Βυζαντινοί ναοί, μάρτυρες αιώνων ιστορίας και τέχνης, περιμένουν να τους ανακαλύψεις στη Βέροια

Το καλοκαίρι έφτασε στο τέλος του, το φθινόπωρο ήρθε και ξεκινάει η αγαπημένη μας περίοδος για εκδρομές και ευκαιρία να έρθουμε σε επαφή με μέρη που υπάρχουν εκεί έξω και σε περιμένουν να τα ανακαλύψεις.

Και η γειτονική μας Βέροια είναι ένας από τους προορισμούς που βρίσκονται κοντά στη Θεσσαλονίκη, κρύβει ιστορία αιώνων και σε κάθε επίσκεψη μας σε αυτήν, πάντα μαθαίνεις κάτι καινούργιο που θα σε καταπλήξει.

Εδώ και λίγες εβδομάδες δώδεκα βυζαντινοί της Βέροιας άνοιξαν μετά από χρόνια τις πύλες τους και μας προσκαλούν σε ένα μοναδικό ταξίδι στο χρόνο.

«Το άνοιγμα των ναών επιτρέπει σε όλους να εξερευνήσουν τη βυζαντινή παράδοση: από τις εντυπωσιακές αγιογραφίες ως τα λεπτοδουλεμένα τέμπλα, κάθε μνημείο διηγείται μια ιστορία τέχνης και πίστης, προσφέροντας μια μοναδική ματιά στο βυζαντινό και μεταβυζαντινό παρελθόν.

Μέσα από αυτό το ταξίδι στον χρόνο οι θύρες των ναών της πόλης ανοίγουν, αποκαλύπτοντας εσωτερικούς χώρους, αποτέλεσμα εντατικών και χρόνιων προσπαθειών αποκατάστασης και συντήρησης» αναφέρει στη σχετική της ενημέρωση η Εφορεία Αρχαιοτήτων Ημαθίας.

Με την πρόσβαση στα μνημεία επιδιώκεται η συνέχιση της επικοινωνίας πολιτών και επισκεπτών της πόλης με θαυμαστά δείγματα της βυζαντινής δημιουργίας, και η ανάδειξη της πολιτισμικής αξίας τους.

Παλαιά Μητρόπολη Βέροιας

Η Παλαιά Μητρόπολη είναι βυζαντινή βασιλική των αρχών του 11ου αιώνα, αφιερωμένη στον Άγιο Παύλο, η οποία κατά την οθωμανική περίοδο της πόλης έγινε οθωμανικό τζαμί γνωστό ως Χουνκιάρ Τζαμί (που σημαίνει “Αυτοκρατορικό Τζαμί” στα τουρκικά), στη Βέροια.

Το κτήριο, που χρονολογείται στις αρχές του 11ου αιώνα, θεωρείται ένα από τα μεγαλύτερα σωζόμενα μεσοβυζαντινά κτίρια στα Βαλκάνια και ένας από τους μεγαλύτερους επισκοπικούς καθεδρικούς ναούς στην περιοχή της Μακεδονίας, αλλά η πρώιμη ιστορία του είναι ασαφής εκτός από μία επιγραφή στη δυτική είσοδο που αναφέρει ότι ήταν έργο κάποιου Νικήτα, ο οποίος μαρτυρείται ως επίσκοπος της πόλης το 1078.

Οι απόψεις διίστανται ως προς την αρχική αφιέρωσή του, η οποία θεωρούταν ότι ήταν είτε στους Αγίους Πέτρο και Παύλο είτε στους Δώδεκα Αποστόλους, αλλά κατά τις εργασίες αποκατάστασης το 2010–16 ανακαλύφθηκε μια τοιχογραφία που απεικονίζει την ένθρονη Θεοτόκο πάνω από την κύρια βόρεια πύλη του ναού, υποδεικνύοντας ότι ο ναός ήταν αφιερωμένος σε αυτήν.

Πρόκειται για μια τυπική τρίκλιτη βασιλική και ένα υποτυπώδες εγκάρσιο κλίτος. Το κύριο κλίτος πλαισιώνεται από εναλλασσόμενους πεσσούς και κίονες που ολοκληρώνονται με επαναχρησιμοποιημένα κιονόκρανα ιωνικού ρυθμού. Το νότιο κλίτος δεν σώζεται πλέον, αφού κατέρρευσε σε άγνωστη χρονική στιγμή.

Η Βέροια πέρασε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία το 1430 και ο μητροπολιτικός καθεδρικός ναός μετατράπηκε σε τζαμί που πήρε το όνομά του από τον Οθωμανό Σουλτάνο (Χουνκιάρ σημαίνει «κυρίαρχος, αυτοκράτορας»).

Οι Οθωμανοί έκαναν μερικές μετατροπές στο κτήριο, αντικαθιστώντας τις ημικυκλικές καμάρες των άνω παραθύρων σε αιχμηρές και κατεδάφισαν το βόρειο τμήμα του εγκάρσιου τμήματος για να προσθέσουν έναν απλό μιναρέ. Η εξωτερική διακόσμηση με αρχαία ελληνικά μοτίβα παρέμεινε αναλλοίωτη αλλά σώζεται μόνο αποσπασματικά σήμερα, αλλά στο εσωτερικό κάλυψαν με γύψο τις τοιχογραφίες του 13ου αιώνα, καταστρέφοντάς τις στη διαδικασία καθώς άνοιξαν τρύπες για να κολλήσουν το γύψο.

Μετά την κατάληψη της πόλης από τον Ελληνικό Στρατό κατά τον Α’ Βαλκανικό Πόλεμο (Οκτώβριος 1912), το τζαμί επανακαθαγιάστηκε και λειτούργησε για μια περίοδο ως εκκλησία. Στη συνέχεια πέρασε στην τοπική Χριστιανική Ένωση «Απόστολος Παύλος», στέγασε κυβερνητικές υπηρεσίες κατά τη διάρκεια των Παγκοσμίων Πολέμων και χρησιμοποιήθηκε ως στάβλος κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα.

Μετά την ολοκλήρωση των εργασιών αποκατάστασης, ο ναός καθαγιάστηκε στις 5 Ιουνίου 2016 από τον Επίσκοπο Βέροιας.

Ο ναός της Παλαιάς Μητρόπολης είναι επισκέψιμος όλες τις ημέρες της εβδομάδας, 08:00-20:00, εκτός από Τρίτη, που ισχύει το ωράριο 12:00-20:00.

Ναός Αναστάσεως Σωτήρος Χριστού

Ο Ναός Αναστάσεως Σωτήρος Χριστού ή εκκλησία του Χριστού είναι μεσαιωνική ορθόδοξη εκκλησία στο νότιο τμήμα της Βέροιας, Ελλάδα. Ο ναός αποτελεί παρεκκλήσι της ενορίας του Αγίου Ιωάννη του Ελεήμονα.

Ο ναός σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή κτίστηκε χορηγία του Ξένου Ψαλιδά το 1314/15, μετά τον θάνατο της συζύγου του Ευφροσύνης. Ο ναός με χρυσόβουλο του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β΄ δόθηκε στον μοναχό Ιγνάτιο Καλόθετο ώστε να αποτελέσει καθολικό μονής. Ο ναός είναι μονόχωρος και ξυλόστεγος, με εξαγωνική κόγχη στην αψίδα ιερού.

Διαθέτει τρεις εισόδους, μία σε κάθε πλευρά. Στις αρχές του 18ου αιώνα προστέθηκε κλειστό περίστωο στις τρεις από τις πλευρές του ναού, αλλά αυτό κατεδαφίστηκε τη δεκαετία του 1950 και αντικαταστάθηκε από τοξωτό περίστωο στη βόρεια και δυτική πλευρά.

Το εσωτερικό του ναού είναι τοιχογραφημένο. Σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή οι τοιχογραφίες είναι έργο του Γεώργιο Καλλιέργη και έγιναν το 1314/15. Οι τοιχογραφίες χαρακτηρίζονται από την ποικιλία χρωμάτων και ακριβές σχέδιο και εντάσσονται στα πλαίσια της παλαιολόγειας αναγέννησης.

Οι τοιχογραφίες στους πλευρικούς τοίχους είναι οργανωμένες σε τρεις ζώνες, με ολόσωμους αγίους στην κάτω, προτομές ευαγγελιστών, αγίων και προφητών στη μεσαία και σκηνές από το δωδεκάορτο στην ανώτερη, από τις οποίες όμως απουσιάζει η Πεντηκοστή.

Η Κοίμηση της Θεοτόκου κοσμεί την ανώτερη ζώνη του δυτικού τοίχου. Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδες απεικονίζεται η Παναγία να κρατάει στα χέρια της τον Ιησού πλαισιωμένη από αγγέλους και από κάτω οι συλλειτουργούντες πατριάρχες. Στο εσωτερικό του, στο βόρειο και στο νότιο τοίχο, βρίσκονται επίσης δύο αψιδώματα τα οποία στο εσωτερικό τους είναι ζωγραφισμένες η Σταύρωση και η Ανάσταση του Ιησού.

Χαρακτηριστικές είναι επίσης οι τοιχογραφίες τοπικών αρχόντων και προσωπικοτήτων. Ο μοναχός Ιγνάτιος Καλόθετος απεικονίζεται να σκύβει μπροστά στον άγιο Αρσένιο. Στην εξωτερική μεριά του δυτικού τοίχου βρίσκεται η παράσταση της τοπικής αρχόντισσας Μαρίας Συναδηνής, η οποία βρίσκεται μέσα σε ψευδοαρκοσόλιο, μαζί με τις παραστάσεις του Χριστού και της Παναγίας. Η απεικόνιση χρονολογήθηκε στο 1326. Στο νότιο τοίχο μέσα σε ψευδοαρκοσόλιο απεικονίζονται, σύμφωνα με την επιγραφή, οι μορφές των Μιχαήλ Καβαλλάριο Συναδηνό, Μανουήλ Διδυμάρη, Μανουήλ Συναδηνό και της Άννα του Μελά, οι οποίοι απεβίωσαν το 1355, και πιθανόν ήταν δωρητές του ναού. Η εξωτερική πλευρά του βόρειου τοίχου αγιογραφήθηκε το 1727.

Αρχαιολογικός χώρος Αγίου Παταπίου

Ο αρχαιολογικός χώρος του Αγίου Παταπίου αποτελούσε το κέντρο της αρχαίας και παλαιοχριστιανικής Βέροιας. Είναι ο μοναδικός ανοικτός αρχαιολογικός χώρος της πόλης με ευρήματα που αποδεικνύουν την αστική συνέχεια της Βέροιας από τον 2ο αιώνα έως τα τελευταία μεταβυζαντινά χρόνια.

Ξεχωριστή θέση στον αρχαιολογικό χώρο κατέχουν τα θρησκευτικά κτήρια του 4ου και 5ου αιώνα τα οποία ανακαλύφθηκαν στο άμεσο περιβάλλον του μεταβυζαντινού ναού του Αγ. Παταπίου (16ος αιώνας), που διατηρείται ακέραιος ως τις μέρες μας. Πρόκειται για ένα παλαιοχριστιανικό βαπτιστήριο (4ος αιώνας) πάνω στα ερείπια του οποίου χτίστηκε μεγάλη παλαιοχριστιανική βασιλική (5ος αιώνας). Στο σημείο διατηρούνται επίσης σπάνια ψηφιδωτά δάπεδα που εντυπωσιάζουν τον επισκέπτη και μαρτυρούν την υψηλή τέχνη που αναπτύχθηκε στην περιοχή κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο.

Οι ναοί της Ανάστασης του Σωτήρος Χριστού και του Αγίου Παταπίου, είναι επισκέψιμοι όλες τις ημέρες της εβδομάδας, εκτός από Τρίτη, 09:00-17:00.

Έως και 31 Οκτωβρίου οι επισκέπτες μπορούν επίσης να ξεναγηθούν:

1) Στη συνοικία της Κυριώτισσας, στις εκκλησίες της Παναγίας Βαλτεσινής, του Αγίου Βλασίου και του Αγίου Ανδρέα, Δευτέρα και Παρασκευή 12:00-15:00. Σημείο αφετηρίας, ο ναός της Παναγίας Βαλτεσινής.

2) Στη συνοικία της Μακαριώτισσας, τις εκκλησίες των Αγίων Κηρύκου και Ιουλίττας, του Αγίου Γεωργίου Μικρού και του Αγίου Νικολάου της Μακαριώτισσας, Τετάρτη και Σάββατο 12:00-15:00. Σημείο αφετηρίας, ο ναός των Αγίων Κηρύκου και Ιουλίττας.

3) Τα μνημεία του σύγχρονου πολεοδομικού ιστού, τους ναούς του Μεγάλου Θεολόγου, της Αγίας Άννας (αγοράς) και του Αγίου Νικολάου του Μοναχού Ανθίμου είναι επισκέψιμα Πέμπτη και Κυριακή 12:00-15:00. Σημείο αφετηρίας, ο ναός της Αγίας Άννας (αγοράς).

Σε κάθε ναό – σημείο αφετηρίας περιμένει τους επισκέπτες αρχαιοφύλακας. Όσοι χρειαστούν βοήθεια, μπορούν να επικοινωνήσουν με το Βυζαντινό Μουσείο Βέροιας, τηλ. 23310-76100.

Παναγία η Βαλτεσινή

Ο ναός της Παναγίας της Βαλτεσινής κτίστηκε στις αρχές του 18ου αιώνα με τη μορφή τρίκλιτης βασιλικής με ξύλινους στύλους ανάμεσα στα κλίτη. Αποτέλεσε υποτυπώδη λατρευτικό χώρο στο κέντρο ιδιοκτησιών ενώ σήμερα διατηρεί ελάχιστα ίχνη τοιχογραφιών του αρχικού ναού, όπως η σχεδόν κατεστραμμένη μορφή του Αγίου Αθανασίου.

Άγιος Βλάσιος

Από τους παλαιότερους ναούς της Βέροιας με πλούσιο ζωγραφικό διάκοσμο του 14ου, 16ου και 18ου αιώνα. Ο αρχικός ναός χρονολογείται στις αρχές του 14ου αιώνα. Αποτελούσε αντιπροσωπευτικό δείγμα μονόχωρης ξυλόστεγης βασιλικής με ημιεξαγωγική κόγχη αλλά η μορφή του άλλαξε ριζικά τον 16ο αιώνα, ύστερα από σημαντικές παρεμβάσεις στο βόρειο και το δυτικό τοίχο. Στο αρχικό τμήμα του ναού, που διατηρείται μέχρι σήμερα, διασώζονται εξαίσιες τοιχογραφίες που χρονολογούνται γύρω στο έτος 1320 όπως είναι, μεταξύ άλλων, οι παραστάσεις της ολόσωμης Θεοτόκου με το Χριστό στην αγκαλιά της και δυο σεβίζοντες αγγέλους, του Ευαγγελισμού, της Αναλήψεως, της Γέννησης και της Υπαπαντής καθώς και του ολόσωμου Αγίου Βλασίου, ως τιμώμενου αγίου. Στον 14ο αιώνα χρονολογούνται επίσης και οι σκηνές από τη ζωή του Αγίου Βλασίου.

Άγιος Ανδρέας

Ο ναός του Αγίου Ανδρέα της ενορίας της Κυριώτισσας κτίστηκε τον 15ο αιώνα και αποτελεί το μικρότερο βυζαντινό ναό της πόλης. Αρχικά, είχε τη μορφή μονόχωρου ναού με ξύλινη στέγη αλλά στην πορεία ανακατασκευάστηκε και επεκτάθηκε. Από τις αρχικές τοιχογραφίες του 15ου αιώνα σήμερα διατηρούνται σε κακή κατάσταση ελάχιστα δείγματα, ενώ οι περισσότερες αγιογραφίες εκείνης της περιόδου επικαλύφθηκαν από μεταγενέστερες του 1720.

Κάποια δείγματα από την αρχική τοιχογράφηση παραμένουν μέχρι σήμερα σε κακή κατάσταση (Υπαπαντή, Μεταμόρφωση, Βάπτιση, Έγερση του Λαζάρου, Βαῒοφόρος, Προδοσία, Σταύρωση, Θρήνος, Ανάσταση κ.α.)

Άγιοι Κύρηκος και Ιουλίττα

Ο ναός των Αγίων Κηρύκου και Ιουλίττας χτίστηκε το 14ο αιώνα από τον επίσκοπο Μακάριο όπως μαρτυρά η επιγραφή της εξωτερικής όψης του ιερού. Ο ναός αρχικά υπήρξε καθολικό σταυροπηγιακής μονής όπως μας πληροφορεί επιστολή του Πατριάρχη Αντώνιου του Δ΄ (1395), ενώ αργότερα από μονή μετατράπηκε σε ενοριακό ναό.

Ο αρχικός ναός ανήκε στον αρχιτεκτονικό τύπο της σταυροειδούς εγγεγραμμένης με τρούλο και αποτελούσε το μοναδικό δείγμα αυτού του τύπου στη Βέροια. Ο τρούλος αργότερα έπεσε, πιθανόν κατά τη διάρκεια του 16ου αιώνα, με το ναό να λαμβάνει τη μορφή μονόχωρου ξυλόστεγου πυρήνα.

Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του μνημείου είναι ο πλούσιος κεραμοπλαστικός διάκοσμος στις τρεις αψίδες που βρίσκονται στην εξωτερική ανατολική όψη του μνημείου. Από τον τοιχογραφικό διάκοσμο του ναού, σήμερα διατηρούνται ελάχιστα δείγματα τοιχογραφιών, που χρονολογούνται στα μέσα του 14ου αιώνα, στην πρόθεση του ναού και του 15ου αιώνα στα εξωτερικά τμήματα του δυτικού και νοτίου τοίχου.

Ωστόσο, διασώζεται μεγάλος αριθμός τοιχογραφιών με αγιογραφικές παραστάσεις του 16ου αιώνα, όταν ο ναός φιλοτεχνήθηκε εκ νέου το 1589 από τον άρχοντα κυρ Κωστή. Στο ναό διατηρείται επίσης τοιχογραφική παράσταση του 17ου αιώνα, όπου απεικονίζονται ένθρονοι ο Χριστός και η Παναγία.

Άγιος Γεώργιος ο «Μικρός»

Ο ναός του Αγίου Γεωργίου του «Μικρού» (Μακαριώτισσας), αρχικά μονόχωρος, κτίστηκε στις αρχές του 15ου αιώνα. Στην πορεία, ύστερα από μια σειρά παρεμβάσεων μέχρι το 17ο αιώνα, διαμορφώθηκε σε τρίκλιτη βασιλική με δίρριχτη στέγη, διατηρώντας μόνο το ιερό από την πρώτη κατασκευή του. Στο διατηρημένο από τον αρχικό ναό ιερό του 15ου αιώνα, σώζονται εξαιρετικές τοιχογραφίες, όπως της ολόσωμης Θεοτόκου, του Ευαγγελισμού και της Αναλήψεως, αλλά και των αγίων Γεωργίου, Ιωάννη Χρυσοστόμου, Νικολάου, Πολύκαρπου, Βλασίου, Γρηγορίου, του Γεροντίου και Σπυρίδωνα. Αργότερα, το 1643 προστέθηκαν παραστάσεις από το βίο του αγίου Γεωργίου στο βόρειο κλίτος του νεότερου ναού.

Άγιος Νικόλαος της Μακαριώτισσας

Ο ναός του Αγίου Νικολάου της Μακαριώτισσας κτίστηκε το 16ο αιώνα και αρχικά υπήρξε μονόχωρος ναός με ξύλινη στέγη πριν τις αλλεπάλληλες αλλαγές που δέχτηκε, διατηρώντας τελικά μόνο τμήμα του αρχικού δυτικού τοίχου. Το μεγαλύτερο μέρος της ζωγραφικής διακόσμησης που χρονολογείται την περίοδο 1571-1573 οφείλεται στη μοναχή Ρεβέκκα η οποία εμφανίζεται και ως κτητόρισσα του ναού σύμφωνα με επιγραφές. Διατηρούνται επίσης τοιχογραφίες του 18ου αιώνα που κοσμούν το νάρθηκα, το δυτικό τοίχο και το ιερό του σημερινού ναού.

Μέγας Θεολόγος

Ο ναός του Μεγάλου Θεολόγου αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα μεσοβυζαντινά μνημεία της Βέροιας και χρονολογείται από τις αρχές του 13ου αιώνα. Από την αρχική μορφή του μνημείου, που διατηρήθηκε έως τις αρχές του 14ου αιώνα, διασώζεται πλέον μόνο το ιερό βήμα και μέρος του κεντρικού κλίτους της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής, ενώ σήμερα έχει την όψη μονόχωρου ναού με δίρριχτη στέγη. Στο αρχικό σωζόμενο τμήμα διατηρείται επίσης ο ζωγραφικός διάκοσμος με τις εξαίσιες τοιχογραφίες που χρονολογούνται από το β’ τέταρτο του 13ου αιώνα έως τις αρχές του 14ου αιώνα. Από τις τοιχογραφίες ξεχωρίζουν η παράσταση της Παναγίας δεομένης με δυο αγγέλους, η Κοινωνία των Αποστόλων, η Ανάληψη, ο Ευαγγελισμός και η παράσταση του Αγίου Ιωάννη με τη Θεοτόκο.

Αγία Άννα

Ο ναός της Αγίας Άννας κτίστηκε το 15ο αιώνα πάνω στα ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής (6ος αιώνας) και αρχικά αποτελούσε μονόχωρο ναό πριν μετατραπεί σε δίκλιτο, ύστερα από σειρά μεταγενέστερων παρεμβάσεων. Οι παλαιότερες τοιχογραφίες του ναού βρίσκονται στην εσωτερική πλευρά του δυτικού τοίχους και χρονολογούνται στο 1500. Λίγο μεταγενέστερες είναι οι τοιχογραφίες που κοσμούν το εξωτερικό του ίδιου τοίχου (1520). Οι αγιογραφίες που συναντάμε στο ιερό και τον νότιο τοίχο του σημερινού ναού φιλοτεχνήθηκαν, γύρω στα τέλη του 16ου αιώνα.

Άγιος Νικόλαος του μοναχού Άνθιμου

Η μονή (ναός) του Αγίου Νικολάου του μοναχού Ανθίμου κτίστηκε το 1565 και έχει τη μορφή τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής με δίρριχτη στέγη. Η κτητορική επιγραφή του ναού μας πληροφορεί ότι κατασκευάστηκε από το μοναχό Άνθιμο με σκοπό να λειτουργήσει ως καθολικό μονής. Ο εξαιρετικός ζωγραφικός διάκοσμος του ναού ολοκληρώθηκε κατά την περίοδο 1565-1570 και περιλαμβάνει πλούσια θεματολογία όπως παραστάσεις του Χριστού ωςΜεγάλου Αρχιερέως, της Θεοτόκου ως Πλατυτέρας, της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, των Παθών κ.α.

*με πληροφορίες από: Εφορεία Αρχαιοτήτων Ημαθίας / Υπουργείο Πολιτισμού / Discover Veria