Χωλαίνουσα εισβολή των λέξεων

Γιος Τυνήσιου και Σουηδέζας, ο Γιόνας Χάσεν Κεμίρι γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Στοκχόλμη. Πρωτοεμφανίστηκε στα Γράμματα το 2003 με το μυθιστόρημα «Ένα μάτι κόκκινο». Στο θέατρο έκανε το ντεμπούτο του το 2006 με την «Εισβολή», ένα μεταμοντέρνο εγχείρημα που θυμίζει και λίγο τον Άγγλο Μάρτιν Κριμπ στο Attempts on her Life, αλλά και άλλους συγγραφείς που επενδύουν στο Λόγο για να αναδείξουν κρυμμένες πτυχές της θεατρικότητας, όπως η Μ. Ντυράς, ο Χ. Κορτάζαρ και ο Ι. Καλβίνο.

Ο ίδιος αναφέρει επιρροές και από τον Αμερικανό ποιητή Νασίρ Τζόουνς, γνωστό και ως Νας και από τον ράπερ Ρας Κας. Στο μυαλό μου πιο πολύ μου έρχεται η «Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων», και ειδικά τα λόγια του Humpty-Dumpty που λέει: «όταν διαλέγω μια λέξη, σημαίνει αυτό που τη διάλεξα να σημαίνει—ούτε λιγότερο ούτε περισσότερο».

Η λέξη

Η «Εισβολή» είναι ένα παιχνίδι με τη γλώσσα και γύρω από τη γλώσσα: πώς ενώνει αλλά και πώς χωρίζει; Πώς αυτό που για κάποιους φαντάζει αληθινό για κάποιους άλλους είναι εντελώς πλασματικό;

Πατώντας επάνω σ’ αυτή τη διπολικότητα και την αμφισημία, ο Κεμίρι δημιούργησε ένα ιλαροτραγικό κόσμο, με υπόγειες πολιτικές αιχμές. Χωρίς να φωνάζει, να σείει την παντιέρα κάποιας εθνοτικής επανάστασης, βρήκε τον τρόπο να κατεβάσει στην πλατεία τις απόψεις του. Ως θεατής τις αισθάνεσαι, αρκεί να αφουγκραστείς τα περίεργα κροταλίσματα του λόγου. Όλα βρίσκονται αγκυροβολημένα εκεί. Στις λέξεις που αρθρώνονται στην άκρη της γλώσσας. Άλλωστε δεν είναι τυχαίος και ο τρόπος που αρχίζει το γαϊτανάκι των παρεξηγήσεων: θέατρο μέσα στο θέατρο. Ένα παιχνίδι «εξαπάτησης».

Ο Αλμπουκάζεμ και το στόρι του

Εναρκτήριο λάκτισμα των παρεξηγήσεων, μια σκηνή από το σουηδικό ιστορικό έπος «Signora Luna» του C.J. L. Almgvist, το οποίο παρακολουθούν κάποιοι φοιτητές-θεατές, οι οποίοι, θέλοντας να εκφράσουν τη δυσφορία τους, εισβάλλουν στη σκηνή και διακόπουν την παράσταση. Σε χρόνο μηδέν όλα γίνονται άνω-κάτω. Και τα κάνει ακόμη χειρότερα ο Γιουσέφ, ένας Λιβανέζος, Χριστιανός στο θρήσκευμα (έχουν σημασία όλα τα στοιχεία που συνθέτουν την προσωπικότητα των ηρώων), ο οποίος αναφέρει στους φίλους του, για πλάκα, το όνομα κάποιου θείου του που ζει στο Λίβανο: Αμπουλκάζεμ. Τι το ‘θελε. Πανδαιμόνιο. Στο άκουσμα της λέξης όλοι τρελαίνονται, λες και τους τσίμπησε μύγα τσε τσε. Δεν καταλαβαίνουν τι σημαίνει η λέξη. Δεν έχει όμως σημασία. Τους αρκεί το ότι τους δίνει χώρο να αυθαιρετήσουν. Να κάνουν ό,τι τους κατέβει στο μυαλό.

Η λέξη γίνεται επιτελεστικό όχημα πάσης χρήσης και παντός καιρού, ανάλογα με την παιδεία, τις προκαταλήψεις, και το θρήσκευμα κάθε χρήστη. Τη μια ουσιαστικό, την άλλη επίθετο, την άλλη ρήμα. Και καθώς πυκνώνουν οι στρεβλώσεις γύρω από τη λέξη, αρχίζει να διαμορφώνεται και μια δεύτερη ιστορία με πολιτικό φορτίο, που έχει να κάνει με έναν πιθανό τρομοκράτη που φέρει το ίδιο όνομα.

Το παζλ της τρομοκρατίας

Ένα πάνελ ειδικών καλείται άρον άρον να ρίξει φως στην περίεργη υπόθεση, μόνο που αυτό που παρουσιάζεται στην τηλεόραση κάνει τα πράγματα ακόμη χειρότερα, γιατί αντί να φωτίσει την υπόθεση δημιουργεί ένα εντελώς αντιφατικό πορτρέτο, μετατρέποντας τη συζήτηση σε ένα όργιο παρερμηνειών και υποθέσεων.

Τελικά η αθώα πλάκα του Λιβανέζου εξελίσσεται, ερήμην των πρωταγωνιστών της, σε μείζον πολιτικό και κοινωνικό θέμα, που καμία σχέση δεν έχει με τις φαρσικές αφετηρίες του. Ένα μείγμα παράνοιας και φάρσας φέρνει τους πάντες επί σκηνής, όπου η μια παρεξήγηση ακολουθεί την άλλη και ομοίως οι προκαταλήψεις.

Ο συγγραφέας σκόπιμα δημιουργεί αυτό το αλαλούμ ώστε να σχολιάσει με τον τρόπο του την τρέλα που κυριαρχεί τα τελευταία χρόνια γύρω από την τρομοκρατία. ‘Όπως ο ίδιος λέει, αν και δεν αισθάνθηκε ιδιαίτερα το ρατσισμό, αισθάνθηκε τον διαβρωτικό τρόπο που μπορεί να λειτουργήσει η γλώσσα.

Ο πατέρας του, δάσκαλος αραβικών και γαλλικών στο γυμνάσιο, του έλεγε πόσο διαφορετικά τον αντιμετώπιζαν όταν μιλούσε σουηδικά με αραβική προφορά κι όχι με γαλλική. Ίσως αυτά ήταν που ασυνείδητα τον οδήγησαν στο γράψιμο, εξομολογείται ο ίδιος, σε μια προσπάθεια να δείξει πόσο εύκολα μπορεί να εκμαυλίσει η γλώσσα.

Μετάφραση

Η «Εισβολή» είναι πρωτίστως ένα γλωσσικό γύμνασμα. Ο Λόγος είναι ο απόλυτος ρυθμιστικός παράγοντας, το απόλυτο βαρόμετρο. Που σημαίνει ότι όποιος αναλαμβάνει το επίπονο αυτό έργο, αναλαμβάνει και την υποχρέωση να βρει τρόπους να μεταφέρει σε μια άλλη γλώσσα τους νεολογισμούς, τις σύνθετες λέξεις, τις περίεργες συντακτικές προτάσεις, την πολυγλωσσική σλανγκ, που συνθέτουν το σώμα του πρωτότυπου. Δεν είναι διαδικασία παίξε-γέλασε. Θέλει προσοχή, γιατί αλλιώς κινδυνεύει να καταλήξει άλλο ένα «Αμπουλκάζεμ», όπως πολύ έξυπνα το προβάλλει ο συγγραφέας στη σκηνή, όπου ένας από τους Αμπουλκάζεμ προσπαθεί να μας αφηγηθεί κάποια πράγματα στα αραβικά, και ο μεταφραστής τα μεταφέρει όπως τον βολεύει, διανθίζοντάς τα φυσικά με όλα τα στερεότυπα. Στο τέλος δεν ξέρεις πού είναι η αλήθεια και πού το ψέμα. Και αυτός εννοείται είναι ο συγγραφικός στόχος: να δείξει ότι οι λέξεις μπορούν να χρησιμοποιηθούν εναντίον του χρήστη, ανεξάρητα από το τι λεει ή τι εννοεί. Ακόμη και η σιωπή μπορεί να ερμηνευτεί με τέτοιο τρόπο που να υποταχθεί στα κλισέ.

Ο Αλέξανδρος Κωχ και η Ιωάννα Τζίκα, που ανέλαβαν το επίπονο έργο, έκαναν μια φιλότιμη προσπάθεια να μεταφράσουν τον γλωσσικό γρίφο του Κεμίρι (υποθέτω από τα αγγλικά—εκτός κι αν γνωρίζουν σουηδικά) και κατέληξαν σε μια εκδοχή που ναι μεν ρέει χωρίς προβλήματα, όμως δεν είναι ιδιαίτερη. Δεν φαντάζει διαφορετική (που θα ‘πρεπε). Δεν έχει κάτι που να σε κάνει να τη θυμάσαι (που θα ‘πρεπε).

Η παράσταση

Το πρόβλημα με την παράσταση που είδαμε από την ομάδα Mammals (σε σκηνοθεσία Κωχ, στο θέατρο «Τ») είναι ότι κινήθηκε σε μια ευθεία και σε μία λεία επιφάνεια. Ήταν προφανές πως πιο πολύ ενδιέφεραν τα φαρσικά στοιχεία από ό,τι τα πιο σοβαρά πολιτικοκοινωνικά.

Οι 7 σκηνές με τους 19 ρόλους ελίχθηκαν μέσα από ένα μεταμορφωτικό σλάλομ που μπορεί κατά τόπους να διασκέδαζε, όμως σε καμιά στιγμή δεν προβλημάτισε. Και επιμένω σε αυτό, γιατί στο τέλος δεν καταλαβαίνεις πού αποσκοπούσε όλος αυτός ο λεκτικός ανεμοστρόβιλος, όλη αυτή η φασαρία. Γιατί μπήκε στον κόπο να γράψει το έργο ο συγγραφέας;

Πέρα από τις παλαβομάρες, εδώ έχουμε μια ψυχωτική ιστορία που παραπέμπει κατευθείαν στην τρέλα της Μέσης Ανατολής, δηλαδή σε μια δυσπερίγραπτη πολιτική πολυφωνία που δεν μπορεί να εκφραστεί σωστά μέσα από μια μονόχορδη ανάγνωση. Απαιτεί άλλους χειρισμούς, σε θέση να αναδείξουν το κείμενο από κάτω, τα ιδιαίτερα ηχοχρώματα, τους τόνους, τα ημιτόνια και τα σκόπιμα φάλτσα του πρωτότυπου. Εκεί άλλωστε κατοικεί όλη η θεατρικότητα και η γοητεία του εγχειρήματος. Εκεί και οι πολιτικές του αιχμές.

Ο Κωχ, ένας σκηνοθέτης που σε κάθε δουλειά του καταθέτει ιδρώτα και φιλότιμο, κινήθηκε στα σίγουρα. Δεν ρίσκαρε να βγάλει την ανάγνωσή του από τις γνώριμες ράγες μιας απλής κωμωδίας. Το αποτέλεσμα ήταν μια προβλέψιμη προσέγγιση παλαιάς κοπής, από την οποία απουσίαζαν οι ευφυείς και ιδιαίτερες λύσεις που θα «εκτροχίαζαν» και δράστες αλλά και θεατές.

Ερμηνείες

Όσο για τους ηθοποιούς (Δημήτρης Κρίκος, Αλέξανδρος Νικολαϊδης, Ιωάννα Τζίκα και Δημήτρης Φραγκούλης), κινήθηκαν στη φόρμα των σκηνοθετικών οδηγιών, χωρίς σοβαρά λάθη αλλά και χωρίς δημιουργική έμπνευση. Έπαιξαν πιο πολύ για να τονίσουν τα γελαστικά events. Και το πέτυχαν αντλώντας από τη δεξαμενή πολυχρησιμοποιημένων γκαγκς, κλισέ, και μεταμορφωτικών τρικ. Κάποιες στιγμές θήρευσαν γέλιο υπερπαίζοντας. Μόνο που θα ‘πρεπε να γνωρίζουν ότι το γέλιο πρέπει να βγαίνει αβίαστα. Με φυσικότητα. Όταν εκβιάζεται τιμωρεί.

Σε κάθε περίπτωση, έδειξαν ότι πίστεψαν σ’ αυτό που κλήθηκαν να κάνουν, και το έκαναν με ετοιμότητα και εντιμότητα. Απλά, στο δικό μου ορίζοντα προσδοκιών, δεν αρκούν αυτά για να πω ότι κέρδισα κάτι από το τελικό αποτέλεσμα.

Συμπέρασμα: Από τα νέα παιδιά, που τώρα δοκιμαζουν το μπόι τους στον χώρο, περιμένεις κάτι πιο ευφάνταστο, πιο φρέσκο, πιο δυναμικό, πιο απρόβλεπτο, πιο «αναιδές», πιο ενημερωμένο. Και αυτά δεν έρχονται μόνα τους. Ούτε κατευθείαν από τη Σχολή. Θέλουν χρόνο, υπομονή, πίστη, όραμα, άποψη, δουλειά και ξανά δουλειά. Μόνο έτσι ο νέος θα κάνει τη διαφορά από τον παλιό. Αλλιώς, θα είναι νέος καθαρά με όρους βιολογικούς. Τίποτα παραπάνω.

*ΕΙΣΒΟΛΗ! στο ΘΕΑΤΡΟ Τ, Κάθε Δευτέρα και Τρίτη μέχρι 13/12/2016 στις 21:30