Το μόνο που δεν έχω καταλάβει από τη ζωή είναι γιατί πεθαίνουμε

Δυο χρόνια πέρασαν από το θάνατο μίας από τις σπουδαιότερες μορφές της ελληνικής ποίησης, της Κικής Δημουλά. Στα 89 της χρόνια, η μεγαλειώδης ποιήτρια έφυγε από τη ζωή αφήνοντας πίσω μια τεράστια παρακαταθήκη εκδίδοντας συνολικά 14 ποιητικές συλλογές. Έχει τιμηθεί με βραβεία και διακρίσεις που ξεκινούν από το 1972.

Η ζωή της

H Κική Δημουλά γεννήθηκε το 1931 στην Αθήνα, με καταγωγή από την Καλαμάτα και το αληθινό της όνομα ήταν Βασιλική Ρόδου. Παντρεύτηκε τον μαθηματικό και ποιητή Άθω Δημουλά, με τον οποίο απέκτησε δύο παιδιά. Εργάστηκε ως υπάλληλος στην Τράπεζα της Ελλάδος μέχρι το 1973. H εργασία της στην τράπεζα ήταν κάτι που δεν ήθελε πραγματικά.

«Αυταπαρνητική, παραχωρήθηκα στο ρόλο της μητέρας και με τρυφερή γενναιότητα άκουσα να προσφωνούμαι “γιαγιά”. Κυλώ τώρα με ψυχραιμία και χωρίς βλέψεις διαιωνίσεως μέσα σ΄ αυτές τις νέες παρακαμπτήριες του αίματός μου. Κυλώ και, όσο πλησιάζω στις εκβολές, όλο και ονειρεύομαι ότι θα μου πετάξει η ποίηση ένα σωσίβιο ποίημα.»

«Εγώ δεν μπορώ να είμαι ένας άνθρωπος που θα έχω το στυλ του ποιητή. Δεν το έφτιαξα. Και ίσως είναι αυτός ο λόγος που με προσεγγίζει τόσος κόσμος. Διότι το να είσαι προσιτός και να γράφεις ποιήματα είναι φαίνεται δυο πράγματα που δεν συναντώνται εύκολα. »

«Δεν μου ήταν ποτέ εύκολο να συνεννοηθώ με άνθρωπο. Ούτε μπορούσα να καταλάβω γιατί οι άνθρωποι ήταν τόσο διαφορετικοί από εμένα. Αυτό βέβαια ήταν πολύ αφελές από τη μεριά μου, αλλά και πολύ χρήσιμο. Γιατί με είχε σε μια μόνιμη ταραχή, σε μια διαρκή διαμαρτυρία και σ’ ένα πολύ γόνιμο παράπονο… Από την άλλη, είχα μια ευγένεια η οποία με κατέστρεψε απολύτως! Εμπόδισε δηλαδή τη ζωή μου να πάρει το δρόμο της. Υπέμεινα πράγματα τα οποία δεν έπρεπε να υπομείνω, με το αιτιολογικό μιας ευγένειας ότι θα πίκραινα, ότι θα πείραζα, ότι θ’ αναστάτωνα των άλλων τη ζωή. Αυτό ήταν μία ήττα. Καθαρή ήττα…»

Ο έρωτας, ο θάνατος, η κρίση

Σύμφωνα με συνέντευξη της, η ίδια έχει δηλώσει πως το μόνο που τη φοβίζει είναι ο θάνατος. Η ίδια είπε: «Το μόνο που δεν έχω καταλάβει από τη ζωή είναι γιατί πεθαίνουμε. Μόνο αυτό. Και επιμένω ότι θα υπάρχει κάποια εξήγηση, αλλά εγώ δεν θα τη δεχτώ όποια κι αν είναι. […] Μόνον ο θάνατος με φοβίζει -μια μεγάλη αρρώστια. Επειδή έμεινα απ΄έξω και δεν επλήγην ακόμα ούτε από πόλεμο ούτε από φανατικούς, έχω μια ήρεμη ζωή και ο φόβος μου είναι ο θάνατος. Δεν μπορώ να σκεφτώ ότι θα υπάρξει ένα στάδιο χωρίς ζωή. Αγαπάω τη ζωή πάρα πολύ.»

Όσον αφορά τον έρωτα θεωρούσε, πως «είναι το πιο ευάλωτο αίσθημα που υπάρχει στον κόσμο. Είναι μεγάλη ιστορία ο έρωτας. Είναι αυτό που δικαιώνει την ύπαρξη της ζωής. Το μόνο αντίδοτο στον θάνατο, Αλλά εξαιτίας του έρωτα, ο θάνατος είναι ανυπόφορος.[…] Πιστεύω ότι κερδισμένος είναι αυτός που αγαπάει, όχι αυτός που αγαπιέται. »

Τέλος, συνέδεε την κρίση με τον πλούτο λέγοντας, πως «Δεν ξέρω αν γίναμε όλοι πιο βάρβαροι με την κρίση. Γίναμε; Οι πλούσιοι είναι βάρβαροι απέναντί μας; Ναι, ο πλούτος είναι μια βαρβαρότητα. Γιατί είναι άνισο πράγμα. Δεν είναι το σύνηθες. Το σύνηθες είναι μια μέτρια καλή ήσυχη ζωή. Τροφή, στέγη και ολίγη ψυχαγωγία.

Διακρίσεις

Η πρώτη την απόπειρα εμφάνισης στο κόσμο των γραμμάτων έγινε το 1952, σε ηλικία 19 χρονών, μέσω της ποιητικής συλλογής «Ποιήματα». Παρόλα αυτά, λίγο αργότερα αποκήρυξε η ίδια την πρώτη συλλογή της.

Ακολούθησε η επίσημη είσοδος της στην ποίηση το 1956 με τη συλλογή «Έρεβος», ενώ αργότερα ήρθαν οι «Ερήμην», «Επί τα ίχνη» και η συλλογή «Το λίγο του κόσμου» για την οποία τιμήθηκε με το Β΄ Κρατικό Βραβείο Ποιήσεως το 1972. Το Κρατικό Βραβείο Ποίησης απέσπασε η συλλογή της «Χαίρε ποτέ», ενώ το Βραβείο του Ιδρύματος Ουράνη της απονεμήθηκε για την «Εφηβεία της λήθης» το 1995.

Έχει εκδώσει συνολικά 14 συλλογές. Το 2002 εξελέγη τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών στην έδρα των γραμμάτων, που είχε μείνει κενή μετά τον θάνατο του Νικηφόρου Βρεττάκου. Είναι η τρίτη γυναίκα στην ιστορία της Ακαδημίας, που κατέχει τον τίτλο. Προηγήθηκαν οι Γαλάτεια Σαράντη καινή Αγγελική Λαΐου.

Τιμήθηκε τον Μάρτιο του 2010 με το Ευρωπαϊκό Βραβείο Λογοτεχνίας από την Association Capitale Européenne des Littératures. Ποιήματα της έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά, τα γαλλικά, τα ισπανικά, τα ιταλικά, τα πολωνικά, τα βουλγαρικά, τα γερμανικά και τα σουηδικά.

Στις 16 Ιανουαρίου 2020, πολύ λίγο πριν τον θάνατο της, η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη πρότεινε την Κική Δημουλά, με επίσημη επιστολή της προς την Επιτροπή, για το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας.

«Δεν νιώθω δημιουργός. Πιστεύω ότι είμαι ένας έμπιστος στενογράφος μια πολύ βιαστικής πάντα ανησυχίας, που κατά καιρούς με καλεί και μου υπαγορεύει κρυμμένη στο ημίφως ενός παραληρήματος, ψιθυριστά, ασύντακτα και συγκεκομμένα, τις ακολασίες της με έναν άγνωστο τρόπο ζωής.»

Η Κική Δημουλά ως εκπρόσωπος της «γυναικείας ποίησης»

Σύμφωνα με τους κριτικούς, η Κική Δημουλά εκπροσώπησε επιτυχώς και τη «γυναικεία ποίηση». Η ποίηση της είχε πράγματι συχνά ως αντικείμενό της τη γυναίκα και τη θέση της μέσα στην κοινωνία. Δεν ήταν λίγες οι φορές που μιλούσε σε συνεντεύξεις της για τον φεμινισμό και τα γυναικεία κινήματα, των οποίων όμως δεν ήταν ιδιαίτερα ένθερμη οπαδός, αφού θεωρούσε μάταιο τον αγώνα για την ισοτιμία μεταξύ ανδρών και γυναικών. Σε κάποια συνέντευξη της μάλιστα, είχε εκφράσει τη θέση της για το ρόλο και τη φύση της γυναίκας λέγοντας:

«Το ξέρετε ότι δεν είμαι φεμινίστρια και δεν μπορώ να καταλάβω τι θέλανε ν’ αλλάξουνε οι φεμινίστριες. Να γίνουμε ανεξάρτητες; Μπορούμε, το δικαιούμαστε, όταν έχουμε παιδιά; Δεν υπάρχει γυναίκα που επιλέγει να μην κάνει παιδιά. Καμία δεν το προτιμά αυτό, είναι αίτημα της φύσης, στο οποίο δεν μπορεί ν’ αντισταθεί, η εκπλήρωση της γονιμότητας. Γρήγορα ή αργά, θα το επιδιώξει. Επομένως, προς τι η αντιπαράθεση με τον άνδρα; Ούτε το αίτημα της ισότητας μπορώ να καταλάβω – είναι δυνατή η ισότητα, υπάρχει στο σύμπαν τίποτα ίσο με το άλλο, δυο λουλούδια έστω;[…]»

Η ποιήτρια αποτύπωσε σε ένα ιδιαίτερα δημοφιλές ποίημά της τη γυναικεία «αιχμαλωσία».

«Σημείο Αναγνωρίσεως»

άγαλμα γυναίκας με δεμένα χέρια

Όλοι σε λένε κατευθείαν άγαλμα,

εγώ σε προσφωνώ γυναίκα κατευθείαν.

Στολίζεις κάποιο πάρκο.

Από μακριά εξαπατάς.

Θαρρεί κανείς πώς έχεις ελαφρά ανακαθήσει

να θυμηθείς ένα ωραίο όνειρο πού είδες,

πώς παίρνεις φόρα να το ζήσεις.

Από κοντά ξεκαθαρίζει το όνειρο:

δεμένα είναι πισθάγκωνα τα χέρια σου

μ’ ένα σκοινί μαρμάρινο

κι η στάση σου είναι η θέλησή σου

κάτι να σε βοηθήσει να ξεφύγεις

την αγωνία του αιχμάλωτου.

Έτσι σε παραγγείλανε στο γλύπτη:

αιχμάλωτη.

Δεν μπορείς

ούτε μια βροχή να ζυγίσεις στο χέρι σου,

ούτε μια ελαφριά μαργαρίτα.

Δεμένα είναι τα χέρια σου.

Και δεν είν’ το μάρμαρο μόνο ο Άργος.

Αν κάτι πήγαινε ν’ αλλάξει

στην πορεία των μαρμάρων,

αν άρχιζαν τ’ αγάλματα αγώνες

για ελευθερίες και ισότητες,

όπως οι δούλοι,

οι νεκροί

και το αίσθημά μας,

εσύ θα πορευόσουνα

μες στην κοσμογονία των μαρμάρων

με δεμένα πάλι τα χέρια, αιχμάλωτη.

Όλοι σε λένε κατευθείαν άγαλμα,

εγώ σε λέω γυναίκα αμέσως.

Όχι γιατί γυναίκα σε παρέδωσε

στο μάρμαρο ο γλύπτης

κι υπόσχονται οι γοφοί σου

ευγονία αγαλμάτων,

καλή σοδειά ακινησίας.

Για τα δεμένα χέρια σου, πού έχεις

όσους πολλούς αιώνες σε γνωρίζω,

σε λέω γυναίκα.

Σε λέω γυναίκα

γιατ’ είσ’ αιχμάλωτη.

Άλλα ποιήματα της που αφορούν τη γυναίκα είναι το «Η λιποταξία της Χιονάτης», καθώς και οι «Ορισμοί».

Το έργο της 

• (2016) Άνω τελεία, Ίκαρος
• (2016) Συλλεκτικό ημερολόγιο 2017, Φαίνετ’ απ’ τη ζωή μου ζωή πέρασε κάποτε, Άγκυρα
• (2014) Human and More than Human: The Problematics of Lyric Poetry, Ancient and Modern, Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη
• (2014) Δημόσιος καιρός, Ίκαρος (2013) Μεταφερθήκαμε παραπλεύρως, Ίκαρος
• (2012) Έρανος σκέψεων για την ανέγερση τίτλου υπέρ της αστέγου αυτής ομιλίας, Ίκαρος
• (2012) Ο φιλοπαίγμων μύθος, Ίκαρος (2012) Πέρασα, Ίκαρος (2011) Εκτός σχεδίου, Ίκαρος
• (2011) Τα εύρετρα, Ίκαρος
• (2010) Πέρασα, Ίκαρος
• (2010) Τα εύρετρα, Ίκαρος
• (2009) Έρανος σκέψεων για την ανέγερση τίτλου υπέρ της αστέγου αυτής ομιλίας, Ίκαρος
• (2007) Συνάντηση, Ίκαρος
• (2005) Εκτός σχεδίου, Ίκαρος
• (2005) Ήχος απομακρύνσεων, Ίκαρος
• (2005) Ποιήματα, Ίκαρος
• (2005) Χλόη θερμοκηπίου, Ίκαρος
• (2003) Ο φιλοπαίγμων μύθος, Ίκαρος
• (1998) Ενός λεπτού μαζί, Ίκαρος
• (1998) Το τελευταίο σώμα μου, Στιγμή
• (1998) Χαίρε ποτέ, Στιγμή
• (1997) Το λίγο του κόσμου, Στιγμή
• (1996) Έρεβος, Στιγμή
• (1996) Ερήμην, Στιγμή
• (1994) Επί τα ίχνη, Στιγμή
• (1994) Η εφηβεία της λήθης, Στιγμή

«Πέρασα»

Περπατῶ καὶ νυχτώνει. Ἀποφασίζω καὶ νυχτώνει. Ὄχι, δὲν εἶμαι λυπημένη.

Ὑπῆρξα περίεργη καὶ μελετηρή. Ξέρω ἀπ᾿ ὅλα. Λίγο ἀπ᾿ ὅλα. Τὰ ὀνόματα τῶν λουλουδιῶν ὅταν μαραίνονται, πότε πρασινίζουν οἱ λέξεις καὶ πότε κρυώνουμε. Πόσο εὔκολα γυρίζει ἡ κλειδαριὰ τῶν αἰσθημάτων μ᾿ ἕνα ὁποιοδήποτε κλειδὶ τῆς λησμονιᾶς. Ὄχι δὲν εἶμαι λυπημένη.

Πέρασα μέρες μὲ βροχή, ἐντάθηκα πίσω ἀπ᾿ αὐτὸ τὸ συρματόπλεγμα τὸ ὑδάτινο ὑπομονετικὰ κι ἀπαρατήρητα, ὅπως ὁ πόνος τῶν δέντρων ὅταν τὸ ὕστατο φύλλο τοὺς φεύγει κι ὅπως ὁ φόβος τῶν γενναίων. Ὄχι, δὲν εἶμαι λυπημένη. […]