Στοιχειωμένες νύχτες στα Άγουρα Κεράσια του Μιχαήλ Άνθη

Λέξεις: Σταύρος Καραγεωργάκης

Ο Πλάτωνας θεωρούσε ότι το θέατρο μπορεί να είναι επικίνδυνο για την πολιτεία. Εστιάζοντας στον μιμητικό χαρακτήρα της τέχνης, και ειδικότερα του θεάτρου, υποστήριξε ότι το καλλιτεχνικό έργο πρέπει να υπηρετεί έναν συγκεκριμένο σκοπό: την ορθή διαπαιδαγώγηση. 

Όταν οι καλλιτέχνες παρουσιάζουν κατακριτέους χαρακτήρες, τότε υπάρχει ο κίνδυνος οι πολίτες να μιμηθούν αυτούς τους ήρωες, οι ηθικά επιλήψιμες πράξεις να πολλαπλασιαστούν, να χαθεί ο προσανατολισμός τους. 

Ξεκινώντας από τους άρχοντες, αλλά φτάνοντας τελικά στους πολίτες, ο Πλάτων μας προειδοποιεί ότι δεν θα πρέπει να μιμούμαστε άντρες κακούς, δειλούς, γελοίους, αισχρολόγους, μεθυσμένους, ή γυναίκες που τσακώνονται και τα βάζουν με τους θεούς. 

Φοβόταν ότι αυτά είναι τα πρότυπα και οι συμπεριφορές που παρακολουθούμε σε μια παράσταση. Δίπλα στο θάρρος, την αυτοθυσία, την εναντίωση στον πόλεμο, τον αλτρουισμό και την αγάπη, βρίσκουμε το μίσος, την απληστία, τη συζυγοκτονία, τη βρεφοκτονία, τη μοιχεία, την αιμομιξία. Μήπως, όμως, όλα αυτά δεν υπάρχουν γύρω μας; Τα επινόησε πρώτα ο ποιητής και μετά η ζωή; Ή αν τα κρύψουμε θα σταματήσουν να υπάρχουν;

Τι γίνεται όμως όταν ο πλατωνικός αντιήρωας τοποθετείται μέσα σε μια παθογόνο ελληνική επαρχία, βουτηγμένος στην αυταρέσκεια, κινούμενος στα γρανάζια των πελατειακών σχέσεων; Μια τέτοια ιστορία ξετυλίγεται στο θεατρικό έργο του Μιχαήλ Άνθη, που σκηνοθετεί ο Μανούσος Μανουσάκης, και έχει τον τίτλο Άγουρα Κεράσια. 

Στο θέατρο Σοφούλη

Την παράσταση απόλαυσε πρώτα το αθηναϊκό κοινό και τώρα και το κοινό της Θεσσαλονίκης στο Θέατρο Σοφούλη, για δεύτερη χρονιά. Ο ήρωας των Άγουρων Κερασιών είναι γιατρός που βρέθηκε στην επαρχία, επιφορτισμένος να προωθήσει τα τοπικά συμφέροντα του κόμματος, ποιητής, ο οποίος αγοράζει ακόμα και την καλλιτεχνική του αναγνώριση μέσα από τα κομματικά πελατειακά δίκτυα. 

Βίαιος απέναντι στη σύζυγό του, επιδίδεται σε μια σειρά από αποτρόπαιες πράξεις. Φρικαλέα η συμπεριφορά του, καλυμμένη από τον μανδύα του κοινωνικού έργου του γιατρού, που βοηθά χωρίς πάντα να αμείβεται και που καμώνεται ότι θέλει να διατηρεί ένα χαμηλό λαϊκό προφίλ, υπακούοντας στις κομματικές επιταγές. Αυτός ο αντιήρωας, ο Στάθης, που, στη συγκεκριμένη παράσταση, τον ενσαρκώνει με ωραίο τρόπο ο Κωνσταντίνος Καζάκος, μπορεί να μας στοιχειώσει, όχι επειδή θυμίζει την απάθεια με την οποία ακούμε γι’ αυτά τα περιστατικά στις βραδινές ειδήσεις, αλλά επειδή μας θυμίζει τη φρικιαστική πλευρά που μπορεί να έχει η ανθρώπινη φύση. 

Αναρωτιόμαστε αν θα μπορούσαμε ποτέ να γίνουμε αυτό που βλέπουμε πάνω στο σανίδι, ένας υπάνθρωπος που πράττει με βάση τα πιο αποκρουστικά ελατήρια. Αυτός είναι ο χαρακτήρας που δεν θέλουμε να διανοηθούμε ούτε για τον εαυτό μας ούτε να τον γνωρίσουμε ποτέ. Είναι σε θέση αυτός ο χαρακτήρας να μας εμπνεύσει, να ταρακουνήσει την ησυχία της ελληνικής επαρχίας ή μήπως θα μας κάνει να αποβάλουμε τα πιο βρώμικα πάθη μας;

Ο Αριστοτέλης, κόντρα στον δάσκαλό του τον Πλάτωνα, εξήρε τον ρόλο της τραγωδίας για έναν πολύ ιδιαίτερο λόγο: θεωρούσε ότι η τραγωδία απομακρύνει αυτά τα κατώτερα πάθη και λειτουργεί ως μια ψυχοκάθαρση. Το θέατρο αναδεικνύει εκείνα τα στοιχεία που πρέπει να φοβόμαστε.

Οίκτος και φόβος είναι τα κυρίαρχα συναισθήματα που μας κατακλύζουν βλέποντας να ξετυλίγονται μπροστά μας οι πιο αποτρόπαιες πράξεις. Ο Στάθης, το εφιαλτικό αυτό πρόσωπο, που σιγά-σιγά ανακαλύπτουμε τις απαίσιες αλήθειες του, πρέπει να μας φοβίσει. Ενώ η γυναίκα του, η Φανή, την οποία στην παράσταση ενσαρκώνει με την καθηλωτική ερμηνεία της η υπέροχη Τάνια Τρύπη, είναι αυτή που συγκεντρώνει τον οίκτο του κοινού. Η Φανή προσπαθεί να αναδείξει την ύβρη και να επιβάλει μια –τελικά– αδύναμη εκδίκηση απέναντι όχι σε ένα θεϊκό δίκαιο, αλλά στις προϋποθέσεις της ανθρώπινης ύπαρξης και των πιο ισχυρών οικογενειακών σχέσεων.

Σε τι όμως μας είναι χρήσιμο αυτό το έργο, σήμερα που μπορούμε να παρακολουθήσουμε το πραγματικό δράμα στο γυαλί της τηλεόρασης; Γεννιέται το ερώτημα μήπως αυτόν τον καθαρτικό ρόλο του θεάτρου παίζουν στην εποχή μας τα δελτία ειδήσεων. Ο Στάθης και η Φανή είναι οι άνθρωποι που πάνω τους στοχεύουν οι τηλεοπτικές κάμερες. 

Ωμότητες καθημερινής βίας

Οι δημοσιογράφοι προσπαθούν να υποκαταστήσουν αυτόν τον ρόλο του θεάτρου, εμπνέοντας αυτοί τον οίκτο και τον φόβο στον οποίο αναφερόταν ο Αριστοτέλης. Οίκτο για τη Φανή, φόβο για τον Στάθη. Το θέατρο όμως, και, εν προκειμένω, το έργο του Μιχαήλ Άνθη, προσφέρει μια άλλη συνθήκη, την καλλιτεχνική, αποτυπώνοντας με διαφορετικό τρόπο τις ωμότητες της καθημερινής βίας. Οι θεατές δεν φορούν τη πιτζάμα του τηλεθεατή, του απόμακρου παρατηρητή, δεν μπορούν να χειραγωγηθούν από τους τηλεοπτικούς δικαστές, και αφήνονται να βιώσουν αυτό το δράμα, συμπάσχοντας.

Ωστόσο, παραμένει μετέωρο το ερώτημα της επίτευξης της κάθαρσης. Σίγουρα όμως, η τέχνη μιμείται τη ζωή και όχι το αντίστροφο. Δεν έχουμε να φοβόμαστε λοιπόν μήπως ξεπηδήσουν νέοι Στάθηδες μετά το τέλος της παράστασης. Οι Στάθηδες υπάρχουν προ πολλού εκεί έξω.

Οι θεατές μπορούν να απολαύσουν ένα δυνατό κείμενο, τους υπέροχους στίχους που απαγγέλει η Τζένη Καζάκου, τη μουσική του τσέλου που συνοδεύει ζωντανά το ξεγύμνωμα της φρικτής αλήθειας. Τελικά, το θέμα του έργου δεν είναι μόνο η ενδοοικογενειακή βία και το ξεπέρασμα των ορίων της αγίας οικογένειας, αλλά και η ίδια η σχέση μας με την τέχνη και η συνειδητοποίηση της χρησιμότητάς της για να αντιμετωπίσουμε τη μίζερη πραγματικότητα.

* Ο Σταύρος Καραγεωργάκης είναι συγγραφέας και διδάκτωρ Iστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης. Διδάσκει στη μέση εκπαίδευση.

** Η Τάνια Τρύπη και ο Κωνσταντίνος Καζάκος πρωταγωνιστούν στη θεατρική παράσταση “Άγουρα Κεράσια” από τη σκηνή του Θεάτρου Σοφούλη σε σκηνοθεσία Μανούσου Μανουσάκη. Πρεμιέρα τη Δευτέρα 17 Οκτωβρίου.