Η μεταπολεμική και μετεμφυλιακή Ελλάδα μέσα από τη μεγάλη οθόνη

Στον χώρο του κινηματογράφου υπάρχει ένα ερώτημα που έχει απασχολήσει τους κριτικούς και το κοινό σε διάφορες περιόδους και σχετίζεται με την αξία και τη θεματολογία του παλιού “ασπρόμαυρου” ελληνικού κινηματογράφου.

Για να κατανοήσουμε το θέμα , θα πρέπει να γνωρίζουμε έστω και αδρομερώς  το ιστορικό και κοινωνικό –οικονομικό πλαίσιο στο οποίο μέσα εκτυλίσσεται ο ελληνικός παλιός κινηματογράφος. Βρισκόμαστε στη δεκαετία μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο (1939-1945) και τον εμφύλιο (1946-49) μια δεκαετία η οποία σημάδεψε τη χώρα μας, αφού στην τετραετία 1940-44 (πόλεμος κατοχή αντίσταση) η Ελλάδα  ανήκε στις χώρες με μεγάλο αριθμό απωλειών και καταστροφών.

Την διάλυση της χώρας τη φτώχεια και την εξαθλίωση ήρθε να συμπληρώσει ένας σκληρός αδελφοκτόνος  ,εμφύλιος πόλεμος που ρήμαξε ολοκληρωτικά ό,τι ελάχιστο είχε  απομείνει.

Δεν ήταν δυνατόν λοιπόν ο  ελληνικός κινηματογράφος να μην επηρεαστεί από τα γεγονότα αυτά, γι’ αυτό μια μεγάλη θεματολογία έργων αφορά την κατοχή και την αντίσταση.

Μερικές από αυτές τις ταινίες έχουν συνήθως ως κορμό  μια ερωτική ιστορία την οποία περικλείουν μέσα στη γενικότερη ατμόσφαιρα του πολέμου και προσπαθούν να εξάψουν το πατριωτικό αίσθημα του κοινού αποφεύγοντας όμως, λόγω των πολιτικών συγκυριών , να αναφερθούν στον εμφύλιο και τις πολιτικές διαμάχες της εποχής παρά μόνο έμμεσα.

Παρακάτω θα δούμε κάποιες ταινίες με τα παραπάνω χαρακτηριστικά:

Οι Κυρίες της Αυλής (1966) σε σκηνοθεσία Ντίνου Δημόπουλου

Παρακολουθούμε την ζωή σε μια αυλή της μετεμφυλιακής Αθήνας. Η κυρία Μελίτα περιμένει να έρθει ο σύζυγος της ο οποίος είναι εξαφανισμένος από τα χρόνια του εμφυλίου. Ένας νέος συγγραφέας ο Νίκος πολιορκεί την κυρία Μελίτα, μπλέκεται όμως και σε ερωτικές περιπέτειες με την νεαρή Άννα. Ταυτόχρονα ο Πίπης, ένας νεαρός ζωγράφος που ζει από “τράκες” των άλλων, προσπαθεί να λύσει τα προβλήματα όλων εκτός από τα δικά του.

Αυτοί που Μίλησαν με τον Θάνατο (1970) σε σκηνοθεσία Γιάννης Δαλιανίδης 

Η ιστορία ακολουθεί μια παρέα πέντε ανέμελων φοιτητών που μπλέκεται στη δίνη του πολέμου και της αντίστασης. Πρωταγωνίστρια είναι η Μάρθα  η οποία είναι νοσοκόμα στο μέτωπο και ερωτεύεται τον Κώστα. Όταν τελειώνει ο πόλεμος οι ήρωες μας μπαίνουν στην αντίσταση. Ο Κώστας θέλει να μπει στην ομάδα τους αλλά είναι επιφυλακτικοί μαζί του εξαιτίας του πατέρα του που είναι καταδότης των Γερμανών.

Υπολοχαγός Νατάσα (1970) σε σκηνοθεσία Νίκου Φώσκολου 

Η Νατάσα, μια νεαρή κοπέλα που σπουδάζει τραγούδι, γνωρίζει στο τέλος του πολέμου και την αρχή της κατοχής τον Ορέστη, έναν νεαρό αξιωματικό τον οποίο ερωτεύεται και συμμετέχει μαζί του στην αντίσταση. Προκαλεί όμως τον φθόνο του Γερμανού αξιωματικού Μαξ ο οποίος ήταν συμφοιτητής της και ερωτευμένος μαζί της.

Μεγάλο μέρος της θεματολογίας καλύπτεται από θέματα επίκαιρα εκείνη την εποχή όπως η μετανάστευση όπου καταδεικνύεται ένα οξύ  κοινωνικό θέμα, αφού χιλιάδες νέα παιδιά  εγκατέλειπαν τη χώρα προκειμένου να εργαστούν σε Ευρωπαϊκές χώρες και γυρνούσαν πίσω(κάποιοι πετυχημένοι οικονομικά κάποιοι όχι), ηλικιωμένοι πια έχοντας ξεριζωθεί από τον τόπο τους . Μερικές χαρακτηριστικές ταινίες είναι οι εξής:

Ο Μετανάστης (1965) σε σκηνοθεσία Νέστορα Μάτσα 

Ο Θανασός, ένας φτωχός νέος αναγκάζεται να φύγει από τον τόπο του αφήνοντας την αγαπημένη του διότι πρέπει να θρέψει την οικογένεια του και να παντρέψει τις αδελφές του. Ύστερα από χρόνια μαθαίνεται το νέο ότι ο Θανασός επιστρέφει. Όλοι νομίζουν πως επιστρέφει πλούσιος και εναποθέτουν σε αυτόν τις ελπίδες τους.

Ο Άνθρωπος που Γύρισε από τα Πιάτα (1969) σε σκηνοθεσία Γλυκοφρύδης Πάνος

Ο Λάκι Πέτρις, είναι ένας ομογενής που γύρισε στην Ελλάδα από την Αμερική με σκοπό να παντρευτεί. Θυμάται συνεχώς πόσα πιάτα έπλενε στην Αμερική μέχρι να πετύχει, και μπλέκεται σε κωμικές περιπέτειες.

Ο Φανούρης και το Σόι του (1957) σε σκηνοθεσία Δημήτρη Ιωαννόπουλου

Ο Φανούρης, για να παντρέψει την αδελφή του Κατίνα πουλάει μαζί με τα αδέλφια του ένα κτήμα. Χρειάζεται όμως και η συμφωνία του μετανάστη αδελφού του Γιάννη ο οποίος κατά σύμπτωση έρχεται στην Αθήνα για διακοπές με τη γυναίκα του. Όμως, επειδή λείπει πολλά χρόνια δεν καλοθυμάται καν την αδελφή του και οι αστείες περιπέτειες ξεκινούν.

Άλλες ταινίες παρουσιάζουν τη μεταπολεμική και μετεμφυλιακή κοινωνία της Ελλάδας με θέματα όπως η κοινωνική κινητικότητα και κοινωνική ανέλιξη. Το θεματικό μοτίβο εδώ είναι ο  φτωχός νέος που έρχεται από την επαρχία και σπουδάζει η προσπαθεί να σταδιοδρομήσει  με πολλές δυσκολίες   στην Αθήνα βιώνοντας έναν ιδιότυπο κοινωνικό ρατσισμό αλλά που στο τέλος θα τα καταφέρει επισφραγίζοντας μάλιστα τις πιο πολλές φορές την επιτυχία του με έναν γάμο(άλλο ένα φετίχ του ελληνικού κινηματογράφου) με μια κοπέλα από αστικά η μεγαλοαστικά στρώματα.

Μια και αναφερθήκαμε στην Αθήνα , που εκείνη την εποχή ήταν το κέντρο της Ελλάδας δεν θα πρέπει να ξεχάσουμε ότι υπάρχουν πολλές ταινίες που δείχνουν την αλλαγή της πόλης όπως την ξέρουμε σήμερα δηλαδή υπερπληθυσμός, καταστροφή της  παλιάς Αθηναϊκής γειτονιάς χάριν της πολυκατοικίας και της αντιπαροχής της ‘’επέλασης του μοντέρνου’’ πάνω στο παλιό. Το μοτίβο εδώ είναι η προτίμηση  των ηρώων των ταινιών να ζήσουν ‘’μοντέρνα’’ σε μια καινούρια πολυκατοικία δίνοντας τα παλιά σπίτια σε εργολάβους να τα γκρεμίσουν και να χτίσουν πολυκατοικίες η και ουρανοξύστες(μην ξεχνάμε  ότι η μετεμφυλιακή Ελλάδα θαύμαζε ό,τι αμερικάνικο) παίρνοντας ‘’αντιπαροχή’’(το σύνηθες πολεοδομικό  φαινόμενο της Αθήνας του 50-60) διαμερίσματα.  Όλα αυτά με γλαφυρό , αλλά και κωμικό πολλές φορές τρόπο τα πραγματεύονται οι ταινίες της εποχής.

Η Δε Γυνή Να Φοβείται τον Άνδρα (1965) σε σκηνοθεσία Γιώργου Τζαβέλλα 

Η Ελένη, μια καλόκαρδη αλλά αμόρφωτη κοπέλα συζεί με τον Αντωνάκη, ανώτερο δημόσιο υπάλληλο. Του είναι πιστή και αφοσιωμένη, υποταγμένη θα λέγαμε και έχει ένα “κόμπλεξ” γιατί δεν είναι επίσημη σύζυγος του και η κοινωνία δεν την αποδέχεται. Ο Αντωνάκης είναι αυστηρός και αυταρχικός ώσπου ένα απροσδόκητο γεγονός τον αλλάζει και αποφασίζει να αποκαταστήσει την Ελένη. Αυτό το έργο δίνει στοιχεία τόσο για τη θέση της γυναίκας και την αξία του γάμου όσο και για τις παλιές γειτονιές της Αθήνας που “τσιμεντοποιούνται”.

Επίσης έντονο είναι το θέμα του αδερφού, η θέση του αδερφού που δεν μπορεί σύμφωνα με τα ήθη της εποχής να αποκατασταθεί (μην ξεχνάμε ότι εκείνη την εποχή αποκατάσταση σήμαινε γάμο) αν πρώτα δεν παντρευτεί  η αδερφή του

Η Ωραία του Κουρέα (1969) σε σκηνοθεσία Ντίνου Δημόπουλου 

Η Μάρθα είναι “αιώνια” αρραβωνιαστικιά του Γιάννη ο οποίος δεν μπορεί να την αποκαταστήσει αν δεν παντρέψει πρώτα τις αδελφές του, που η κάθε μια έχει τη δική της ιδιαιτερότητα. Τότε η Μάρθα συλλαμβάνει ένα σχέδιο ώστε να παντρέψει τις αδελφές του Γιάννη με άντρες από τη γειτονιά, ενώ παράλληλα παρασκηνιακά κανονίζει να έρθουν οι εργολάβοι να πάρουν το παλιό σπίτι του Γιάννη και να το κάνουν πολυκατοικία, ώστε να αποκτήσουν προίκα.

Δεσποινίς ετών 39 (1954) σε σκηνοθεσία Αλέκου Σακελάριου

Ο Τηλέμαχος είναι ερωτευμένος με την Φωφώ, την οποία όμως δεν μπορεί να παντρευτεί διότι έχει ορκιστεί στους γονείς του πως δεν θα παντρευτεί αν δεν αποκαταστήσει πρώτα την αδελφή του την Χρυσάνθη, πράγμα δύσκολο, αφού η Χρυσάνθη είναι σε μεγάλη ηλικία. Με τη συμβουλή του φίλου του Σταμάτη δημοσιεύει μια αγγελία γάμου για την αδελφή του.

Είναι αδύνατο σε ένα άρθρο να χωρέσει η θεματολογία δύο η τριών δεκαετιών που μορφοποίησαν τη σημερινή  ελληνική κοινωνία. Είναι δυνατόν όμως να καταλάβουμε μέσα από αυτές τις ταινίες μια εποχή παλιά που εμείς οι νεότεροι δεν γνωρίσαμε, την ξέρουμε όμως από ιστορίες και διηγήσεις των παππούδων μας που τη έζησαν από “πρώτο χέρι” όπως λέμε. Ίσως αυτό δίνει και την απάντηση σε ένα συνεχές ερώτημα που πλανιέται ” … μα τι έχουν αυτές οι ταινίες και τις βλέπουμε ξανά και ξανά;”