωνίας παγκοσμίως, μέσω των μεταφορών, του εμπορίου, της αλληλογραφίας και της ανάπτυξης των ταχυδρομείων. 

Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με το καθεστώς των διομολογήσεων – το ειδικό νομικό καθεστώς που επέτρεψε τη λειτουργία των ξένων επιχειρήσεων – άρα και ταχυδρομείων – σε διάφορες πόλεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, καθιστά την ταχυδρομική ιστορία της Θεσσαλονίκης ένα πολύ ελκυστικό θέμα, βεβαίως για τον ερευνητή φιλοτελιστή, αλλά και για τον ιστορικό της εποχής. Στη Θεσσαλονίκη λειτούργησαν, κατά το 2ο μισό του 19ου αιώνα και μέχρι το 1914, συνολικά 10 ταχυδρομικά γραφεία, χρησιμοποιώντας  την νομοθεσία, τα τέλη, αλλά και τα γραμματόσημα και της σφραγίδες των χωρών προέλευσης τους.

Η συλλογή παρουσιάζει τα σημαντικά γεγονότα, στιγμές, αποφάσεις, αλλαγές στην ανάπτυξη και λειτουργία των Ταχυδρομικών Υπηρεσιών της Θεσσαλονίκης, ως επί το πλείστον, σε χρονολογική σειρά. Επιπλέον, συσχετίζει την ανάπτυξη των Ταχυδρομικών Υπηρεσιών με την πραγματική ιστορία της εποχής, δηλαδή τα σημαντικά γεγονότα, την οικονομική και εμπορική ανάπτυξη, την κοινωνική εξέλιξη. 

Στην τελευταία αίθουσα έχουν προστεθεί και στοιχεία της ταχυδρομικής ιστορίας της Θεσσαλονίκης της περιόδου 1914-44 και αφορούν την περίοδο της Προσωρινής Κυβέρνησης, την περίοδο της Στρατιάς της Ανατολής, το αεροπορικό ταχυδρομείο του μεσοπολέμου, τις πτήσεις Zeppelin κ.α.