Ματαρόα: Μια ταινία που ξαναδιαβάζει την Ιστορία στην Ελλάδα της κρίσης

Ο Ανδρέας Σιαδήμας αναπλάθει στη νέα του ταινία μια από τις πλέον ιδιαίτερες ιστορίες της Ελλάδας του ‘40. Το Δεκέμβριο του 1945 το νεοζηλανδέζικο πλοίο Ματαρόα μετέφερε, μετά από οργάνωση του Γαλλικού Ινστιτούτου της Αθήνας, από το λιμάνι του Πειραιά στον Τάραντα της Ιταλίας –και από εκεί με τρένο στο Παρίσι – μια ομάδα νέων καλλιτεχνών και επιστημόνων. Στόχος του ταξιδιού η διάσωση και η μεταφορά του γαλλικού πνεύματος σε μια επιλεγμένη ομάδα νέων ανθρώπων, οι οποίοι επιστρέφοντας στην πατρίδα τους θα γινόντουσαν άτυπα πρεσβευτές του. Η συντριπτική πλειοψηφία ήταν μάλιστα υπότροφοι του γαλλικού κράτους και αρκετοί παρέμειναν μόνιμα στη Γαλλία για να διακριθούν μέσα από το πλούσιο έργο τους στις τέχνες (λογοτεχνία, εικαστικά, κινηματογράφος), στην φιλοσοφία, στην αρχιτεκτονική. Η ιστορία του Ματαρόα επιβιώνει στο σήμερα έχοντας αποκτήσει μυθικές διαστάσεις για τους μεταγενέστερους. Ο Ανδρέας Σιαδήμας στέκεται με ιδιαίτερη αγάπη και σεβασμό τόσο στην ιστορία όσο και στον μύθο του Ματαρόα γεγονός που φαίνεται από το βάθος της έρευνας αλλά και το πόσο πολύς χρόνος χρειάστηκε για να γίνουν τα γυρίσματα και να δουλευτεί το υλικό του.

Το Ματαρόα ξαναφέρνει στο φως τις μνήμες των επιζώντων μαρτύρων και διάσημων επιβατών του μυθικού πλοίου που μετέφερε στη Γαλλία μερικά από τα πιο φωτισμένα μυαλά της εποχής:Μάνος Ζαχαρίας, Νέλλη Ανδρικοπούλου, Εμμανουήλ Κριαράς είναι κάποιοι από τους επιζήσαντες που πρόλαβε ευτυχώς να καταγράψει με τον φακό του ο σκηνοθέτης.

Η ταίνια όμως δεν στέκεται μόνο σε αυτή την απλή καταγραφή της μνήμης αλλά φέρνει επίσης στο φως το υπόστρωμα, τις άγνωστες πτυχές του πως αυτά τα πρόσωπα μετέφεραν (ή προσπάθησαν αν αφήσουν πίσω τους) τα βιώματα, τις αγωνίες, τα ψυχικά τραύματα τους, την ιστορία τους στις μετέπειτα οικογένειες τους φωτίζοντας τα κίνητρα της φυγής τους από την Ελλάδα, τις τραυματικές μνήμες του εμφυλίου, την ανάγκη και το όνειρο ενός λαού (κατ’ επέκταση) ο οποίος μετά την ήδη τραυματική εμπειρία της Κατοχής ένιωθε ότι ήθελε να φύγει προς τα εμπρός αλλά ο εμφύλιος και η Ιστορία (όπως προαποφασίστηκαν από τις μεγάλες δυνάμεις) ανέκοψε την πορεία του.

Σε αυτό το επίπεδο το Ματαρόα του Σιαδήμα λειτουργεί ιστοριογραφικά αναδεικνύοντας την συντριβή των ανθρώπων και της μικροϊστορίας τους από την μεγάλη Ιστορία. Αυτή η δημιουργική ανασύνθεση και ψυχανάλυση της ιστορίας συμβαίνει και στο παρόν με αφορμή μάλιστα την συμβολική αναψηλάφηση της ιστορικής μνήμης και την διόγκωση της σε μύθο από τις κατοπινές γενιές. Σε αυτό το επίπεδο φαίνεται από τη μια πόσο η δημιουργική φαντασία των νεότερων πλέκει και αναπαριστά αυτή την ιστορία (με την ακαδημαϊκή έρευνα, τη θεατρική αναπαράσταση, τη ματιά και την αιτιολόγηση των νεότερων πάνω στα γεγονότα με βάση τις δικές τους εμπειρίες μετανάστευσης προκειμένου να πραγματώσουν τα όνειρα τους για επιβίωση και δημιουργία) αλλά και από τις εύστοχες σκέψεις και τις αναλύσεις για τον συσχετισμό ισορροπιών στην Ευρώπη του τότε και του τώρα διογκώνοντας την σε κάτι ανώτερο ενώ όπως ήδη ειπώθηκε για τους αυτόπτες που την έζησαν ήταν απλά μια ευκαιρία φυγής προς τα εμπρός. H ταινία κατορθώνει επομενως να θέσει ερωτήματα με απόλυτα δημιουργικό τρόπο μέσα από την αφήγηση μιλώντας στον ενεστώτα για το brain drain των νέων μεταναστών της οικονομικής κρίσης, για τη θέση της χώρας μας στο διεθνές γίγνεσθαι, τα κοινωνικά δεδομένα και τις ταξικές ανισότητες, την σοβαρή πολιτική, οικονομική και κοινωνική κρίση που σοβούσε, για την σχέση της με τη Γαλλία, που τότε άσκησε μια εναλλακτική πολιτιστική διπλωματία απορροφώντας μερικά από τα πιο δημιουργικά νέα μυαλά της αστικής τάξης (και όχι μόνο) της εποχής.

Αυτή η αντιπαραβολή και η κριτική ανασύνθεση μεταξύ ιστορικού παρελθόντος και πραγματικότητας του παρόντος με τις κοινωνικές δυσκολίες των δύο εποχών είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και ολοκληρώνεται για τους θεατές της ταινίας με μια υποθετική σκέψη: αν θα μπορούσε να ξανασυμβεί στο σήμερα, υπό τις παρούσες συνθήκες, ένα Ματαρόα, με τις σχέσεις εκτίμησης, αλληλεγγύης και θαυμασμού (όπως έγινε μεταπολεμικά) ανάμεσα στις χώρες της Ευρώπης να αποτελούν παρελθόν και δίνουν τη θέση τους στον κυνισμό που επικρατεί πλέον μεταξύ τους. Το Ματαρόα είναι μια ταινία πλούσια σε τεκμήρια, μαρτυρίες και αναλύσεις της Ιστορίας και της μικροϊστορίας τόσο σε ότι αφορά το παρελθόν και το ταξίδι του πραγματικού Ματαρόα όσο και σε ότι αφορά το παρόν και την αναψηλάφηση της μνήμης και της ιστορικής μνήμης – πραγματικότητα.