Η Μαρκετάκη της κινηματογραφικής αγάπης

της Λίνας Μυλωνάκη, δημοσιογράφου, ιστορικού κινηματογράφου, Δρ. Κινηματογραφικών Σπουδών ΑΠΘ

Ταλαντούχα, οξυδερκής, δυναμική: Με τρεις λέξεις, η Τώνια Μαρκετάκη. «Για τη γυναίκα ο δρόμος είναι σκληρός. Ένας σκηνοθέτης –άνδρας– έχει μόνο να αποδείξει ότι είναι καλός σκηνοθέτης. Μια γυναίκα σκηνοθέτης έχει να αποδείξει πρώτα ότι μπορεί να είναι σκηνοθέτης και μετά, καλός σκηνοθέτης[1],υποστήριζε. Η κοσμοθεωρία της για το σινεμά ξεπερνούσε τα όρια του γυναικείου κινηματογράφου, στον οποίο ποτέ δεν την ενδιέφερε να ανήκει.

«Δεν μ’ ενδιαφέρει να πάω σε φεστιβάλ γυναικείου κινηματογράφου – μ΄ενδιαφέρει, όμως, πάρα πολύ να πάω σε φεστιβάλ κινηματογράφου. […] Απ’ τη στιγμή που είσαι «γυναίκα-σκηνοθέτης», δεν πειράζει αν είναι και κακή η ταινία σου: θα την πάρουμε στο φεστιβάλ, γιατί πρέπει να υποστηριχτεί ο γυναικείος κινηματογράφος. Αυτό δεν το δέχομαι. Είμαι πολύ φιλόδοξη. Δεν θέλω να είμαι επί ίσοις όροις: ΕΙΜΑΙ επί ίσοις όροις! Κι αυτό δεν τοχει αμφισβητήσει κάνεις μέχρι σήμερα. Γιατί, λοιπόν, πρέπει να’ χω το άλλοθι της θηλυκότητάς μου για να περάσω; Δε μιλώ προσωπικά. Διεκδικώ το ίδιο δικαίωμα για όλες τις γυναίκες», έλεγε σε συνέντευξη που έδωσε για την ταινία της «Τιμή της αγάπης» το 1984[2].

Μια ταινία ο τίτλος της οποίας προδίδει το αναπόσπαστο συστατικό στοιχείο του έργου της Τώνιας Μαρκετάκη: την αγάπη. Αγάπη για τον άνθρωπο, αγάπη για την τέχνη, αγάπη για τη δημιουργία, αγάπη για το σινεμά, στο οποίο αποφάσισε να αφιερωθεί από την τρυφερή ηλικία των 6 ετών, όταν η μητέρα της την πήρε μαζί σε μια κινηματογραφική προβολή. Η πρώτη αυτή τυχαία επαφή με τον κινηματογράφο υπήρξε καθοριστική για τον κατοπινό δρόμο στη ζωή της. Η απόφαση ήταν απλή και τελεσίδικη: «Είπα θα γίνω σκηνοθέτης –και έγινα», δήλωνε η ίδια στις μετρημένες συνεντεύξεις της.

Σκηνοθέτης σε ανδροκρατούμενο χώρο

Η Τώνια Μαρκετάκη σπούδασε κινηματογράφο στο περίφημο IHDEC –το Ινστιτούτο Ανώτατων Κινηματογραφικών Σπουδών (Institut des Hautes Etudes Cinematographiques) στο Παρίσι, στα χρόνια που μεσουρανούσε η nouvelle vague. Συμφοιτητές της οι Θόδωρος Αγγελόπουλος, Αλέξης Γρίβας, Σταύρος Κωνστανταράκος, Λάμπρος Λιαρόπουλος, Νίκος Παναγιωτόπουλος. Ήταν η μόνη γυναίκα σε έναν ανδροκρατούμενο χώρο: Το τμήμα σκηνοθετών της IDHEC δεν τη δέχτηκε, όπως και το τμήμα οπερατέρ. «Μου είχε δηλωθεί ανοιχτά και απροκάλυπτα: γυναίκες στη σκηνοθεσία δεν παίρνουμε – μόνο στο μοντάζ», έγραφε η ίδια. Τελικά, κατάφερε να επιβάλει την παρουσία της στη σχολή και να εγγραφεί στους οπερατέρ.

Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, εργάστηκε ως δημοσιογράφος και κριτικός κινηματογράφου στις εφημερίδες «Δημοκρατική Αλλαγή, «Το Βήμα» και στο περιοδικό «Ταχυδρόμος». Το 1967 έκανε την πρώτη της ταινία μικρού μήκους (Ο Γιάννης και ο δρόμος), με πρωταγωνιστή το δημοσιογράφο Γιώργο Βότση. Την ίδια χρονιά φυλακίστηκε και εξορίστηκε. Δούλεψε στο Λονδίνο ως βοηθός μοντέρ και, αργότερα, στο Αλγέρι, ως σκηνοθέτης εκπαιδευτικών ταινιών για αγράμματους αγρότες.

Το κινηματογραφικό έργο της συνεχίστηκε με τρεις μεγάλου μήκους ταινίες: Ιωάννης ο βίαιος (1973), Η τιμή της αγάπης (1984) και Κρυστάλλινες νύχτες (1992). Ανάμεσα στις δύο πρώτες ταινίες της, το 1976, η Τώνια Μαρκετάκη ξεκίνησε το γύρισμα μιας ταινίας επιστημονικής φαντασίας, εμπνευσμένης από το Μικρό Πρίγκηπα, την οποία όμως δεν κατόρθωσε να ολοκληρώσει.

Παράλληλα με το σινεμά, η Τώνια Μαρκετάκη ασχολήθηκε με τη μετάφραση και το θέατρο, αφήνοντας αξιόλογο μεταφραστικό έργο. Εργάστηκε στην ΕΡΤ ως βοηθός διευθυντή και αργότερα ως σκηνοθέτης στο θέατρο και την τηλεόραση, όπου ξεχώρισε με τη σκηνοθεσία της σειράς Το Λεμονόδασος, βασισμένης στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Κοσμά Πολίτη.

Ανάμεσα στο ρεαλισμό και την ποίηση

Και οι τρεις μεγάλου μήκους ταινίες της –Ιωάννης ο βίαιος, Η τιμή της αγάπης και Κρυστάλλινες νύχτες­– ακροβατούν επιδέξια ανάμεσα στο ρεαλισμό και στην ποίηση. Παράλληλα, μέσα από απλές ιστορίες, τις οποίες αφηγείται με αφοπλιστική ειλικρίνεια και αντισυμβατικό βλέμμα, αναδύονται διαχρονικοί προβληματισμοί γύρω από ανθρώπινα και κοινωνικά ζητήματα: αγάπη, έρωτας, προδοσία, απώλεια, δύναμη, αδυναμία, έγκλημα, κάθαρση.

Στον «Ιωάννη το βίαιο» (1973), μια αστυνομική ταινία γύρω από το φόνο μιας γυναίκας τον οποίο ο ψυχικά διαταραγμένος δράστης ομολογεί, ανατέμνει με χειρουργική ακρίβεια τις συνθήκες που δημιουργούν το μικροαστισμό στη μεταδικτατορική Ελλάδα. Ο νεαρός δολοφόνος ζει στο περιθώριο αυτής της κοινωνίας, σε έναν δικό του ονειρικό σύμπαν, όπου η σχιζοφρένεια γεννά μια καθαρτική βία. Οι κριτικές υποδέχονται με ενθουσιασμό τον «Ιωάννη το βίαιο» και γράφουν για μια «ταινία βαθύτατου υπαρξιακού προβληματισμού, που δεν περιορίζεται στο να θέτει ερωτήματα, αλλά αγγίζει και συμπεράσματα, έστω και ακραία κάποτε κάποτε…»[3]. Η δίκη του πρωταγωνιστή δίνεται από τη Μαρκετάκη μεσα από «μιαν αντικειμενική απόσταση, αλλά από αυτό το ψυχρό, ανήλεο και καυστικό βλέμμα βγαίνει μια απελπισμένη κραυγή. Μια αυστηρή, απελπισμένη, αλλά και συγκλονιστική τρίωρη ταινία, που δεν δίνει στο θεατή καμιά δυνατότητα ταύτισης κι αρνείται το παραμικρό μελοδραματικό εφέ…»[4].

Στην «Τιμή της αγάπης», μολονότι πρόκειται για ταινία εποχής, η σκηνοθέτης επιλέγει να μην αναπαραστήσει με σκηνική λεπτομέρεια το ιστορικό παρόν της νουβέλας του Θεοτόκη, αλλά να ανασυνθέσει αποτελεσματικά –και αυτό είναι το δημιουργικά ευφυές στην ταινία– την ατμόσφαιρα της εποχής, που μετουσιώνεται στην εικαστική αντίληψη του κάδρου, στο ρεαλισμό των χαρακτήρων και στην άψογη αποτύπωση του κερκυραϊκού περίγυρου, τον οποίο με τόση φροντίδα αποδίδει. Οι συνεργάτες της Μαρκετάκη στην «Τιμή της αγάπης» θυμούνται την επιμονή της σκηνοθέτιδας να παραμείνει ακριβής στην αίσθηση του χώρου και του χρόνου που φιλοξενεί την ιστορία της, χωρίς τις παραμικρές εκπτώσεις. Ένας από τους πρωταγωνιστές της, ο Στρατής Τσοπανέλης, αναφέρει χαρακτηριστικά ότι η Μαρκετάκη ταξίδεψε με τους ηθοποιούς και το συνεργείο της στην Κέρκυρα δέκα μέρες πριν ξεκινήσουν τα γυρίσματα, ώστε να υπάρξει η αναγκαία ευχέρεια χρόνου για την εξοικείωσή τους με το νησί και τους ανθρώπους του –απαραίτητες για εκείνη προϋποθέσεις για ένα άρτιο γύρισμα.

Στις «Κρυστάλλινες νύχτες» (1992), μια ιστορία ακραίας αγάπης ανάμεσα σε μια Γερμανίδα και έναν Εβραίο τις παραμονές του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου στην Ελλάδα, η σκηνοθέτης καταδύεται στο βάθος της ανθρώπινης ύπαρξης, επιδιώκοντας να χαρτογραφήσει τον απόλυτο έρωτα. «Μ’ αρέσει το άγγιγμα του γελοίου πάνω στο τραγικό. Μ’ αρέσει πλάι στην υπέρβαση, που είναι για μένα η μόνη ουσία, η στυφή γεύση της χυδαιότητας –που είναι η βάση της καθημερινής μας αλήθειας. […] Κάποιοι πιστεύουν πως η ταινία μου είναι φιλοεβραϊκή. Άλλοι το αντίθετο. Για μένα, είναι η έκφραση ενός φλεγόμενου μυαλού που απευθύνεται στους όμοιους του. Και πιστεύω πως το κοινό του σινεμά –αυτοί που επιμένουν να πηγαίνουν στο σινεμά, σε μια εποχή που υπερπροσφορά σε εικόνα μέσα στο σπίτι κάνει τις συνειδήσεις κορεσμένες από αυτό το μέσον– αυτοί, λοιπόν, που αναζητούν τη σκοτεινή αίθουσα με τη μαγεία και τη μοναξιά της, είναι φλεγόμενα μυαλά […] Μπορεί να είναι τρέλα να θες να πεις τέτοια πράγματα σε μια ταινία. Τι άλλο είναι ένας σκηνοθέτης, παρά ένας τρελός που παίρνει τον εαυτό του για θεό σε μικρογραφία; », έγραφε η ίδια η Μαρκετάκη για τις «Κρυστάλλινες νύχτες».

Η σκηνοθέτης Ελένη Αλεξανδράκη, στο κινηματογραφικό πορτρέτο της για την Τώνια Μαρκετάκη, υπογραμμίζει τη σκηνοθετική αξία της και την καθαρότητα του καλλιτεχνικού της βλέμματος: «Η Μαρκετάκη αποφεύγει μανιωδώς την νέκρα του αυτονόητου ή αυτού που θεωρείται κοινά αποδεκτό. Οι ταινίες της βλέπουν πιο μακριά από τον καιρό τους. Κι αυτό συμβαίνει γιατί ενώ μιλάει μέσα από το βίωμα, μεταμορφώνει την εμπειρία της σε απόλυτο καλλιτεχνικό γεγονός. Η εμπνευσμένη ψυχή της διαγράφεται μυστικά αλλά ολοκάθαρα μέσα στις ταινίες της»[5].

Διαβάστε:

Α. Κυριακίδης (επιμ.). Τώνια Μαρκετάκη. 35ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης- Εταιρεία Ελλήνων Σκηνοθετών. Θεσσαλονίκη, 1994.

Δείτε:

• Το τηλεοπτικό αφιέρωμα της ΕΡΤ2 στην Τώνια Μαρκετάκη (1994), σε σκηνοθεσία Ελένης Αλεξανδράκη http://flix.gr/articles/tonia-marketaki-tribute-2014.html
• «Ο έρωτας των πρώτων πλάνων» (1997), Τώνια Μαρκετάκη, http://archive.ert.gr/20598/
• Παρασκήνιο (2005), «Τώνια Μαρκετάκη», http://archive.ert.gr/68873/

[1] Βλ. συνέντευξη της Τώνιας Μαρκετάκη στην Ίνα Αργυρίου για το περιοδικό Cosmopolitan, Νοέμβριος 1983. Στο: Α. Κυριακίδης (επιμ.). Τώνια Μαρκετάκη. 35^ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης- Εταιρεία Ελλήνων Σκηνοθετών. Θεσσαλονίκη, 1994.

[2] Βλ. την παραπάνω συνέντευξη.

[3] Κριτική του Γιώργου Πηλιχού για την εφημερίδα «Τα Νέα», 6 Νοεμβρίου 1973.

[4] Κριτική του Ekkehard Pluta στην εφημερίδα Stuttgarter Zeitung, 28 Ιουνίου 1974.

[5] Η Ελένη Αλεξάνδρακη ορκίζεται ακόμη στο όνομα της Τώνιας Μαρκετάκη. Flix, 1 Δεκεμβρίου 2014, http://flix.gr/articles/tonia-marketaki-tribute-2014.html

Aφιέρωμα Τωνιά Μαρκετάκη και Φρίντα Λιάππα στην Ταινιοθήκη Θεσσαλονίκης

Η Τώνια Μαρκετάκη και η Φρίντα Λιάππα, οι δύο μεγάλες απούσες σκηνοθέτιδες, άφησαν το δυναμικό τους στίγμα στον μεταπολιτευτικό ελληνικό κινηματογράφο. Αυτή την εβδομάδα, η Ταινιοθήκη Θεσσαλονίκης τιμά τις δύο δημιουργούς αναζητώντας τη δύναμη της ελευθερίας έτσι όπως την κατέγραψαν στο έργο τους, μέσα από το αφιέρωμα με τίτλο Τώνια Μαρκετάκη & Φρίντα Λιάππα «Strength of Freedom».

Στο πλαίσιο του αφιερώματος προβάλλονται δύο μεγάλου μήκους ταινίες της Τ. Μαρκετάκη, τα φιλμ Ιωάννης ο βίαιος (1973) και Η τιμή της αγάπης (1983), και τέσσερις ταινίες της Φρ. Λιάππα: οι μικρού μήκους Μετά σαράντα μέρες (1972), Μια ζωή σε θυμάμαι να φεύγεις (1977) και Απεταξάμην (1980) και η μεγάλου μήκους Οι δρόμοι της αγάπης είναι νυχτερινοί (1981).

*Σινεμά: Αποθήκη 1, Αίθουσα Σταύρος Τορνές, Πέμπτη 8 Δεκεμβρίου- 18:30  Μετά σαράντα μέρες / Μια ζωή σε θυμάμαι να φεύγεις / Απεταξάμην, 21:00  Ιωάννης ο βίαιος, Παρασκευή 9 Δεκεμβρίου 18:30  Οι δρόμοι της αγάπης είναι νυχτερινοί, 21:00  Η τιμή της αγάπης, Σάββατο 10 Δεκεμβρίου 18:00  Ιωάννης ο βίαιος, 21:15  Οι δρόμοι της αγάπης είναι νυχτερινοί, Κυριακή 11 Δεκεμβρίου 18:30  Η τιμή της αγάπης, 21:00  Μετά σαράντα μέρες / Μια ζωή σε θυμάμαι να φεύγεις / Απεταξάμην