Το ντοκιμαντέρ που φανερώνει το τελετουργικό της διαδήλωσης στις ΗΠΑ

Ένα ντοκιμαντέρ που καταγράφει «κεφάλαια» από την ιστορία της πορείας διαμαρτυρίας στην Αμερική, από το ‘80 ως σήμερα.

5 Μαρτίου 2018, 11:00 πμ

το-ντοκιμαντέρ-που-φανερώνει-το-τελετ-295263

5 Μαρτίου 2018, 11:00 πμ

Την ημέρα που ο σκηνοθέτης Μάικλ Γκαλίνσκι τελείωσε το Λύκειο, το 1987, η Κου Κλουξ Κλαν έκανε παρέλαση στη γενέτειρά του στη Βόρεια Καρολίνα. Εκεί ξεκίνησε η ιστορία του Working in Protest, ενός ντοκιμαντέρ που, ξεκινώντας με αρχειακό υλικό του σκηνοθέτη από τη δεκαετία του ’80 μέχρι και σήμερα, επιχειρεί μια βαθύτερη παρατήρηση των διαδηλώσεων όπως τις βίωσε στις ΗΠΑ για δεκαετίες.

Στο ντοκιμαντέρ, η πολιτική αναταραχή στις ΗΠΑ και τα ζητήματα που αφορούν τις φυλετικές διακρίσεις, την εξουσία και τα μίντια παρουσιάζονται μέσα από ένα συγκινητικά προσωπικό πρίσμα και εκφράζονται μέσα από τεκμήρια ενός αρχείου τριάντα ετών.

Με στυλ guerrilla shooting, διαρκώς on the road, η ταινία καταγράφει «κεφάλαια» από την ιστορία της πορείας διαμαρτυρίας κάθε είδους στην Αμερική, από το ‘80 ως σήμερα. Περιλαμβάνει υλικό από πορείες της Κου Κλουξ Κλαν, επικεντρώνεται στις πορείες κατά ή υπέρ του Τραμπ που πραγματοποιήθηκαν πέρυσι, καταθέτει «συνεντεύξεις» με τους Μαύρους Πάνθηρες, τις αλλαγές στο πολιτικό σκηνικό, μεταξύ άλλων. Καταγράφει και καταθέτει, χωρίς να παίρνει θέση ή να κάνει δημοσιογραφική έρευνα, όσα βλέπει το μάτι της κάμερας που εισχωρεί παντού, αλλά αυτή η καταγραφή στην ουσία φανερώνει και όλα όσα δεν αποκαλύπτονται στον φακό.

Πολλές από αυτές τις πορείες μάλιστα δεν τις έχουν δείξει ποτέ οι ειδήσεις, ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν οι συνομιλίες με ανθρώπους που συμμετέχουν σε αυτές. Μια ταινία που φανερώνει πως όσο κι αν τα πράγματα αλλάζουν με την πάροδο του χρόνου, τόσο τα ίδια μένουν.

Το ντοκιμαντέρ θα το συναντήσουμε σε Ευρωπαϊκή πρεμιέρα στο 20ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης. Με αυτή την αφορμή, μιλήσαμε με τους δύο δημιουργούς του που θα βρεθούν με το έργο τους στην επετειακή διοργάνωση, τους Μάικλ Γκαλίνσκι και Σούκι Χόλεϊ.

Το ντοκιμαντέρ αποτελείται από ένα εκτενές αρχειακό υλικό 30 ετών. Από αυτές τις τρεις δεκαετίες ποιο περιστατικό μένει στο νου ως πιο σημαδιακό;

Μάικλ Γκαλίνσκι: Ειλικρινά, καθένα από τα γεγονότα που κατέληξαν στο ντοκιμαντέρ ήταν δυνατές στιγμές της ζωής μου. Όμως το γύρισμα στο Εθνικό Συνέδριο Ρεπουμπλικανών στη Νέα Υόρκη το 2004 είχε την πιο αρνητική επίδραση πάνω μου. Ήταν μερικές πολύ έντονες μέρες κατά τις οποίες κοιμήθηκα πολύ λίγο και δυσκολεύτηκα να ανταπεξέλθω στην ένταση των αλληλεπιδράσεων και της φρίκης, και στο με πόσο εξωφρενικό τρόπο η αστυνομία έκανε κατάχρηση της εξουσίας της. Έβαζαν δίχτυα περίφραξης και ξαφνικά όλοι όσοι βρίσκονταν εντός τους συλλαμβάνονταν (είναι μια πρακτική γνωστή σαν “kettling”, μια αμφιλεγόμενη μέθοδος ελέγχου του πλήθους, που χρησιμοποιείται συχνά από την αστυνομία αλλά έχει φανεί πως ριζοσπαστικοποιεί τους διαδηλωτές και παραβιάζει συνταγματικά δικαιώματα με την σύλληψη δημοσιογράφων). Η αστυνομία είχε τεράστια πολυβόλα και έπιανε κόσμο στην τύχη και τον συλλάμβανε. Επίσης, έριχναν κόσμο από ποδήλατα πολύ βίαια. Μετά την πρώτη μέρα, ξέραμε πως ο κόσμος που είχαν θέσει υπό κράτηση δεν αποφυλακίστηκε και κρατήθηκε σε ένα γκαράζ λεωφορείων, έτσι αγχώθηκα ακόμα περισσότερο για την πιθανότητα να με ρίξουν στη φυλακή τότε. Κάτι μέσα στην ένταση όλου αυτού είχε μακροχρόνια επίδραση πάνω μου, έτσι που, ακόμα και τώρα, όταν βλέπω εκείνα τα πλάνα, νιώθω λίγο νευρικός.

Μια από τις λιγότερο κλιμακωτές στιγμές στο ντοκιμαντέρ είναι το τέλος. Κινηματογραφούσα την τελετή ορκωμοσίας του Τραμπ και σε κάποιο σημείο ένιωσα πως είχα τελειώσει. Έβαλα στην άκρη την κάμερά μου και κατευθύνθηκα στον σιδηροδρομικό σταθμό για να συναντήσω έναν φίλο για ένα ποτό. Καθώς πλησίαζα στον σταθμό, είδα να ξεσπά διαμάχη μεταξύ υποστηρικτών και διαδηλωτών κατά του Τραμπ. Έβγαλα διστακτικά την κάμερά μου, αναγνωρίζοντας πως ήταν σημαντικό υλικό να καταγράψω, και άρχισα να κινηματογραφώ. Τα πράγματα θερμάνθηκαν πιο πολύ, αλλά μετά κάτι κάπως απίθανο έγινε: καθώς μιλούσαν μεταξύ τους, οι δύο πλευρές άρχισαν να συνειδητοποιούν πως με πολλούς τρόπους ήθελαν τα ίδια πράγματα – και πως συμφωνούσαν πολύ. Αυτό μου έδωσε μια βαθιά αίσθηση ελπίδας. Είναι πιο πολύ διακριτικό παρά σημαδιακό, αλλά ήταν κάτι που πραγματικά μου έμεινε στο μυαλό.

Σούκι Χόλεϊ: Η πρώτη διαδήλωση που κινηματογραφήσαμε αφότου μετακομίσαμε στη Βόρεια Καρολίνα ήταν η διαδήλωση Moral Monday με επικεφαλή τον Αιδεσιμότατο Ουίλλιαμ Μπάρμπερ για τα σχέδια των Ρεπουμπλικανών για περιορισμό των δικαιωμάτων ψήφου. Μόλις είχαμε μετακομίσει από την πολυάσχολη βαβούρα της Νέας Υόρκης και η αίσθηση κοινότητας σε εκείνη τη διαδήλωση ήταν χειροπιαστή. Τα άτομα ήξεραν ο ένας τον άλλον καλά, ακόμα κι αν είχαν μόλις γνωριστεί. Ήταν ένα σύνθημα που μου έμεινε – καθώς συχνά επαναλαμβάνεται σε αυτές τις διαδηλώσεις εκεί. Οι διοργανωτές των διαδηλώσεων ξέρουν πως ο μόνος τρόπος για να τραβήξεις την προσοχή σε ένα γεγονός ή ζήτημα είναι να έχεις μια εντυπωσιακή αντιπαράθεση, όπως “πολλοί διαδηλωτές συνελήφθησαν σήμερα…”. Οπότε οι διαδηλωτές μπαίνουν σε αυτές τις διαδηλώσεις με την πρόθεση να συλληφθούν. Δεν θέλουν να συλληφθούν, θέλουν δικαιοσύνη. Και στον ανάποδο κόσμο μας, το να σε συλλάβουν είναι ένας τρόπος να υποστηρίξεις στον σκοπό της δικαιοσύνης. Όταν οι διαδηλωτές απομακρύνονται φορώντας χειροπέδες, το πλήθος φωνάζει το σύνθημα “Ευχαριστούμε – Σας αγαπάμε!”. Την πρώτη φορά που άκουσα αυτό το σύνθημα, με συγκίνησε ιδιαίτερα.

Ποιες ήταν οι μεγαλύτερες δυσκολίες όσον αφορά το γύρισμα ενός ντοκιμαντέρ εν μέσω διαδηλώσεων και του πιθανού κινδύνου που ενέχουν;

ΜΓ: Η μεγαλύτερη δυσκολία είναι μάλλον να μένεις ανοιχτός και να δείχνεις κατανόηση προς όποιον κινηματογραφείς. Μερικές φορές τα άτομα που κινηματογραφούμε έχουν πιστεύω που είναι δύσκολο να πιστέψεις και μπορεί να γίνει δύσκολο να μην αντιδράσεις. Για παράδειγμα, ο Αφρικανοαμερικανός που δόξαζε την σημαία της Συνομοσπονδίας (σσ. η οποία ήταν υπέρ της δουλείας) φαινόταν κάπως ανειλικρινής. Σαν σκηνοθέτες, δεν πάμε στις διαδηλώσεις σαν δημοσιογράφοι, και ούτε πραγματικά σαν καλλιτέχνες. Ο στόχος μας στις περισσότερες περιπτώσεις είναι όχι να είμαστε ακτιβιστές ή να εξηγούμε, αλλά αντίθετα να είμαστε παρατηρητές – να απαθανατίζουμε κάτι με τρόπο που ίσως δώσει σε άλλους μια ευρεία αίσθηση του τι έγινε. Σπάνια ένιωσα πως κινδύνευα. Κατά μια έννοια, αυτό που γενικά απαθανατίζουμε είναι το τελετουργικό της διαδήλωσης παρά σημαδιακές στιγμές.

Ποιες είναι οι αλλαγές που παρατηρείτε στις διαδηλώσεις στις ΗΠΑ σήμερα σε αντίθεση με αυτές δεκαετίες πριν; Τι έχει αλλάξει προς το καλύτερο και τι προς το χειρότερο τα τελευταία χρόνια;

ΜΓ: Ξεκινήσαμε να κινηματογραφούμε πολύ την περίοδο της εκλογής του Τζορτζ Μπους. Εκείνη την περίοδο υπήρχε άνοδος στην ποινικοποίηση της διαμαρτυρίας. Στο Συνέδριο Ρεπουμπλικανών το 2000, η αστυνομία χρησιμοποίησε μυστικούς πράκτορες για να προσπαθήσει να διαταράξει τις διαδηλώσεις και έκανε προειδοποιητικές συλλήψεις. Μέχρι να φτάσει το Συνέδριο Ρεπουμπλικανών το 2004, αυτή η προσπάθεια ήταν πολύ πιο ευδιάκριτη και πιο στρατιωτικοποιημένη λόγω της διαμάχης στο Ιράκ. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν κάνει τις διαδηλώσεις και πιο οργανωμένες και πιο ενισχυμένες, ενώ ταυτόχρονα φαίνεται πως άμβλυναν την αποτελεσματικότητά τους. Κατά μια έννοια, όταν βλέπεις όλες αυτές τις διαδηλώσεις κατά τη διάρκεια πολλών ετών και έχεις την αίσθηση ότι δεν έχουν οδηγήσει σε μεγάλη αλλαγή του συστήματος, αυτό θέτει υπό αμφισβήτηση την αξία τους. Παρόλα αυτά, σκεφτόμουν πολύ την διαδήλωση σαν τελετουργικό. Μοιάζοντας πολύ με την λειτουργία της θρησκευτικής πρακτικής, κάποια από τα τελετουργικά έχουν να κάνουν με την δημιουργία δεσμών και συνδέσεων – αυτά τα τελετουργικά μας προσγειώνουν. Σε κάποιο σημείο αυτά τα τελετουργικά γίνονται η βάση για διαδικασίες μεταμόρφωσης όπως ένα Μπαρ Μίτσβα ή μια Θεία Κοινωνία. Στις ΗΠΑ τώρα, το βλέπουμε αυτό να φαίνεται στις ενέργειες των επιζώντων του μακελειού πυροβολισμών στο Πάρκλαντ. Αυτοί οι μαθητές Λυκείου χρησιμοποιούν όλα τα εργαλεία στη διάθεσή τους για να δημιουργήσουν μια στιγμή μεταμόρφωσης και είναι τρελό να είσαι μάρτυρας σε αυτό.

ΣΧ: Όσο περνάνε τα χρόνια, ο κόσμος έχει γίνει λίγο απαθής με τις διαδηλώσεις – οι διαδηλώσεις είχαν τεράστιο αντίκτυπο στην αρχή, κατά τη διάρκεια της Εποχής Πολιτικών Δικαιωμάτων, αλλά με την πάροδο του χρόνου, τα ΜΜΕ δεν μεταδίδουν πια καν είδηση για μια τεράστια συγκέντρωση διαδηλωτών εκτός αν γίνει κάτι βίαιο. Το γεγονός της συγκέντρωσης έχει καταλήξει να μην αποτελεί είδηση. Και νομίζω πως προ Ντόναλντ Τραμπ, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ήταν εμπόδιο στο ενδιαφέρον του κόσμου να βγει στους δρόμους. Αποσύνδεαν τον κόσμο από πράγματα που συνέβαιναν στην κυβέρνηση που τους επηρέαζαν. Αλλά νιώθω πως οι πολιτικές του Τραμπ είχαν σαν συνέπεια την κινητοποίηση των πολιτών στις ΗΠΑ και ασχολούνται πολύ περισσότερο (και θυμώνουν). Όπως είπε ο Μάικλ, έχουμε ένα δυνατό όραμα να κάνουμε ένα ντοκιμαντέρ που σε απορροφά, όπου μπαίνουμε σε μια κατάσταση και παρατηρούμε – κάπως σαν το στυλ του (ντοκιμαντερίστα) Φρέντερικ Γουάιζμαν – και νιώθουμε πως είναι ο πιο αυθεντικός τρόπος να μεταφέρουμε την αλήθεια της κατάστασης και να δώσουμε στο κοινό το συναισθηματικό ταξίδι του να έχουν βρεθεί εκεί. Δεν είναι δημοσιογραφική προσέγγιση – προσπαθούμε όσο είναι δυνατόν να μην χειραγωγούμε. Αυτό δίνει στο κοινό το πιο αυθεντικό συναίσθημα του να είναι σε μια διαδήλωση, και έπειτα συχνά τους κάνει να θέλουν να εμπλακούν με αυτόν τον τρόπο.

Στο ντοκιμαντέρ καταγράφονται διαδηλώσεις που έχουν να κάνουν με πεποιθήσεις και σκοπούς, με τους οποίες ενδεχομένως δεν ταυτίζεστε. Ποιος πιστεύετε είναι ο καλύτερος τρόπος να χειρίζεσαι την κινηματογράφηση και παρουσίαση ενός τέτοιου θέματος;

ΜΓ: Άρχισα να διαλογίζομαι πριν λίγα χρόνια και νομίζω πως αυτό με βοήθησε πολύ σε αυτόν τον τελευταίο κύκλο εκλογών. Πιέστηκα να είμαι παρών παρά αντιδραστικός όταν κινηματογραφούσα κόσμο με τον οποίο γενικά δεν συμφωνούσα. Κυρίως, προσπαθώ να μην κάνω ερωτήσεις, αλλά αντίθετα απλά αρχίζω να τραβάω και τους αφήνω να μου μιλήσουν γιατί δεν θέλω να διαμορφώσω τις απαντήσεις. Με ενδιαφέροντα τρόπο, στην ομιλία του Τραμπ όπου έκανα γυρίσματα στο πάρκινγκ, τα άτομα με τα οποία είχα πολύ λιγότερα κοινά ήταν αυτά που φάνηκαν καλύτερα κατά έναν τρόπο. Οι διαδηλωτές κατά του Τραμπ ήταν τόσο θυμωμένοι που δεν είχαν ένα συνεκτικό μήνυμα. Αν δεν είχα καταφέρει να περάσω χρόνο με τους υποστηρικτές του Τραμπ, εκείνο το κομμάτι θα ήταν απλά μια έκρηξη θυμου και θα ήταν αρκετά βαρετό.

ΣΧ: Ναι, υπάρχουν μερικά κομμάτια όσο πλησιάζουμε στην εκλογή του Τραμπ όπου είμαστε σε διαδηλώσεις με τις οποίες μπορεί να μην συμφωνούμε εντελώς. Αλλά αυτές είναι οι πιο σημαντικές να καταγράψουμε – να παρατηρήσουμε ανοιχτά και να αποτυπώσουμε τι συμβαίνει με μη επικριτικό τρόπο. Δίνει στο κοινό το αίσθημα πως έχουν βρεθεί εκεί, και πως έχουν συμμετάσχει.

Ποιος είναι ο στόχος σας με αυτή την εκτενή καταγραφή; Έχει για σας ιστορική σημασία; Ποιες βαθύτερες πλευρές επιθυμείτε να αναδείξετε;

ΜΓ: Ανά τα χρόνια, έχουμε τραβήξει πολύ από αυτό το υλικό χωρίς ιδιαίτερη επίσημη πρόθεση. Ετοιμάσαμε κάποια κομμάτια μικρού μήκους και τα δείξαμε σε φεστιβάλ ή διαδικτυακά. Δεν ήταν εμπορική δουλειά, ήταν απλά μια επιθυμία να καταγράψουμε πράγματα. Λίγα χρόνια πριν, ένα άλλο παρόμοιο project – όπου οδήγησα σε όλη τη χώρα και τράβηξα φωτογραφίες σε εμπορικά κέντρα το 1989 – έγινε viral με τρελό τρόπο. Οι εικόνες δεν τραβούσαν πολλή προσοχή στον εαυτό τους: Τις τράβηξα όταν ήμουν 19χρονος φοιτητής, και ήταν κάπου ενδιάμεσα σε ερασιτεχνικές και επαγγελματικές. Αυτό που ανακάλυψα ήταν πως αυτή η ενδιάμεση κατάσταση έκανε τις εικόνες πιο προσιτές στον κόσμο. Επίσης συνειδητοποίησα πως μετά από περίπου 20 χρόνια, το παρελθόν ξεκαθαρίζει την συνειδητή μας μνήμη και όταν βλέπεις αυτές τις εικόνες, δημιουργεί “σπίθες” σε διαφορετικό μέρος του εγκεφάλου μας, μια κάπως νοσταλγική περιοχή. Παρομοίως, βρήκα σε μια ντουλάπα τις εικόνες της Κου Κλαξ Κλαν που είχα βγάλει το 1987 και είχαν παρόμοια επίδραση. Τότε ήταν που συνειδητοποίησα πόσο πολύτιμη ήταν αυτού του είδους η δουλειά παρατήρησης. Αυτό με ενέπνευσε να τραβήξω πολύ υλικό γύρω από τις εκλογές – όχι σαν ακτιβισμός ή δημοσιογραφία, αλλά σαν μέρος ενός αρχείου παρατήρησης – το οποίο θα είχε πολλή περισσότερη αξία αργότερα, αφού είχε περάσει η θέρμη των συναισθημάτων.

ΣΧ: Από το 2000, ο Μάικλ κι εγώ καταγράφουμε διαδηλώσεις γύρω μας – νιώθουμε την ανάγκη να καταγράψουμε τι έγινε σε αυτά τα συμβάντα. Νιώσαμε πως έπρεπε να τιμηθούν, ειδικά καθώς τα ΜΜΕ άρχισαν να αγνοούν διαδηλώσεις όλο και περισσότερο όσο περνούσε ο χρόνος όταν τίποτα “βίαιο” ή εντυπωσιακό δεν συνέβαινε. Όταν τις αγνοούσαν, ήταν σχεδόν σαν να μην συνέβησαν ποτέ. Όταν αρχίσαμε να βλέπουμε όλο και περισσότερες ομοιότητες, καθώς ο Τραμπ ανέβαινε στη δημοτικότητα το 2016, με τις απόψεις που νομίζαμε πως είχαν εξαφανιστεί – όταν η Κου Κλαξ Κλαν, για παράδειγμα, άρχισε να βγαίνει δημοσίως ξανά – σκεφτήκαμε την πιθανότητα να συγκεντρώσουμε μια συλλογή των ταινιών μικρού μήκους που είχαμε φτιάξει για να δούμε πού είχαμε φτάσει, και πού πηγαίναμε σαν χώρα. Το ντοκιμαντέρ δεν προσπαθεί να δείξει την συνολική “ιστορία των διαδηλώσεων στις ΗΠΑ”, αλλά είναι μια εικόνα διαδηλώσεων που έγιναν εκεί που ζούσαμε (κυρίως γύρω από τη Νέα Υόρκη και αργότερα γύρω από το Τσάπελ Χιλ της Βόρειας Καρολίνας).

Θα έλεγε κανείς πως το ντοκιμαντέρ είναι από μόνο του μια μορφή διαδήλωσης έναντι σε προβλήματα που θέλει να αναδείξει κι ως εκ τούτου να αλλάξει. Τι θα θέλατε να δείτε να αλλάζει με την δική σας συνεισφορά με αυτό το ντοκιμαντέρ;

ΜΓ: Είναι ελπίδα μας πως ο κόσμος που θα δει το έργο θα μπορέσει να αποκτήσει προοπτική στο παρόν μέσω της παρατήρησης του παρελθόντος. Όσοι δεν γνωρίζουν το παρελθόν είναι καταδικασμένοι να κάνουν τα ίδια λάθη ξανά και ξανά – και μπορούμε να το δούμε αυτό σε αυτό το υλικό. Όμως μπορούμε επίσης να δούμε πως εκείνοι οι αγώνες που δεν μπορείς να νικήσεις είναι αυτοί που ακόμα πρέπει να παλέψεις, γιατί προετοιμάζουν το έδαφος για την στιγμή που θα μπορέσεις να νικήσεις. Είναι αυτό το τελετουργικό και η συνεκτικότητα που χτίζεται μέσω του κοινοτικού αγώνα που καθιστά την αλλαγή τελικώς δυνατή.

ΣΧ: Διαδηλώσεις γίνονται πιο συχνά από ότι στο παρελθόν, και περισσότεροι άνθρωποι ασχολούνται με ενεργό τρόπο όπως ποτέ άλλοτε (τα εκατομμύρια που παρέλασαν σε όλο τον κόσμο την πρώτη επέτειο του Women’s March είναι ένα καλό παράδειγμα αυτού). Συμπεριλαμβάνουμε μια ρήση του Τζέιμς Μπόλντουιν στην αρχή του ντοκιμαντέρ που συνοψίζει το πώς θα θέλαμε να εκλάβει ο κόσμος την ταινία: “Όχι όλα όσα αντιμετωπίζονται μπορούν να αλλάξουν, αλλά τίποτα δεν μπορεί να αλλάξει μέχρι να αντιμετωπιστεί”.