Aspettando Godot: Πόλεμος πατέρας πάντων

Λέξεις: Πηνελόπη Χατζηδημητρίου

Στον απόηχο της ιταλικής παράστασης Aspettando Godot (Περιμένοντας τον Γκοντό), σε σκηνοθεσία του Θεόδωρου Τερζόπουλου, που παρουσιάστηκε στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών στις 15-20 Μαΐου, μια συμπαραγωγή του Emilia Romagna Teatro, η Πηνελόπη Χατζηδημητρίου προσθέτει τις δικές της σκέψεις στην πλούσια κριτική αποτίμηση που προκάλεσε η παράσταση.

Έχει κατά νου ότι η σκέψη του διεθνούς έλληνα σκηνοθέτη είναι διαποτισμένη με τα αποφθέγματα του Ηράκλειτου, και ότι ο Μπέκετ, ο πιο φιλοσοφικός θεατρικός συγγραφέας του περασμένου αιώνα, σαν τους φιλόσοφους, αγαπούσε τα παλιά, μεγάλα ερωτήματα: τί είναι ο άνθρωπος, ο χρόνος, ο πόνος, η ελπίδα. Έτσι και ο Θεόδωρος Τερζόπουλος.

Πόλεμος πάντων πατήρ

«Ο πόλεμος είναι πατέρας των πάντων και βασιλιάς των πάντων· άλλους τους έκανε θεούς και άλλους ανθρώπους, άλλους δούλους και άλλους ελεύθερους»  (Ηράκλειτος, απόσπ. 53)

Σ’ αυτήν την παράσταση, ο Τερζόπουλος έσπασε την άχρονη φούσκα μέσα στην οποία συνήθως οι σκηνοθέτες κλείνουν τον Γκοντό, μια φούσκα που αιωρείται πάνω από τον χρόνο και τον τόπο της Ιστορίας. Με τη σκηνική εγκατάσταση (στην οποία θα επανέλθω), με τα κοστούμια (βαμμένα με το κόκκινο του αίματος και το μπλε του Θεού), με τα σκηνικά αντικείμενα (τα μαχαίρια, τη Βίβλο/βιβλία και το μικρό μπονσάι), τόνισε ότι όλα είναι Εδώ. Απελευθέρωση από τον τόπο δεν υπάρχει για κανέναν από τους μπεκετικούς χαρακτήρες. Στο μεταπολεμικό θέατρο του Μπέκετ, αυτή η εντοπιότητα είναι μια απόλυτη συνθήκη και μαζί μια κατάρα.[i] Μέσα από το έργο, γραμμένο μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και τη Χιροσίμα, ο Τερζόπουλος ανέδειξε ότι είμαστε πάντα σε πόλεμο και μετά τον πόλεμο, σε μια διαρκή Κατάσταση Έκτακτης Ανάγκης και Κρίσης.

Τα πάντα ρει και ουδέν μένει

Η διαρκής κίνηση και η απόλυτη ακινησία. Ο Τερζόπουλος απέδωσε σκηνικά το ακατόρθωτο: ότι όλα αλλάζουν μένοντας τα ίδια. Και αν η δεύτερη πράξη του έργου δεν διαφέρει σε πολλά από την πρώτη, ο ηρακλείτειος Τερζόπουλος ξέρει ότι δεν μπορείς να μπεις στο ίδιο ποτάμι δύο φορές. Ο Τερζόπουλος είναι ένας σκηνοθέτης της διαρκούς ροής της ενέργειας του σώματος και γι’ αυτό γνωρίζει καλά να χειρίζεται τα ενεργειακά βραχυκυκλώματα και την πυρκαγιά που προκαλούν. Αυτό απέδωσε στη δεύτερη πράξη του έργου, που είναι μια αρνητική, φθαρμένη εκδοχή της πρώτης. Η αναμονή (αυτό το «Περιμένοντας» του τίτλου του έργου) ως κούραση, ως εξάντληση που διαλύει το ανθρώπινο σώμα και το πνεύμα.

Σαν Ηφαίστειο

«Αυτό τον κόσμο, που είναι ένας στην ολότητά του, δεν τον έπλασε κανένας θεός ή άνθρωπος· υπήρχε πάντοτε, υπάρχει και θα υπάρχει: μια αιώνια ζωντανή φωτιά που ανάβει με μέτρο και σβήνει με μέτρο» (Ηράκλειτος, απόσπ. 30)

Ο Τερζόπουλος αντιλαμβάνεται το μπεκετικό κείμενο και τα μπεκετικά σώματα με όρους ηφαιστείου: από την ενεργειακή λάβα στην ενεργειακή τέφρα. Οι μπεκετικοί χαρακτήρες είναι εγκλωβισμένοι σ’ ένα οντολογικό, αντι-κληρικό Αποτεφρωτήριο, σ’ ένα φασιστικό Κρεματόριο, σε μια Αρχιτεκτονική του Πολέμου και του Θανάτου.

Υπό τους αιθέριους εκκλησιαστικούς ύμνους και τους σκληρούς ήχους από ριπές όπλων (μουσική Παναγιώτης Βελιανίτης), και «με τόση ιστορία στον εγκέφαλο»,[ii] οι μπεκετικοί χαρακτήρες εξοντώνονται από τον υπαρξιακό χρόνο (όπως θα το ήθελε o Μάρτιν Έσλιν, επινοητής του όρου Θέατρο του Παραλόγου) αλλά και από τον ιστορικό χρόνο (όπως θα το ήθελε ο Αντόρνο).

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν (Ηράκλειτος, απόσπ. 96)

Όπως ο Ηράκλειτος έτσι και ο Τερζόπουλος δεν περιγράφει τη φύση αλλά αναζητεί το νόημά της. Τον απασχολεί κυρίως πώς ο άνθρωπος κατανοεί τη θέση του μέσα στον κόσμο, στο διαρκές σχέδιο καταστροφής που ο ίδιος στήνει και θέτει σε εφαρμογή: από το γουρούνι-άνθρωπο (έτσι αποκαλεί η μηχανή πολέμου Πότζο (Paolo Musio) τον στρατιώτη Λάκυ (Giulio Germano Cervi) με τα εμφανή ψυχοσωματικά σημάδια μετατραυματικού σοκ), μέχρι  τη γη, ως βρωμιά στα σκισμένα ρούχα, και το μικρό μπονσάι, σύμβολο αρμονίας, υπομονής και ομορφιάς μπροστά στο θεόρατο αποτεφρωτήριο.

Ένα τέτοιο επέζησε της πυρηνικής καταστροφής στη Χιροσίμα, ενώ γύρω του πάνω από 100.000 άνθρωποι σκοτώθηκαν ακαριαία˙ σήμερα, 400 ετών πια, εκτίθεται στο Εθνικό Δενδροκομείο των Ηνωμένων Πολιτειών, στην Ουάσιγκτον. Το  μικρούτσικο μπονσάι στην άκρη της σκηνής (το) μαρτυρεί: το περιβάλλον είναι το αόρατο θύμα του πολέμου.

 Ήθος ανθρώπω δαίμων (Ηράκλειτος, απόσπ. 119)

Όταν ο Peter Woodthrope, ο πρώτος Άγγλος ηθοποιός που έπαιξε τον Έστραγκον, ρώτησε τον Μπέκετ για το βαθύτερο νόημα του έργου, ο Μπέκετ τού απάντησε: «Όλο έχει να κάνει με τη συμβίωση».[iii] Το «σκληρό» θέατρο του Τερζόπουλου είναι ένα θέατρο της ανθρωπιάς, όπως και του Μπέκετ.  Ο Αλαίν Μπαντιού και ο Πήτερ Μπρουκ μίλησαν για έναν συγγραφέα του κουράγιου, της υπομονής και της κατάφασης. Ακόμα περισσότερο, στο θέατρο του Τερζόπουλου το σώμα (ακόμα και μέσα στην μπεκετική ακινησία) είναι ένα σώμα «σε εξέγερση, μαχόμενο», και ως τέτοιο «δίνει στην ανθρώπινη ύπαρξη την οντολογική και πολιτική διάστασή της».[iv] Κι αυτή βρίσκεται μόνο στο μαζί.

Το έγραψα και αλλού:[v]  Αρχή και τέλος στο θέατρο του Τερζόπουλου είναι το σώμα του ηθοποιού. Νέο ή γερασμένο, «μεταδίδει ένα όραμα οικολογικό»: «ότι τα σώματα και οι ταυτότητες μας είναι διαπερατές […]˙ ότι οι γειτονιές και οι οικογένειές μας συμπεριλαμβάνουν ανθρώπους, φυτά, ζώα, νερό και γη˙ ότι όλοι συλληφθήκαμε στο χάος».[vi] Αυτή είναι η πιο μεγάλη παρακαταθήκη ενός μεγάλου σκηνοθέτη.

[i] Erik Tonning et al, επιμ. Samuel Beckett: Debts and Legacies, Amsterdam: Rodopi, 2010: 305.

[ii] Herbert Blau, “Apnea and True Illusion: Breath(less) in Beckett,” Modern Drama, 49:4 (2006):460.

[iii] Στον Jonathan Knowlson, Damned to Fame: The Life of Samuel Beckett, London: Bloomsbury, 1996: 417.

[iv] Θεόδωρος Τερζόπουλος, Η Επιστροφή του Διόνυσου, Αθήνα: Θέατρο Άττις, 2015, σ. 54.

[v] Βλ. Πηνελόπη Χατζηδημητρίου, «Ο Ηθοποιός στον Κήπο του Μπέκετ,» Περιοδικό Χάρτης 29 (Μάιος 2021), https://www.hartismag.gr/hartis-29/afierwma/o-hoopoios-ston-khpo-toy-mpeket.

[vi] Theresa J. May, “Greening the Theater: Taking Ecocriticism from Page to Stage,” Interdisciplinary Literary Studies, τόμ. 7, τχ.1 (Φθινόπωρο 2005), σ. 95-96.

*Η Πηνελόπη Χατζηδημητρίου, γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη. Είναι γνωστή για τη διδακτορική της μελέτη (Αγγλικό Τμήμα Α.Π.Θ.) στο συνολικό σκηνοθετικό έργο του Θεόδωρου Τερζόπουλου (Θέατρο Άττις). Έκανε τις μεταπτυχιακές της σπουδές στη σκηνοθεσία και στη θεωρία του θεάτρου στο Royal Holloway, University of London. Προηγουμένως είχε σπουδάσει Αγγλική Φιλολογία στο Α.Π.Θ. Το 2010 εξέδωσε το βιβλίο της Θεόδωρος Τερζόπουλος: Από το Προσωπικό στο Παγκόσμιο (University Studio Press, Θεσσαλονίκη) ενώ κείμενά της για το θέατρο έχουν εκδοθεί σε  ελληνικές και ξένες εκδόσεις (Σαιξπηρικόν, Χάρτης, Πόρφυρας, Theater der Zeit, Peter Lang, Bloomsbury Methuen Drama, Cambridge Scholars Publishing, China Theatre Press κ.λπ.). Κριτικές της για το θέατρο έχουν δημοσιευτεί  στο Theater der Zeit, Critical Stages, Athens Voice, Lavart. Έχει διδάξει στο Αγγλικό Τμήμα του Α.Π.Θ., στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Ευρωπαϊκού Πολιτισμού του Α.Π.Θ., στα Διεθνή Προγράμματα του University of London, του Northampton University και του University of Sunderland, σε Ανώτερες Δραματικές Σχολές κ.ά. Τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα επεκτείνονται στο χώρο της σκηνοθεσίας, της παραστασιολογίας, της σχέσης του θεάτρου με τις άλλες τέχνες και τις επιστήμες.