Ματαρόα: Μια ιστορία μνήμης – λήθης στο 21ο ΦΝΘ

«Ποτέ μια τόσο παράταιρη ομάδα ανθρώπων

δεν είχε ξεκινήσει κυνηγώντας τον ίδιο ειρηνικό σκοπό»

(Νέλλη Ανδρικοπούλου. Το ταξίδι του Ματαρόα, 1945.

Στον καθρέφτη της μνήμης. Αθήνα: Εστία, 2007)

Ένα ιστορικό πλοίο ξαναπιάνει λιμάνι. Το θρυλικό «Ματαρόα», το πλοίο που το Δεκέμβριο του 1945 μετέφερε τον ανθό της ελληνικής νεολαίας των γραμμάτων και των τεχνών σε ένα δρομολόγιο σωτηρίας από τον Πειραιά στον Τάραντα, με τελικό προορισμό το Παρίσι, επιστρέφει. Με τη βοήθεια της σύγχρονης τεχνολογίας επαυξημένης πραγματικότητας (AR–Augmented Reality), το «Ματαρόα» αγκυροβολεί ψηφιακά στο Θερμαϊκό, στην Α΄προβλήτα του λιμανιού, με αφορμή το φετινό 21ο Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης και το ντοκιμαντέρ «Ματαρόα», σε σκηνοθεσία Ανδρέα Σιαδήμα.

Η ταινία πραγματεύεται τις ιστορίες, τις μνήμες και το μύθο γύρω από το «Ματαρόα», που χαρακτηρίστηκε «το πλοίο της μεγάλης φυγής» για μια ολόκληρη γενιά. Το ντοκιμαντέρ «Ματαρόα», που εντάσσεται στην ενότητα «Ανεξίτηλες Μνήμες» του ελληνικού προγράμματος του 21ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκη, ακολουθεί την πορεία των 150 Ελλήνων που επιβιβάστηκαν στο πλοίο, με πρωτοβουλία του τότε διευθυντή του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών Οκτάβιου Μερλιέ, από την σπαρασσόμενη Ελλάδα του Εμφυλίου στο Παρίσι του ευρωπαϊκού διαφωτισμού, σε ένα ταξίδι ελευθερίας και δημιουργίας.

«Ματαρόα: Μαγική λέξη. Δεν λέει και κάτι πολύ συγκεκριμένο, αλλά, όπως όλοι οι μεγάλοι μύθοι, διαθέτει μία φοβερή λέξη», αναφέρει στην ταινία ο καθηγητής αρχιτεκτονικής Παναγιώτης Τουρνικιώτης. Μια λέξη που και η ίδια, όπως εξηγεί ο σκηνοθέτης της ταινίας Ανδρέας Σιαδήμας, «ταξιδεύει ως έννοια και διατηρεί μέχρι σήμερα την αμφισημία της, παίρνοντας διαφορετικές ερμηνείες σε διαφορετικές συνθήκες. Αυτό το ανοιχτό πλαίσιο σκέψης που συμβολίζει το Ματαρόα θέλησα να αποτυπώσω στην ταινία μου. Γι’ αυτό και ο υπότιτλος του ντοκιμαντέρ: Το ταξίδι συνεχίζεται».

«Το ταξίδι του Ματαρόα είναι ένα ιστορικό γεγονός στην πορεία της σύγχρονης Ελλάδας που κάποτε θα έπρεπε να γραφτεί», δήλωνε ένας από τους πιο διάσημους επιβάτες του πλοίου, ο φιλόσοφος Κορνήλιος Καστοριάδης. Το ντοκιμαντέρ του Ανδρέα Σιαδήμα συγκεντρώνει πληθώρα ιστορικών τεκμηρίων για την πορεία των επιβατών του Ματαρόα, στην πλειονότητά τους υποτρόφων της γαλλικής κυβέρνησης, που μπόρεσαν να διαφύγουν και να βρουν καταφύγιο στην Ευρώπη. Ανάμεσά τους μερικοί από τους πιο μεγάλους Έλληνες διανοούμενους και καλλιτέχνες, όπως ο Κώστας Αξελός, ο Εμμανουήλ Κριαράς, ο Νικόλας Σβορώνος, η Μάτση Χατζηλαζάρου, η Νέλλη Ανδρικοπούλου και ο Μέμος Μακρής.

Η ταινία φέρνει στο φως ιστορίες και μνήμες από το ταξίδι του ιστορικού πλοίου. Παρακολουθεί την επεισοδιακή έξοδο μιας ομάδας νέων ανθρώπων από τη φλεγόμενη Ελλάδα της δεκαετίας του ’40, μια διαδρομή από τη λήθη στη μνήμη, για μια γενιά και ένα ταξίδι που 70 χρόνια μετά εξακολουθούν να εμπνέουν. Ένα τραύμα που μετασχηματίστηκε σε ελευθερία και δημιουργικότητα και έμελλε να σημαδέψει τις πνευματικές και καλλιτεχνικές εξελίξεις της μεταπολεμικής Ευρώπης.

Το «Ματαρόα» του Ανδρέα Σιαδήμα διαθέτει πλούσιο αρχειακό υλικό και διασώζει πολύτιμες προφορικές μαρτυρίες των διάσημων επιβατών του πλοίου (Μάνος Ζαχαρίας, Νέλλη Ανδρικοπούλου, Εμμανουήλ Κριαράς, Ελένη Θωμοπούλου κ.ά.), κάποιοι από τους οποίους έφυγαν από τη ζωή. «Μου φάνηκε αρχικά περίεργο ότι τα παιδιά των υποτρόφων γνώριζαν πολύ λίγα πράγματα για το “Ματαρόα”, καθώς οι γονείς τους απέφευγαν να αναφερθούν σ’ αυτό, εγκαταλείποντάς το ως τραυματική μνήμη. Όλοι τους εξάλλου είχαν ένα δύσκολο παρελθόν, που δεν ήθελαν να θυμούνται. Ήταν η Ελλάδα που ήθελαν να αφήσουν πίσω τους για να ξεκινήσουν μια καινούρια ζωή, μακριά από πολιτικά πάθη», σχολιάζει ο σκηνοθέτης.

Ωστόσο, το ντοκιμαντέρ «Ματαρόα» δεν αρκείται στην ιστορική τεκμηρίωση. Προχωρά ένα βήμα μπροστά και επιδιώκει να αναψηλαφήσει την ιστορία και τους μύθους που χτίστηκαν γύρω από το «Ματαρόα» στη διαχρονία του, αναζητώντας πώς το ταξίδι του διατρέχει τις γενιές και τις εμπνέει. Πώς η λήθη για την πατρίδα που κάποιοι άφησαν πίσω τους γίνεται μνήμη και πώς αυτή επανέρχεται σε νέες και διαφορετικές εκφάνσεις του σύγχρονου πολιτισμού (θέατρο, κόμιξ, μουσική, λογοτεχνία, ποίηση, αρχιτεκτονική, εικαστικές τέχνες κ.ά.). «Εκείνο που ξεκίνησε αρχικά ως ιστορικό ντοκιμαντέρ κατέληξε να γίνει μια ανοιχτή ταινία με προεκτάσεις στο σήμερα για το πώς η ιστορία του Ματαρόα επιστρέφει σε μια εποχή κρίσης, με έντονο κύμα μετανάστευσης, και με ποια χαρακτηριστικά», λέει ο σκηνοθέτης. Και ζητά από τους θεατές να δουν το ντοκιμαντέρ του μ’ αυτό το σκεπτικό, αφού «δεν φτάνει να βρούμε τους παραλληλισμούς με το σήμερα, αλλά να εμβαθύνουμε στα αίτια που δημιουργούν παρόμοιες συνθήκες φυγής».

Αξίζει να σημειωθεί ότι η ταινία «Ματαρόα» του Ανδρέα Σιαδήμα είναι ένα από τα έξι ελληνικά ντοκιμαντέρ του 21ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης που θα συμμετάσχει στο τμήμα Media Library του καταξιωμένου Φεστιβάλ Visions du Réel (5-13/4/2019) στην Ελβετία.

Προβολές:

Πέμπτη 7 Μαρτίου 2019, Αποθήκη 1 (αίθουσα Τζον Κασσαβέτης), 20.00

Κυριακή 10 Μαρτίου 2019, Αποθήκη Δ΄(αίθουσα Φρίντα Λιάππα), 15.30

***Οι προβολές της ταινίας εντάσσονται στις παράλληλες εκδηλώσεις της έκθεσης με τίτλο «Souvenirs de Salonique, Γαλλικές Ιστορίες από το χθες στο σήμερα», που διοργανώνει το Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης, σε συνεργασία με το Γενικό Προξενείο της Γαλλίας στη Θεσσαλονίκη.***