Η «Ζωή του Brian» κλείνει τα σαράντα: Αιρετικό χιούμορ και δηκτική σάτιρα από έναν κινηματογραφικό προφήτη

της Λίνας Μυλωνάκη δημοσιογράφου, ιστορικού κινηματογράφου Δρ. Κινηματογραφικών Σπουδών ΑΠΘ

«Βλάσφημη – Ρυπαρή – Βέβηλη»: Από σήμερα στους κινηματογράφους. Ελάχιστοι καλλιτέχνες θα τολμούσαν αυτή την –σε πρώτη ανάγνωση- αρνητική διαφήμιση για την ταινία τους. Στους ελάχιστους τολμηρούς συγκαταλέγονται οι Monty Python, που σε τρεις μόνο λέξεις συνοψίζουν το ανατρεπτικό σύμπαν της «Ζωής του Brian», μιας αναρχικής κινηματογραφικής κωμωδίας με την υπογραφή τους, που φέτος τον Απρίλιο ξαναβγαίνει στους κινηματογράφους σε μια επετειακή επανέκδοση ανά τον κόσμο, γιορτάζοντας τα 40 χρόνια από την πρώτη προβολή της, το 1979. Στη Θεσσαλονίκη, η ταινία προβάλλεται σήμερα στον κινηματογράφο «Βακούρα», στις 9 το βράδυ, από την Κινηματογραφική Λέσχη Θεσσαλονίκης.

Κανείς δεν φαίνεται να χειρίζεται τη σάτιρα καλύτερα από τους Monty Python, που στη «Ζωή του Brian» δημιουργούν μια θρησκευτική παρωδία, που διακωμωδεί όλες τις «βιβλικές» ταινίες του Χόλυγουντ, ενώ παράλληλα επιχειρεί μια σαρωτική επίθεση χιούμορ απέναντι σε κάθε είδος εξουσίας και φανατισμού.

Η ιστορία παρακολουθεί τον Brian Cohen, έναν Εβραίο που γεννήθηκε την ίδια χρονιά με τον Ιησού, στο διπλανό στάβλο, και μεγάλωσε χωρίς πατέρα στην περιοχή της Ιουδαίας. Μια σειρά από αλλεπάλληλες παρεξηγήσεις και συμπτώσεις θα κάνουν τους πάντες να μπερδέψουν τον Μπράιαν με το Μεσσία, φθάνοντας μάλιστα στο σημείο να τον…σταυρώσουν κατά λάθος!

Τα γυρίσματα έγιναν το 1978 στην Τυνησία, όπου αξιοποιήθηκαν τα σκηνικά της σειράς «Ο Ιησούς από τη Ναζαρέτ» που γύρισε μόλις δύο χρόνια νωρίτερα ο Franco Zeffirelli. Η διαδικασία της παραγωγής ήταν το ίδιο επεισοδιακή με την ταινία, που παρά λίγο να μην γυριστεί, αφού το «επικίνδυνο» θέμα της απέσυρε τη χρηματοδότηση της EMI την περίοδο προετοιμασίας των γυρισμάτων. Ο «από μηχανής» θεός ήταν ένας πρώην Beatle, ο George Harrison, στενός φίλος του Eric Idle ενός από την ομάδα των δημιουργών. Όταν ο Idle κατέφυγε στον Harrison με το σενάριο στο χέρι για να του ζητήσει οικονομική υποστήριξη, ο δεύτερος ανταποκρίθηκε άμεσα με 5 εκατομμύρια δολάρια. Η προθυμία του ξάφνιασε και τον ίδιο τον Idle, που τον ρώτησε: «Γιατί δίνεις τόσα λεφτά για μια ταινία;». Η απάντηση του George Harrison ήταν αφοπλιστική: «Γιατί θέλω να τη δω στο σινεμά!».

Λογοκρισία και απαγορεύσεις προβολών

Οι Monty Python αυτοσαρκάζονται και αποκαθηλώνουν πρώτοι με το χαρακτηριστικό τους χιούμορ την οργανωμένη θρησκεία, αλλά και όσους φανατικούς και λογοκριτές κατηγόρησαν τη «Ζωή του Μπράιαν», από την πρώτη στιγμή που βγήκε στις αίθουσες, ως «βλάσφημη ταινία, που βεβηλώνει την εικόνα του Χριστού». Η ταινία, που στην Ελλάδα έγινε γνωστή με τον τίτλο «Ένας προφήτης, μα τι προφήτης!», προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων πριν ακόμη προβληθεί. Καταδικάστηκε από την Καθολική Εκκλησία, η προβολή της απαγορεύτηκε στην Ιρλανδία και στη Νορβηγία, ενώ το BBC και το ITV αρνήθηκαν την τηλεοπτική μετάδοσή της, χαρακτηρίζοντάς την «βλασφημία προς το χριστιανισμό».

Στον αντίποδα των φανατικών, ο κριτικός κινηματογράφου Roger Ebert, στη πρώτη του αποτίμηση της ταινίας, το 1979, υπερθεμάτισε για το δηκτικό, καθαρόαιμα βρετανικό χιούμορ των Monty Python και έγραψε ότι «η “Ζωή του Brian” είναι τόσο διασκεδαστικά αβλαβής που θα ήταν σχεδόν βλάσφημο να την πάρει κανείς στα σοβαρά!». Οι ίδιοι οι Monty Python αρνήθηκαν εξαρχής κάθε κατηγορία περί θρησκευτικής ασέβειας και επιστράτευσαν το καυστικό τους χιούμορ για να απαντήσουν στους επικριτές τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η αφίσα που διαφήμιζε τις προβολές της ταινίας στη Σουηδία ως εξής: «Μια ταινία τόσο αστεία που… απαγορεύθηκε στη Νορβηγία!».

Μια προσεκτική ανάγνωση της «Ζωής του Brian» φανερώνει το σεβασμό των δημιουργών απέναντι στη θρησκευτική εικόνα του Ιησού, τον οποίο εξάλλου παρουσιάζουν σε διάφορες σκηνές της ταινίας, ώστε να ξεκαθαρίσουν ότι πρόκειται για ιστορικό πρόσωπο, διαφορετικό από τον πρωταγωνιστή Brian. Μιλώντας για τη φετινή παρουσίαση της ταινίας σε μια επετειακή παγκόσμια προβολή για τα 40 χρόνια της, οι Monty Python σε κοινή τους δήλωση αναφέρουν ότι «πρόκειται για έναν ακόμη ερχομό του Brian, που ελπίζουμε να χαρίσει γέλιο στον κόσμο». «Παρά το ότι διαδραματίζεται 2.000 χρόνια πριν, η “Ζωή του Brian” παραμένει ένας καθρέφτης που δείχνει τι συμβαίνει σήμερα. Με τη μόνη διαφορά ότι είναι αστείος».

Εκείνο που σατιρίζει ανηλεώς η «Ζωή του Brian», με το γνώριμο σουρεαλιστικό φλέγμα των Python, είναι η υποκρισία της οργανωμένης θρησκείας και η θρησκευτική μισαλλοδοξία. «Κάνετε λάθος! Δεν χρειάζεται να με ακολουθείτε! Δεν χρειάζεται να ακολουθείτε κανέναν! Σκεφτείτε μόνοι σας! Είμαστε όλοι ξεχωριστές προσωπικότητες!», λέει σε μια σκηνή της ταινίας ο Brian στους επίδοξους οπαδούς του, όταν επιμένουν να τον μπερδεύουν με τον Μεσσία. Το μοτίβο της λανθασμένης ταυτότητας, κλασικό σχήμα για την εξέλιξη της πλοκής στις κωμωδίες, δίνει την ιδανική αφορμή στους Monty Python να διευρύνουν την κριτική τους και πέρα από τη θρησκεία και να σχολιάσουν κάθε μορφή φανατισμού, αλλά και όλους όσοι δηλώνουν «επαναστάτες».

Έτσι, η ταινία γίνεται μια διασκεδαστική παρωδία που διακωμωδεί την πολιτική εξουσία και όσους την ασκούν, την κοινωνική υποκρισία, το μισογυνισμό και τις έμφυλες διακρίσεις, τις ψεύτικες ελπίδες και τις μεσσιανικές προσδοκίες της κοινωνίας διαχρονικά. Γυρισμένη 10 χρόνια μετά το τηλεοπτικό «Ιπτάμενο τσίρκο» των Monty Python και 5 χρόνια μετά τους κινηματογραφικούς «Ιππότες της Ελεεινής Τραπέζης», η «Ζωή του Brian» εγκαθιδρύει στο σινεμά το αναρχικό χιούμορ των δημιουργών της, που έχει σαφείς πολιτικές διαστάσεις. Οι αντιδράσεις των ζηλωτών του χριστιανισμού στη θατσερική Βρετανία και τις ΗΠΑ, οι μηνύσεις, η λογοκρισία, οι διαμαρτυρίες φανατικών έξω από τις αίθουσες προβολής και η απαγόρευση της ταινίας στη Νορβηγία και την Ιρλανδία, μαρτυρούν την επιρροή της ταινίας, που ξεπερνά τα όρια μιας δημοφιλούς κωμωδίας.

Μια σειρά από ξεκαρδιστικά σκετς, όπου οι έξι Python εναλλάσσονται σε 40 διαφορετικούς ρόλους, δημιουργεί ένα εκρηκτικό μείγμα σαρωτικού χιούμορ απέναντι σε κάθε στερεότυπη αντίληψη και φτιάχνει μια από τις ομολογουμένως καλύτερες και δημοφιλέστερες βρετανικές κωμωδίες στην ιστορία του κινηματογράφου. Και χαρίζει στο κοινό ένα από τα πιο αντισυμβατικά και σουρεαλιστικά φινάλε: τη σκηνή της Σταύρωσης, όπου στην κορύφωση του δράματος, όταν και η τελευταία ελπίδα για σωτηρία έχει εγκαταλειφθεί, ο Brian και οι υπόλοιποι σταυρωμένοι τραγουδούν σφυρίζοντας αισιόδοξα το διάσημο πια τραγούδι της ταινίας «Δες τη φωτεινή πλευρά της ζωής» (Always look on the bright side of life).