Αλλού αλλιώς: Τα Κάστρα της Βιομηχανίας

Εικόνες: Μήνας Τσιτσής

Στο Καρλόβασι της Σάμου τα βυρσοδεψία θα γίνουν σύντομα Πανεπιστήμιο. Έγινε αρχιτεκτονικός διαγωνισμός και ανακοινώθηκαν τα βραβεία. Σε μία μικρή πόλη 6708 κατοίκων το Πανεπιστήμιο Αιγαίου αξιοποιεί εγκαταλειμμένα βιομηχανικά κτίρια και δίνει ζωή και χώρους εκπαίδευσης εκεί που παλαιότερα γινόταν η επεξεργασία δερμάτων. Σημαντικά βιομηχανικά κτίρια που έζησαν ημέρες δόξας θα φιλοξενήσουν τους φοιτητές των θετικών επιστημών. Όταν πριν από πέντε χρόνια είχαμε επισκεφτεί την ερειπωμένη γειτονιά των βυρσοδεψείων στις καλοκαιρινές μας διακοπές,  δύσκολα μπορούσαμε να φανταστούμε αυτό που ακολούθησε. Μία μοναδική περιοχή δίπλα στη θάλασσα, ήταν βλέπετε πολύ χρήσιμη αυτή η θάλασσα στη λειτουργία των βυρσοδεψείων. Μία ιδιαίτερα θετική εξέλιξη που κάποιοι σκέφτηκαν, επεξεργάστηκαν και προώθησαν. Τίποτα δεν γίνεται από μόνο του. 

Στο Βόλο εδώ και δεκαετίες πρώην βιομηχανικές εγκαταστάσεις φιλοξενούν το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Πρωτοπόρησε ο Βόλος στην ελληνική επικράτεια! Κτίρια διοίκησης, σχολές με πρωτοβουλία και επιμονή κάποιων εντάχθηκαν στην καθημερινή ζωή της πόλης. Αργότερα ήρθαν τα Κεραμοποιία Τσαλαπάτα να μας εκπλήξουν με το Μουσείο Πλινθοκεραμοποιίας και τον Πολυχώρο τους. Το Πολιτιστικό Ίδρυμα του Ομίλου Πειραιώς υπήρξε πρωτοπόρο σε πολλά παρόμοια εγχειρήματα με την βοήθεια των τοπικών κοινωνιών και την συνεργασία των αρμόδιων φορέων. 

Στο Ναύπλιο οι εγκαταστάσεις της  Γεωργικής Βιομηχανίας Κονσερβών «Ανθός Ναυπλίου» αφού πέρασαν από μία σημαντική περίοδο ανάπτυξης το 1957 σταματούν να λειτουργούν.  Σιδηρουργία και μικροτεχνίες βρίσκουν στέγη για πολλές δεκαετίες στις εγκαταστάσεις τους. Το 1997 αγοράζεται από την σημερινή ιδιοκτησία η οποία το 2002 ξεκίνησε εργασίες αποκατάστασης ενώ ταυτόχρονα φρόντισε να χαρακτηριστεί ως διατηρητέο από την Πολιτεία. Με την ονομασία «ΦΟΥΓΑΡΟ»  μετατρέπεται σε χώρο ζωής και τέχνης, χώρο δημιουργίας. Εγκαινιάστηκε στις 28 Οκτωβρίου του 2012

Στο Παρίσι το συγκρότημα των εγκαταστάσεων του Δημοτικού Γραφείου Κηδειών συνολικής έκτασης 39.000τμ έχει μετατραπεί σε ένα φιλόξενο χώρο ζωής και δημιουργίας. Σε μία υποβαθμισμένη γειτονιά του 19ου Διαμερίσματος του Παρισιού η δημιουργικότητα και η ζωντάνια των νέων περνούν τα όρια των κτιριακών εγκαταστάσεων και δίνουν ανάσες ζωής και δημιουργίας σε νέες και νέους, δίνουν χώρους συνύπαρξης νέων και λιγότερο νέων. Το συγκεκριμένο κτιριακό συγκρότημα χτίστηκε στο τέλος του 19ου αιώνα και λειτούργησε μέχρι το τέλος του 20ου αιώνα. Αμέσως μετά ο κεντρικός Δήμος του Παρισιού προκήρυξε αρχιτεκτονικό διαγωνισμό και πολύ σύντομα η νέα χρήση ήταν έτοιμη να υποδεχτεί το νέο κοινό. Ένα μεγάλο γραφείο κηδειών με χαρακτηριστικά βιομηχανικής αρχιτεκτονικής έγινε ένας πρωτοπόρος χώρος δημιουργίας και πολιτισμού. Καλλιτέχνες όλων των ειδικοτήτων εργάζονται σε χώρους επιτόπου με την προϋπόθεση ότι οι επισκέπτες μπορούν να παρακολουθήσουν την εξέλιξη των δημιουργιών τους. Εκθέσεις σύγχρονης τέχνης παρουσιάζονται όλο τον χρόνο. Τόπος συνάντησης της παρισινής νεολαίας για τον χορό και πολλές άλλες καλλιτεχνικές και οπτικοακουστικές δράσεις. Θερμοκοιτίδα επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στις κοινωνικές και πολιτιστικές δραστηριότητες.

Στο Βερολίνο ένα πρώην αντλιοστάσιο λυμάτων που λειτουργούσε μέχρι το 1999 έγινε η αφετηρία για την δημιουργία του Radialsystem.  Στην περιοχή Friedrichshain του Βερολίνου κοντά στον ποταμό Spree ένα νέο κτίριο προστέθηκε στο διατηρητέο μηχανοστάσιο που περιβάλλει το παλιό. Το ιστορικό κτίριο κατασκευάστηκε το 1880 και υπήρξε μία ιδιαίτερα καινοτόμος υποδομή για τα λύματα του Βερολίνου που βασιζόταν σε ένα ακτινωτό σύστημα. Μεγάλο τμήμα του συγκροτήματος καταστράφηκε κατά τον Β΄ΠΑΓΚΌΣΜΙΟ Πόλεμο. Η ιδιωτική εταιρία Radialsystem V GmbH ιδρύθηκε το 2005 και προχώρησε στην δημιουργία αυτού του πολιτιστικού συγκροτήματος. Χρησιμοποιείται για συνέδρια, εκδηλώσεις διαφόρων ειδών, τηλεοπτικές παραγωγές, γενικότερα υποστηρίζει  την καλλιτεχνική δημιουργία ενώ συμμετέχει και σε πολλά φεστιβάλ. 

Στη Μαδρίτη ένα πρώην Σφαγείο έγινε αυτό που δεν μπορέσαμε να κάνουμε στη Θεσσαλονίκη, το Matadero Madrid. Ένας ζωντανός, συνεχώς μεταβαλλόμενος χώρος που φιλοξενεί συμμετοχικές καλλιτεχνικές αναζητήσεις, δημιουργικές διαδικασίες και πάνω από όλα τον διάλογο μεταξύ όλων των τεχνών. Ένα πρώην Σφαγείο γίνεται το εργαστήριο πειραματισμού και δημιουργίας. Το κτίριο των Σφαγείων  κατασκευάστηκε στις αρχές του 20ου αιώνα και λειτούργησε μέχρι το 1996. Στις αρχές του 20ου αιώνα ο Δήμος Μαδρίτης εγκαινίασε τη νέα λειτουργία την οποία διαχειρίζεται η συντονιστική ομάδα Matadero Madrid σε συνεργασία με άλλους δημόσιους και ιδιωτικούς οργανισμούς. Το πρώην Σφαγείο είναι ένας σπουδαίος προορισμός για τους κατοίκους της πόλης αλλά και για όσους επισκέπτονται την Μαδρίτη.          

Στη Θεσσαλονίκη οι τοπικοί μας άρχοντες αποδείχτηκαν τζούφιοι, αναποτελεσματικοί! Σε μία εποχή παχιών αγελάδων άφησαν το ΦΙΞ για ένα ιδιαίτερα μικρό ποσό μετά από την δημοπρασία της Εθνικής Τράπεζας να περάσει σε ιδιώτες! Δυστυχώς οι συγκεκριμένοι ιδιώτες είχαν μάλλον άλλου είδους σχέδια. Ο Οργανισμός της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας ξόδεψε τεράστια ποσά σε άχρηστα έργα, υπάρχουν πολλά παραδείγματα, ικανοποιώντας πολλών ειδών επιδιώξεις και συμφέροντα! Η πορεία του ΦΙΞ, του εμβληματικού Φιξ υπήρξε προδιαγεγραμμένη, αποψιλώθηκε, λεηλατήθηκε, κάποιες ευκαιριακές εγκαταστάσεις λειτούργησαν και λειτουργούν, αλλά τα σημαντικά κτίρια και ο περιβάλλων χώρος τους αφέθηκαν στην φθορά του χρόνου και την εγκατάλειψη. Δυστυχώς ακόμα και τώρα κανείς από αυτούς που έχουν αρμοδιότητα ή αποφασίζουν για το μέλλον της πόλης δεν ασχολείται  με το σημαντικό αυτό κτιριακό συγκρότημα στη Δυτική Είσοδο της Θεσσαλονίκης. Εδώ και 10 περίπου χρόνια αναζητούν οικόπεδο στην περιοχή για το Μουσείο του Ολοκαυτώματος και κανείς δεν σκέφτηκε ότι το ΦΙΞ  θα μπορούσε να αποτελέσει ιδανική στέγη για το Μουσείο. Ένα κτίριο με δυνατές μνήμες, με ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική, ένα τοπόσημο της Θεσσαλονίκης είναι σίγουρα ένα μεγάλο πλεονέκτημα για το Μουσείο του Ολοκαυτώματος.  Αντ΄αυτού σχεδιάστηκε ένα γυάλινο αδιάφορο κέλυφος που από μόνο του δεν έχει την απαιτούμενη υπεραξία. Πολύ συχνά τα κελύφη των μουσείων, όπως το αντίστοιχο Εβραϊκό Μουσείο του Βερολίνου, είναι το κυρίαρχο έκθεμα για ένα θέμα που είναι ιδιαίτερα οδυνηρό. 

Στην άλλη πλευρά της πόλης, πάνω στο παραλιακό μέτωπο, οι Μύλοι Αλλατίνι έχουν ένα ιδιαίτερο βάρος για τη Θεσσαλονίκη και την βιομηχανική της ιστορία. Οι αρχικές εγκαταστάσεις του 1854   καταστρέφονται από μία πυρκαγιά το 1898. Ανακατασκευάστηκαν με την σημερινή μορφή αμέσως μετά σύμφωνα με τα σχέδια του αρχιτέκτονα Βιταλιανο Ποζέλι. Οι «μεγαλύτεροι Μύλοι της Ανατολής» έγραφαν οι καρτ ποστάλ της εποχής. Φανταστείτε πόσο σημαντικοί ήταν για να κυκλοφορούν και ως καρτ ποστάλ πριν από 100+ χρόνια. Ήταν ένα κόσμημα της Νοτιοανατολικής Ευρώπης και της Ανατολής! 

Αυτό το κτιριακό συγκρότημα ρημάζει για δεκαετίες και αποτελεί την μαύρη κηλίδα της περιοχής. Όσοι ενδιαφέρθηκαν δεν το έκαναν για το καλό του, το έκαναν γιατί έχει μεγάλο οικόπεδο και συμφέρουσα αντιπαροχή. Σχεδίασαν συγκροτήματα κατοικιών και από ότι λέγεται και γράφεται ταυτόχρονα είχαν πουλήσει τον συντελεστή δόμησης του οικοπέδου την εποχή που έγιναν σημεία και τέρατα στην εκμετάλλευση της γης.  Όταν το Συμβούλιο της Επικρατείας τελεσίδικα ακύρωσε οποιαδήποτε ανέγερση νέων κτιρίων στο οικόπεδο, το Αλλατίνι ξεχάστηκε, δεν αποτελούσε πλέον κερδοφόρα επένδυση, τουλάχιστον για τα δεδομένα των ελλήνων επενδυτών. Σε μία άλλη χώρα θα είχε γίνει ένα ξενοδοχείο πολυτελείας, θα είχε γίνει Μουσείο, θα είχε γίνει κτίριο κατοικιών, πολλά είναι τα παραδείγματα αντίστοιχων κτιρίων σε όλο τον κόσμο.

Όσο για την ΥΦΑΝΕΤ στην Άνω Τούμπα, μέσα σε ένα ιδιαίτερα πυκνοδομημένο αστικό ιστό πολλά θα μπορούσαν να έχουν συμβεί. Κι εδώ η Πολιτιστική έκανε μία τρύπα στο νερό. Προφανώς δεν υπήρχε επισπεύδων που θα έδινε μία νέα ευκαιρία στο μεγάλο βιομηχανικό συγκρότημα. Η πρώτη εγκατάσταση δημιουργήθηκε το 1905. Το 1909 κάηκε και το 1910 έγινε η «Ανώνυμος Εταιρία Υφασμάτων και φεσιών» που σύντομα σταμάτησε να λειτουργεί. Το 1925 επαναλειτουργεί ως «Εργάνη» και το 1926 μετατρέπεται σε «Ανώνυμος Εταιρία Βιομηχανίας Υφασμάτων ΥΦΑΝΕΤ». Το 1950 η ΥΦΑΝΕΤ απασχολούσε 1300 εργαζόμενους και ήταν μία από τις σημαντικότερες βιομηχανικές εγκαταστάσεις των Βαλκανίων. Το 1951 κάηκε μεγάλο του τμήμα και το 1964 σταμάτησε η λειτουργία του. 60 χρόνια μετά δεν έχει βρεθεί λύση στο θέμα της ΥΦΑΝΕΤ παρότι έχει περιέλθει στην ιδιοκτησία του Υπουργείου Πολιτισμού και θεωρητικά είναι η έδρα του Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης.  Σήμερα λειτουργεί η κατάληψη ΥΦΑΝΕΤ στα 19.500 τμ των εγκαταστάσεων που έχουν απομείνει. 

Η κατάσταση είναι κρίσιμη, η ηλικία και η εγκατάλειψη των εγκαταστάσεων είναι δεδομένη, πρέπει οπωσδήποτε να ελεγχθούν και συντηρηθούν πριν από οτιδήποτε σχεδιαστεί και μελετηθεί. Το MOMus βρίσκεται σήμερα σε τρία κτίρια, στη ΔΕΘ, στο Λιμάνι και στη Μονή Λαζαριστών. Η Σχολή Καλών Τεχνών αναζητεί στέγη γύρω στα 15000τμ, η ΥΦΑΝΕΤ διαθέτει 19500, με μία μικρή προσθήκη μπορεί να φτάσει τα 25000τμ και να φιλοξενήσει τη Σχολή Καλών Τεχνών και έναν Πολυχώρο Πολιτισμού όπως το CENTQUATRE στο Παρίσι και του οποίου την ευθύνη λειτουργίας θα μπορούσε να έχει το MOMus. Ένα ιδανικό σενάριο για μία σχολή εντός του αστικού ιστού της Άνω Τούμπας, ένας Πολυχώρος μέσα στον πυκνοδομημένο αστικό ιστό και ταυτόχρονα μία γειτονία της Σχολής Καλών Τεχνών και του Πολυχώρου Πολιτισμού που μπορεί να αναδειχτεί σημαντική κινητήριος δύναμη των νέων δεδομένων! 

Η αποκατάσταση, αξιοποίηση και ένταξη στη ζωή των πόλεων μεγάλων και μικρών εγκαταλειμμένων βιομηχανικών συγκροτημάτων και κτιρίων έχει αποδώσει στις πόλεις εξαιρετικούς χώρους ζωής. Στη Θεσσαλονίκη δυστυχώς δεν είναι πολλά, ο ΜΥΛΟΣ την δεκαετία του 90 υπήρξε ότι πιο πρωτοπόρο δημιούργησε η ιδιωτική πρωτοβουλία. Υπήρξαν και άλλες πολύ μικρότερες αποκαταστάσεις, όπως το Μουσείο Ύδρευσης, τα Σφαγεία με τελευταία αυτή του Ισλαχανέ που ενσωμάτωσε στη ζωή της πόλης ένα εξαιρετικό κτίριο σε μία δύσκολη και ιδιαίτερη περιοχή. 

Το θέμα αυτό θα μας απασχολήσει στο συνέδριο που διοργανώνουμε στο Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας /Τμήμα Κεντρικής Μακεδονίας με θέμα «Τα Κάστρα της Βιομηχανίας». 

Tο συνέδριο προγραμματίζεται να διεξαχθεί τον Μάιο του 2022, με την ελπίδα πως τότε θα επικρατούν οι καλύτερες δυνατές συνθήκες όσον αφορά στην εξέλιξη της πανδημίας, ενώ εκτός του κυρίως κορμού του συνεδρίου προβλέπεται ο σχεδιασμός σειράς δράσεων και εκδηλώσεων, όπως η έκθεση υλοποιημένων μελετών, όπου θα αναδειχτούν όλα τα καλά παραδείγματα και θα δώσουν κίνητρα στους εμπλεκόμενους φορείς να δράσουν. Η Άνοιξη του 2022 θέλουμε να είναι η Άνοιξη των Κάστρων της Βιομηχανίας! 

Σήμερα 18 Ιανουαρίου 2022 που γράφω αυτό το κείμενο μία μεγάλη Καπναποθήκη της Ξάνθης καίγεται, καίγεται από την εγκατάλειψη όπως κάηκαν και τα διατηρητέα κτίρια του Μελλοντικού Πάρκου Παύλου Μελά. Είναι στο χέρι μας να προλάβουμε την καταστροφή των Κάστρων της Βιομηχανίας, την καταστροφή της ιστορικής μνήμης των πόλεων μας!