Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ: 25 χρόνια μιας διαρκούς άνοιξης στη Θεσσαλονίκη

Το ημερολόγιο γράφει 15 Μαρτίου 1999 και στο Ολύμπιον ο Δημήτρης Εϊπίδης προτείνει στην πόλη της Θεσσαλονίκης ένα νέο κινηματογραφικό φεστιβάλ.

Το όραμα του Δημήτρη Εϊπίδη αφορούσε μια διοργάνωση που έρχεται σε επαφή με πολύπλευρες θεματικές, προσφέρει ανοιχτή πληροφόρηση σε καίρια πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα, αναδεικνύει την τεχνολογική έκρηξη της ψηφιακής εικόνας και του διαδικτύου.

Όμως στο διάβα του χρόνου μας χάρισε περισσότερες από 4000 ταινίες, που έκτοτε προβλήθηκαν στις αίθουσες του Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ, ενώ άγνωστοι δημιουργοί ήρθαν σε επαφή με το κοινό της πόλης (και όχι μόνο) και η διοργάνωση, που απέκτησε ένα δυναμικό κοινό που ξεκίνησε με 1000 άτομα και πλέον κάθε Μάρτη ξεπερνάει τις 50.000 θεατές, έδωσε τεράστια ώθηση στο είδος, που αναπτύχθηκε με ξέφρενη ταχύτητα στην Ελλάδα.

Ψάχνοντας την μεγάλη εικόνα από το 25η διοργάνωση που ξεκινάει αυτές τις μέρες, ξαναγυρίζουμε πίσω το ρολόι του χρόνου για να δούμε την πλούσια διαδρομή της ζωής του Φεστιβάλ.

24ο (2022) – Το Φεστιβάλ επιστρέφει με αυστηρούς υγειονομικούς κανόνες στις αίθουσες (μόνο για εμβολιασμένους και πρόσφατα νοσήσαντες) ενώ συνεχίζει να παρουσιάζει μεγάλο μέρος του προγράμματος του ιντερνετικά. Ο πόλεμος στην Ουκρανία πλακώνει με την μαύρη σκιά του την Ευρώπη και δύο εξαιρετικά ντοκιμαντέρ Το Σπίτι από Θραύσματα (ο Χρυσός Αλέξανδρος του Φεστιβάλ που αναφέρεται στο δράμα των ρωσόφωνων περιοχών της Ουκρανίας και το 2023 έφτασε στην πεντάδα του Όσκαρ Ντοκιμαντέρ) και το Γ@μώ τη Δουλειά μου, για την αυταρχικότητα και την ανυπαρξία ελεύθερης έκφρασης στη Ρωσία συγκλονίζουν το κοινό της διοργάνωσης. Για πρώτη φορά το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, με το Η Πόλη και η πόλη των Σύλλα Τζουμέρκα και Χρήστου Πασσαλή, (που κάνει την πρεμιέρα του στην Μπερλινάλε του 2022) γίνεται παραγωγός μιας ταινίας με την οποία τιμά την μνήμη των θυμάτων της εβραϊκής κοινότητας της πόλης, που εκτοπίστηκαν στο Άουσβιτς το 1943.

23ο (2021) – H φωτογράφος Όλγα Δεϊκου χαρίζει στο Φεστιβάλ ένα τρίπτυχο με τις ωραιότερες αφίσες στην ιστορία της διοργάνωσης. Υπ’ ατμόν το τότε Δ.Σ. του Οργανισμού του Φεστιβάλ, το οποίο λίγο πριν την έναρξη της διοργάνωσης ζητεί από την Υπουργό Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη να παραιτηθεί με αφορμή τα όσα πρωτοφανή συνέβαιναν εκείνο το διάστημα – συγκλονίζοντας τον χώρο του πολιτισμού – με τον (τότε) καλλιτεχνικό διευθυντή του Εθνικού Θεάτρου Δημήτρη Λιγνάδη. Για πρώτη φορά το Φεστιβάλ χωρίζεται σε δύο μέρη. Το πρώτο αφορά ένα μικρό κομμάτι ψηφιακών προβολών που έγιναν τον Μάρτιο ενώ το μεγαλύτερο μέρος του προγράμματος γίνεται κανονικά τον Ιούνιο. Μέσα στον αβάσταχτο καύσωνα και την υγρασία της Θεσσαλονίκης οι προβολές θα μοιραστούν στα θερινά σινεμά της πόλης (Απόλλων, Άλεξ, Ναταλί, κλπ) καθώς και σε δύο ειδικές θερινές αίθουσες που διαμορφώθηκαν για τις ανάγκες της διοργάνωσης στο Λιμάνι της πόλης. 

22ο (2020) – Το φεστιβάλ, που ήταν έτοιμο να ξεκινήσει, αναβάλλεται λίγες μέρες πριν την έναρξη του ενώ η υφήλιος ζει στα αχαρτογράφητα νερά της πανδημίας του covid-19. Λόγω του πρώτου γενικού λοκντάουν και των αυστηρών πρωτοκόλλων ασφαλείας, που επιβάλλονται, η διοργάνωση τελικά, για πρώτη φορά, θα μεταφερθεί και θα γίνει στο σύνολο της στο διαδίκτυο τον Μάϊο του 2020. Ο Χρυσός Αλέξανδρος απονέμεται στο Καλώς Ήρθατε στην Τσετσενία, ένα δυνατό ντοκιμαντέρ για την καταπίεση της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας στη Ρωσία του Πούτιν ενώ το εξαιρετικό αφιέρωμα της διοργάνωσης με θέμα την Ανθρωπόκαινο (την παρουσία και επιρροή του ανθρώπου στο φυσικό περιβάλλον) κερδίζει θετικά σχόλια στα κοινωνικά δίκτυα.

21ο (2019) – Το πείραμα του διαγωνιστικού κερδίζει τις εντυπώσεις και έτσι το Φεστιβάλ θεσπίζει και απλώνει στο πρόγραμμα του μια σειρά από παράλληλα διαγωνιστικά τμήματα (Newcomers, Film Forward και VR). Το θεματικό αφιέρωμα Γιατί να κοιτάζουμε τα ζώα, που εστιάζει στην επιδραστική παρουσία των ζώων, και ο επίσημος καλεσμένος του Φεστιβάλ, ο βραβευμένος με Όσκαρ Λουι Ψυχογιός, με τις έντονα οικολογικές και φιλοζωικές ανησυχίες του, δεσπόζουν στη Θεσσαλονίκη. 

20ο (2018) – Η παρουσία της Σάρα Ντράϊβερ στη Θεσσαλονίκη και το αφιέρωμα στην Ανιές Βαρντά γοητεύουν το κοινό του Φεστιβάλ ενώ η διοργάνωση τιμά με ένα ειδικό αφιέρωμα το επαναστατικό 1968. Το Φεστιβάλ συμπεριλαμβάνεται για πρώτη φορά στα 28 φεστιβάλ ντοκιμαντέρ διεθνώς που διαμορφώνουν τη λίστα των υποψηφιοτήτων για τα βραβεία Όσκαρ. 

19ο (2017) – Νέα εποχή με την Ελίζ Ζαλαντό και τον Ορέστη Ανδρεαδάκη στο τιμόνι της διοίκησης του Φεστιβάλ. Η νέα ομάδα φέρνει αλλαγές στην οργάνωση και στο ύφος της διοργάνωσης, που εστιάζει πλέον και σε πιο δημιουργικά θέματα πέρα από την πολιτική και τον ακτιβισμό (παράδειγμα το θεματικό γαστρονομικό αφιέρωμα Food vs Food) ενώ το πρώτο επίσημο διαγωνιστικό είναι γεγονός και ο πρώτος Χρυσος Αλέξανδρος απονέμεται στην ταινία Αυτοκρατορία Ονείρων. Η Χρυσή Αυγή – Προσωπική Υπόθεση της Ανζελίκ Κουρούνη προκαλεί τεράστιες συζητήσεις για την παρουσία του νεοναζισμού στην Ελλάδα. 

18ο (2016) – Αποχαιρετισμός στα όπλα για τον ιδρυτή και επί πολλά έτη διευθυντή της διοργάνωσης Δημήτρη Εϊπίδη ο οποίος αφήνει το Φεστιβάλ και την Θεσσαλονίκη μετά από μια σπουδαία και απόλυτα δημιουργική και γόνιμη θητεία από το 1992 σε διάφορες θέσεις. Μια εξαιρετικά συγκινητική στιγμή η τιμητική διάκριση του Δημάρχου Γιάννη Μπουτάρη αλλά και το ζεστό χειροκρότημα της πόλης στην τελετή λήξης του Φεστιβάλ στα όσα της προσέφερε. Στο πρόγραμμα συνεχίζει η παρουσία ταινιών για την οικονομική κρίση αλλά επίσης συναντάμε αρκετές ελληνικές ταινίες και για το προσφυγικό/μεταναστευτικό που γίνεται έντονο στην χώρα τα τελευταία χρόνια.

17ο (2015) – Το ελληνικό ντοκιμαντέρ έρχεται με μαχητική διάθεση στη Θεσσαλονίκη καθώς μέσα στην θεματολογία των ταινιών που συμμετέχουν βρίσκουμε την αναδιάταξη του Εθνικού Σύστηματος Υγείας μεταξύ δημοσίου και ιδιωτικού τομέα, την έντονη κρίση αξιών και την δυναμική εμφάνιση της ακροδεξιάς στην Ελλάδα, το δραματικό κούρεμα καταθέσεων (bail in) της Κύπρου. Η Βιρούνγκα, ένα υπέροχο ντοκιμαντέρ (υποψήφιο για Όσκαρ) για την προστασία της πανίδας της Αφρικής αλλά και το ποιητικό, ταξιδιωτικό δοκίμιο της Ευαγγελίας Κρανιώτη Exotica, Erotica κλέβουν τις εντυπώσεις.

16ο (2014) – Ένας από τους φανατικούς φίλους της Θεσσαλονίκης και του Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ, με συνεχή παρουσία επί χρόνια στη διοργάνωση, ο Καναδός Πήτερ Ουιντόνικ φεύγει από την ζωή. Το Φεστιβάλ τιμάει τη μνήμη του με μια ειδική ρετροσπεκτίβα του έργου του. Η ταινία Καλάβρυτα Άνθρωποι και Σκιές του Ηλία Γιαννακάκη ανοίγει συζητήσεις με το ιστορικό θέμα του και βραβεύεται από την Fipresci. 

15ο (2013) – Ο Μανάβης του Δημήτρη Κουτσιαμπασάκου καταχειροκροτείται στο Φεστιβάλ και κερδίζει το βραβείο κοινού της διοργάνωσης ενώ το πολιτικό και δραματικό The Act of Killing είναι η αποκάλυψη της χρονιάς. Η διοργάνωση γιορτάζει τα 15 χρόνια συνεχούς παρουσίας του Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ με ένα ειδικό αφιέρωμα με τις καλύτερες ταινίες που προβλήθηκαν από το 1999. 

14ο (2012) – Με την οικονομική κρίση να σοβεί και το πρόσφατο μεσοπρόθεσμο πρόγραμμα και το bail in (το κούρεμα των ελληνικών ομολόγων) να έχει σχετικά πρόσφατα ψηφιστεί αρκετοί Έλληνες σκηνοθέτες θέλουν να καταγράψουν στα ντοκιμαντέρ τους αυτή την σκληρή κοινωνική πραγματικότητα που αποτυπώνεται στη χώρα. Το πορτραίτο του (τότε δημάρχου Θεσσαλονίκης) Γιάννη Μπουτάρη με το Ένα Βήμα Μπροστά του Δημήτρη Αθυρίδη αλλά και το Νοσταλγώντας το Φως του Πατρίσιο Γκουσμάν αποτελούν τις ταινίες που κάνουν αίσθηση στη διοργάνωση. 

13ο (2011) – Η αίσθηση της κρίσης, όπως αποτυπώνεται πλέον ευρύτερα στην ελληνική κοινωνία αποτυπώνεται και στην ατμόσφαιρα του Φεστιβάλ, κυρίως οργανωτικά και οικονομικά. Ο Δημήτρης Εϊπιδης είναι πλέον γενικός διευθυντής του Οργανισμού του Φεστιβάλ (σύμφωνα με το νέο νόμο Γερουλάνου) μετά και την αποχώρηση της Δέσποινας Μουζάκη. Το Φεστιβάλ τιμάει μια από τις πιο δημιουργικές γυναίκες κινηματογραφίστριες της Θεσσαλονίκης, την Κυριακή Μάλαμα ενώ το Γλυκό μου Καναρίνι του Ροϊ Σερ, ταινία που αφορά στη ζωή της ρεμπέτισσας Ρόζας Εσκενάζυ, γεμίζει στην έναρξη το Ολύμπιον με τα ρεμπέτικα μιας άλλης εποχής. Ο Σεργκεϊ Λοζνίτσα τιμάται με μια ειδική ρετροσπεκτίβα ενώ ο ίδιος δίνει ένα masterclass.

12ο (2010) – Το κίνημα των Κινηματογραφιστών στην Ομίχλη δεν επηρέασε σημαντικά την διοργάνωση (όπως συνέβη με το 50ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου το Νοέμβρη του 2009) αλλά η ανησυχία των Ελλήνων κινηματογραφιστών για το επερχόμενο κινηματογραφικό νομοσχέδιο του τότε Υπουργού Πολιτισμού Γερουλάνου ήταν παρούσα και στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ. Δύο από τα ελληνικά ντοκιμαντέρ που αγαπήθηκαν είναι το Γάζα Ερχόμαστε των Γιώργου Αυγερόπολου και Γιάννη Καρυπίδη (που κέρδισε και το Βραβείο Κοινού) και η Ταξιδιάρα Ψυχή της Α. Αριστομενοπούλου (για τον Γιάννη Αγγελάκα).

11ο (2009) – Μετά τις περσινές έντονες συζητήσεις για το ύφος της διοργάνωσης και την αυστηρή κριτική πουν ασκούν στον Δ. Εϊπίδη οι Έλληνες σκηνοθέτες το Φεστιβάλ εισάγει μια νέα ενδιαφέρουσα θεματική με δραματοποιημένα ντοκιμαντέρ. Ο Δημήτρης Αθυρίδης παρουσιάζει στο Φεστιβάλ το Τ4 trouble, μια βιογραφία για τον εκκεντρικό κιθαρίστα και ρόκερ της Θεσσαλονίκης Τέρρυ Παπαντίνα, προκαλώντας πολλές συζητήσεις ενώ η διοργάνωση παρουσιάζει ένα ειδικό θεματικό αφιέρωμα για την Αφρικη εκ των εσω με ταινίες Αφρικανών δημιουργών. Η Μάγια Τσόκλη αποτελεί ένα από τα αγαπημένα πρόσωπα αυτής της πρώτης εποχής του θεσμού δίνοντας και μια ανάλαφρη, «λαιφσταιλ» πινελιά με τις απολαυστικές περφόρμανς της στην τελετή λήξης των Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ.

10ο (2008)  – Σύγκρουση Ελλήνων σκηνοθετών με το Φεστιβάλ και τον Δημήτρη Είπίδη (με τον δημιουργό Λάκη Παπαστάθη μπροστάρη) και αρκετά έντονες συζητήσεις για τις αμήχανες επιλογές της διοργάνωσης σε σχέση με τα ελληνικά ντοκιμαντέρ της χρονιάς αλλά και συνολικά για το πρόγραμμα. Το Φεστιβάλ συμπίπτει με την έναρξη της Σαρακοστής και έτσι η διοργάνωση ετοιμάζει ένα πρωτότυπο πάρτυ Καθαράς Δευτέρας με λαγάνες, χαλβά και φασολάδα στο λιμάνι, έξω από την Αποθήκη Γ. 

9ο (2007) – Το Φεστιβάλ δυναμώνει και ανοίγεται στην πόλη. Εκτός από τις δύο αίθουσες της έδρας του οι προβολές πλέον γίνονται και στις δύο αίθουσες της Αποθήκης Α στο Λιμάνι (Κασσαβέτης & Τορνές) αλλά και στο Μουσείο Κινηματογράφου. Στο πρόγραμμα ξεχωρίζει η παρουσίαση σε ανεξάρτητους Αμερικάνους δημιουργούς όπως ο Τζον Άλπερτ, η Μπάρμπαρα Κοπλ, η Τζούλια Ραϊχαρτ και ο Στηβ Μπόγκναρ. Σε μια προβολή στο Λιμάνι που κάνει ιδιαίτερη αίσθηση, ο Στέλιος Κούλογλου παρουσιάζει την πολύκροτη πολιτική ταινία του Εξομολόγηση ενός οικονομικού δολοφόνου.

8ο (2006) – Το Φεστιβάλ παρουσιάζει ένα αφιέρωμα στην σπουδαία φεμινίστρια Κιμ Λοντζινότο ενώ κάνει φέτος και τα επόμενα χρόνια ένα τολμηρό άνοιγμα στα τηλεοπτικά ντοκιμαντέρ με αφιερώματα στον Εξάντα του Γ. Αυγερόπουλου στον Στέλιο Κούλογλου (με το Ρεπορτάζ χωρίς Σύνορα) και τον Σωτήρη Δανέζη (με την Εμπόλεμη Ζώνη), ο Λεωνίδας Αντωνόπουλος (με τους Μουσικούς του Κόσμου) και στην δημιουργική ομάδα του Λάκη Παπαστάθη με το Παρασκήνιο. Τα Ζωντανοί στο Κύτταρο, Σκηνές Ροκ του Αντώνη Μποσκοϊτη και Συναντήσεις με τη μητέρα μου, Λέλα Καραγιάννη του Βασίλη Λουλέ αποτελούν μεταξύ άλλων αγαπημένες ταινίες του κοινού.

7ο (2005) – Το Φεστιβάλ τιμάει την μνήμη από τα 60 χρόνια του Ολοκαυτώματος ενώ η ευαίσθητη Φινλανδή δημιουργός Πίργιο Χονκασάλο τιμάται για το σύνολο του έργου της. Στον απόηχο των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004 αφιερώνει ένα μέρος του στην ιδέα του Ολυμπισμού και στις ιστορίες Ολυμπιονικών. Ο σκηνοθέτης Γιώργος Μπότσος αποτυπώνει στη Μέθεξη (που κερδίζει το βραβείο κοινού) μια μουσική ιστορία παράδοσης από την Θεσσαλονίκη μέχρι τη Λέσβο. 

6ο (2004) – Το Φεστιβάλ τιμάει δύο δημιουργούς με παρουσία και στο ντοκιμαντέρ, τον Θόδωρο Αγγελόπουλο και τον Αμπας Κιαροστάμι ενώ ανοίγει με το αφιέρωμα του στην Τρομοκρατία – η πολιτική της βίας έντονες πολιτικές συζητήσεις στους φεστιβαλικούς σινεφίλ. 

5ο (2003) – Το Φεστιβάλ επεκτείνει την δράση του για πρώτη φορά από 7 σε 10 μέρες προγράμματος. Το αφιέρωμα του με θέμα Παράθυρο στην Παλαιστίνη συγκλονίζει το κοινό. Τιμάται ο Σαλονικιός δημιουργός Απόστολος Κρυωνάς ενώ το κοινό έρχεται για πρώτη φορά σε επαφή με τον ανορθόδοξο πολιτικό και σαρκαστικό κόσμο του Αμερικανού ντοκιμανταρίστα Μαικλ Μουρ.

4ο (2002) – Ο Βέρνερ Χερτζογκ, η Μονικα Τραουτ και ο Μπρους Γουεμπερ τιμώνται από το Φεστιβάλ για το έργο τους ενώ η διοργάνωση διευρύνει επίσης τις θεματικές της προσθέτοντας ταινίες που αφορούν στα Ανθρώπινα Δικαιώματα και στο Περιβάλλον. Θεσπίζει επίσης τα επόμενα χρόνια μια σειρά με σπουδαίες συνεργασίες με φορείς όπως το WWF, η Διεθνής Αμνηστία, ο Ερυθρός Σταυρός.

3ο (2001) –Το Φεστιβάλ κάνει ένα αφιέρωμα αποτίμησης για όσα δραματικά συνέβησαν μέσα στο ’90 στην Ματωμενη Γιουγκοσλαβία ενώ παράλληλα (στα βήματα του Φεστιβάλ Κινηματογράφου) παρουσιάζει μια ρετροσπεκτίβα στα ντοκιμαντερ από το Ιράν και τιμά το έργο του Λευτέρη Ξανθόπουλου. Μια τζαζ μέθεξη στο Ολύμπιον αποτελεί η προβολή του Screamin’ Jay Hawkins του Νίκου Τριανταφυλλίδη. Περισσότεροι από 15 χιλιάδες θεατές αγκαλιάζουν την διοργάνωση που αρχίζει να αγαπιέται από την Θεσσαλονίκη.

2ο (2000) – Με το αυτοαναφορικό για τον κόσμο του ντοκιμαντέρ Σινεμά Βεριτέ του Πήτερ Γουιντόνικ, το εθνογραφικό Είδαν τα Μάτια μας Γιορτές του Στέλιου Χαραλαμπόπουλου και το Μ’ Αρέσουν Οι Καρδιές Σαν Τη Δική Μου του Γιώργου Ζέρβα, ένα στοχαστικό πορτραίτο για τον Μάρκο Βαμβακάρη το κοινό του φεστιβάλ ανακαλύπτει τρεις μεγάλες ταινίες. Η διοργάνωση αναδεικνύει με δυναμικό τρόπο την τεχνολογία κάνοντας μια ανοιχτή συζήτηση με συμμετέχοντα  μέσω τηλεδιάσκεψης τον Έλληνα γκουρού της πληροφορικής Mιχάλη Δερτούζο, σε απευθείας σύνδεση με το MIT της Bοστώνης.

1ο (1999) – Το Φεστιβάλ ξεκινάει στις αίθουσες του Ολύμπιον και Π. Ζάννα. Παρουσιάζει ένα πρόγραμμα με αρκετές θεματικές : Όψεις του Κόσμου, Ανθρώπινες Διαδρομές, Καταγραφή της Μνήμης, Μουσική. Παρουσιάζει επίσης ένα ειδικό αφιέρωμα για τα 100χρονα από τη γέννηση του σπουδαίου Ολλανδού ντοκιμαντερίστα Γιόρις Ίβενς και μια επιλογή με τα ελληνικά ντοκιμαντέρ της χρονιάς. Θεσπίζει επίσης την Αγορά στην οποία παραγωγοί και σκηνοθέτες μπορούν να προωθήσουν τις ταινίες τους ή να αναζητήσουν χρηματοδότηση. Τα Νυχτολούλουδα του Νίκου Γραμματικού αναδεικνύεται στην ταινία-γεγονός του πρώτου αυτού φεστιβάλ ενώ η διοργάνωση τιμάει το έργο του σκηνοθέτη Δημήτρη Μαυρίκιου.