Πού θα πάει το Θέατρο τον επόμενο χειμώνα

Ακόμη δεν έχουν καταλαγιάσει αυτά που είδαμε τη σεζόν που μόλις πέρασε (αν πέρασε και καθόλου) και όπου να ‘ναι θα αρχίσουν να ξεπροβάλλουν από παντού οι αφίξεις της νέας σεζόν που προμηνύεται (σε όγκο τουλάχιστο) εξίσου φορτωμένη και, κρίνοντας από τις σκόρπιες εξαγγελίες, όχι και πολύ διαφορετική ως προς τον θεματικό προσανατολισμό της. Λογικό. Πάντοτε αυτό γίνεται στο θέατρο, μια τέχνη του “εδώ και τώρα», που (ανα)διαμορφώνει την ποιητική και τους προσανατολισμούς της ανάλογα με το πνεύμα και τις τάσεις της ιστορικής στιγμής που δημιουργεί και επικοινωνεί.

Το πρόβλημα, ειδικά στις μέρες μας, είναι ότι όλα αυτά τα θεαματικά “πακέτα” επανέρχονται με τέτοια ταχύτητα και πυκνότητα που μοιραία οδηγούνται σε μια εξαντλητική ανακύκλωση, η οποία, πλην εξαιρέσεων, δεν κομίζει κάτι νέο, ουσιαστικό και ανοίκειο που να δικαιολογεί την πεισματική επανεμφάνιση τους. Πρόκειται στην ουσία για ρετρό επανεμφανίσεις, οι οποίες για λόγους εμπορευσιμότητας υποβάλλονται σε βιαστικά μπότοξ για να κρύψουν τις ρυτίδες της επανάληψής τους.

Όμως , οι ρυτίδες δεν κρύβονται. Στο πρόσωπο μπορεί, στο σώμα όχι. Ειδικά στο θέατρο δεν φαίνεται μόνο το πρόσωπο αλλά όλο το σώμα, εμψύχων και αψύχων. Η σκηνή είναι ένας αποκαλυπτικός και από πολλές απόψεις “επικίνδυνος” αξονικός τομογράφος, που φιλοξενεί (και σκανάρει) τα πάντα, δεν σημαίνει όμως ότι τα προστατεύει κιόλας. Αντίθετα, τα εκθέτει, εκθέτει τα έλκη τους, τις γαστροραγίες τους., τα καρκινώματά τους.

Το θέατρο μπορεί να ψεύδεται (διά ης μάσκας) προκειμένου να οδηγήσει στην όποια “αλήθεια” έχει κατά νου, όμως τους “ψεύτες” (αυτούς που δεν πιστεύουν σε αυτό και απλώς το εκμεταλλεύονται) αργά ή γρήγορα τους ξεγυμνώνει, τους εκθέτει αφαιρώντας τη μάσκα τους.

Ποια είναι λοιπόν αυτά τα μεταπανδημικά θέματα που προβλέπεται ότι θα απασχολήσουν και φέτος (πιστεύω όχι μόνο το ελληνικό θέατρο, αλλά το σύνολο του δυτικού θεάτρου, μιας και όλα τα θέατρα περίπου κινούνται στους ίδιους αρμούς, φορτωμένα τις ίδιες έγνοιες και αγωνίες).

1.ΤΟ ΤΡΑΥΜΑ: (προσωπικό, οικογενειακό, εθνικό κ.λπ) καταλαμβάνει πρωταγωνιστική θέση στη σκηνή, θέση που αντανακλά τη βαθιά ανάγκη της κοινωνίας να αντιμετωπίσει δύσκολα, επώδυνα ζητήματα και να δώσει φωνή σε “πάσχοντα” σώματα και ψυχές.

Ωστόσο, το πρόβλημα ξεκινά όταν το τραύμα παύει να είναι μέσο έκφρασης και γίνεται αυτοσκοπός. Η συχνή επανάληψη τραυματικών θεμάτων, σε συνδυασμό με την τυποποίηση των αφηγηματικών μοτίβων, οδηγεί σε «θεματική κόπωση», απώλεια συγκίνησης, αναστοχαστικής εμπειρίας και κριτικής σκέψης, γεγονός που αξίζει να συζητηθεί και να προβληματίσει.

2. WOKE κουλτούρα: Ο δογματισμός που τη συνοδεύει πολλές φορές προβάλλει μια αυστηρή ηθική και ιδεολογική γραμμή, όπου κάθε παρέκκλιση από τα αποδεκτά πρότυπα μπορεί να θεωρηθεί κοινωνικό αμάρτημα (βλ. cancel culture).

Στο θέατρο, αυτό μεταφράζεται σε φόβο των δημιουργών να αγγίξουν ζητήματα που δεν είναι απολύτως «πολιτικά ορθά» ή που αμφισβητούν κυρίαρχες αφηγήσεις. Η πρακτική αυτή οδηγεί σε μια αισθητική ομοιομορφία της ανακύκλωσης, όπου προτιμώνται έργα με σαφή και άμεσο κοινωνικό μήνυμα, ενώ η πολυπλοκότητα, η αντίφαση και η πολιτική αμφισημία αποφεύγονται.

3.ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ: Και εδώ παρατηρείται κοσμοσυρροή. Όμως η ενασχόληση με την πολιτική ταυτοτήτων συχνά εργαλειοποιείται, χρησιμοποιείται δηλαδή ως μέσο προβολής, πολιτικής επίθεσης ή ιδεολογικής επιβολής, και όχι ως πεδίο βαθύτερης κατανόησης και κοινωνικής αλλαγής.

Τα περισσότερα έργα αυτής της κατηγορίας κινούνται σε χώρους “ασφαλείς”, προβλέψιμους που μπορεί να συγκλίνουν προς ένα φιλελεύθερο consensus, όμως ούτε ερωτούν ούτε προκαλούν ώστε να απαλλαγούν από το βαρίδι των κλισέ.

4. Ο ΕΝΟΧΟΣ ΛΕΥΚΟΣ (κυρίως άντρας): φιλελεύθερη κάθαρση. Η απόλυτη εμμονή (των ίδιων των δυτικών), σε σημείο υστερίας. Όλα τα δεινά του κόσμου φορτώνονται τσάτρα πάτρα στην καμπούρα του λευκού, δυτικού άντρα και μόνο (όλοι οι άλλοι εκτός δυτικού παραδείγματος, άφαντοι). Το γεγονός ότι τα φώτα πέφτουν σχεδόν αποκλειστικά στο άτομο και ελάχιστα έως και καθόλου στην κοινωνία είναι ένα θέμα.

5.ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΔΡΑΜΑΤΑ: An all time classic. Από την εποχή της οικογένειας του Οιδίποδα και της Μήδειας, βασικό ρεφραίν η δυσλειτουργική οικογένεια. Το σαλόνι ως πεδίο μάχης, μιας μάχης με κλιμακώσεις και αποκλιμακώσεις που φωνάζουν από την πρώτη στιγμή ότι έρχονται. Το οικογενειακό δράμα έχει ακόμα θέση, αλλά πρέπει να την κερδίζει με τόλμη και ανανέωση, όχι να την διεκδικεί από συνήθεια.

6. ΜΕΤΑ: Μετα-θέατρο, μετα-γλωσσα, μετα-χαρακτήρας. Οι περισσότερες παραστάσεις αυτής της παιγνιώδους και στις καλές της στιγμές απολαυστικής θεματικής, καταλήγουν συνήθως στην εσωστρέφεια και τον αυτοθαυμασμό. Μιλούν για τον εαυτό τους και στον εαυτό τους και αυτοσυγχαίρονται, συχνά αγνοώντας τον συσχετισμό τους με τις μετα-διαστάσεις της ίδιας της κοινωνίας που είναι εξίσου θεαματική και μονίμως προσποιούμενη και ψευδόμενη, πανταχόθεν, ανεξαρτήτως ιδεολογίας.

7. ΤΡΑΥΜΑ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ, ΑΤΟΜΑ/ΟΜΑΔΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΠΕΡΙΘΩΡΙΟ: Το δράμα όσων πρωταγωνιστούν είναι ιδωμένο αποκλειστικά μέσα από αυτό που υπομένουν, πράγμα που περιορίζει πολύ το εύρος και τις επιλογές της (ανα)παράστασής τους, δημιουργώντας συνθήκες ηδονοβλεψίας της διαφορετικότητας. Η ταυτότητα πρέπει να είναι αφετηρία, όχι τελικός προορισμός.

8. ΑΝΑΘΕΩΡΗΤΙΣΜΟΣ: Εδώ, στο όνομα μιας ασαφούς και ατεκμηρίωτης “προοδευτικής” παρέμβασης εις βάρος του παλαιού ιστορικού “συντηρητισμού», γίνονται τα μεγαλύτερα και κατ’ εξακολούθηση εγκλήματα. Συνήθως ο αναθεωρητισμός καταλήγει σε εργαλειακή χρήση που υπονομεύει τον κριτικό ρόλο του θεάτρου. Αγνοεί επιδεικτικά το πλαίσιο μέσα στο οποίο γεννήθηκαν και μεγαλούργησαν κινήματα, τέχνες κ.λπ και τα βάζει στην προκρούστεια κλίνη της δικής του σύγχρονης λογικής, που κάθε άλλο παρά λογική είναι. Έτσι δεν γίνεται ευεργετικός διάλογος με το παρελθόν, αλλά ένας κουραστικός μονόλονος, εγωϊστικός και συμφεροντολογικός που προβάλλεται ως τάχαμου θεραπεία ιστορικών παθήσεων και παθημάτων.

9. ΜΟΛΟΛΟΓΟΙ: Οι περισσότεροι μονόλογοι έχουν κυρίως σχέση με τη μνήμη. Πιο πολύ ακούμε παρά βλέπουμε. Και αυτό που ακούμε, τις περισσότερες φορές, είτε δεν …. «ακούγεται» είτε δεν μας αφορά. Αφορά μόνο το άτομο που αφηγείται. Το γνωστό σλόγκαν “το προσωπικό είναι πολιτικό”, ισχύει προφανώς για το άτομο που το βίωσε, όχι όμως κατ΄ανάγκη και πάντοτε για τον πολίτη-θεατή που διαμορφώνει το πεδίο του πολιτικού.

Η επιλογή μονολόγων επιβάλλει μεγάλη προσοχή και αυστηρότητα. Η πρόκληση για το σύγχρονο θέατρο είναι να βρει την ισορροπία ανάμεσα στην προσωπική αφήγηση και το ευρύτερο κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο

10. ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΣΜΟΣ: Ζούμε την εποχή της ευπώλητης επανάστασης του συναισθήματος. Δεν κοστίζει τίποτα. Μόνο κάποια χαρτομάντιλα παραπάνω.

ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΑ

Το θέατρο πρέπει να βρει τρόπους να ενοχλεί επί της ουσίας και όχι μέσα από έναν εύκολο και αγοραίο αισθησιασμό ή μέσα από ιδεολογικά τσιτάτα και πολωτικά συνθήματα ή μέσα από την ανακύκλωση των ήδη γνωστών θεμάτων του.

Πρέπει να απαλλαγεί από τη μοραλιστική ορθοδοξία και να ανακαλύψει ξανά τη γοητεία και την πρόκληση του απρόβλεπτου.

Αναμφίβολα η πολιτική της ταυτότητας, ο ακτιβισμός για κοινωνική δικαιοσύνη και κινήματα όπως το #MeToo και το Black Lives Matter έχουν ασκήσει βαθιά επιρροή στο θέατρο, φέρνοντας στο προσκήνιο ζητήματα εκπροσώπησης, ένταξης και λογοδοσίας, αμφισβητώντας τις κυρίαρχες αφηγήσεις και τις θεσμικές πρακτικές. Η απαίτηση για ποικιλία φωνών και ηθική αφήγηση έχει επαναπροσδιορίσει ποιος έχει το δικαίωμα να αφηγείται ιστορίες και πώς απεικονίζονται ευαίσθητα θέματα, όπως το φύλο, η φυλή και το τραύμα. Καλά ως εδώ.

Το ανησυχητικό είναι ότι τα κινήματα αυτά, μετά τα πρώτα δύσκολα και συνάμα παραγωγικά και ευεργετικά χρόνια, και αφού απόκτησαν ισχυρό κοινωνικό εκτόπισμα, εισήγαγαν στην πορεία νέα ταμπού και όρια μέσα στην ίδια τη θεατρική πρακτική και σκέψη. Παράλληλα άρχισε καλλιεργείται στους κύκλους των κινημάτων αυτών μια πολιτισμική συναίνεση που προέκρινε την ιδεολογική ταύτιση έναντι του ριζοσπαστικού πλουραλισμού. Αντί να αγκαλιάζουν την αντίφαση άρχισαν να συγκλίνουν προς μια ομοιομορφία που δίνει προτεραιότητα στην κοινωνική λογοδοσία και την ιδεολογική σαφήνεια.

Αυτό το περιβάλλον προφανώς δεν είναι ενθαρρυντικό, καθώς ενισχύει την αυτολογοκρισία και την αποφυγή ρίσκου. Διόλου τυχαίο που ολοένα και περισσότεροι καλλιτέχνες και θεσμοί αποφεύγουν αμφιλεγόμενα ή αμφίσημα έργα από φόβο των αντιδράσεων ή του αποκλεισμού ή της έκθεσής τους στα social media, εκεί όπου ασκούν το χόμπι τους ανώνυμοι και συχνά άσχετοι σχολιαστές που διασκεδάζουν καταστρέφοντας ονόματα και καριέρες.

Ποιος καλλιτέχνης τολμά μέσα σε αυτές τις συνθήκες να δημιουργήσει κάτι που δεν απολαμβάνει του «σεβασμού/αποδοχής/έγκρισης» των κυρίαρχων λόμπι; Εκ των πραγμάτων ο φόβος αυτός αποψιλώνει την ποικιλομορφία της θεατρικής έκφρασης και μειώνει το κριτικό δυναμικό του θεάτρου. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, το θέατρο μετατοπίζεται από τον μεταμοντέρνο σκεπτικισμό προς μια ανανεωμένη ηθική ορθοδοξία, με τίμημα συχνά τον ανατρεπτικό χαρακτήρα και τον πειραματισμό.

Για περισσότερα εφ΄όλης της ύλης , αφού ολοκληρώσω το κείμενο που γράφω αυτές τις μέρες.