Νοσοκομείο 424: Η ιστορία, η μετακόμιση και το αίτημα αξιοποίησης του παλιού κτιρίου

Το παλιό 424 κάποιοι το ξέρουν από την αναγγελία των στάσεων στα λεωφορεία του ΟΑΣΘ. Κάποιοι άλλοι από τη συνοικία στην οποία έχει δώσει το όνομά του. Οι παλιότεροι στρατεύσιμοι το γνώρισαν λόγω των επιτροπών απαλλαγών σε κάθε ΕΣΣΟ. Και οι οπλίτες, μαζί με τα μόνιμα στελέχη των Ενόπλων Δυνάμεων, το έζησαν μέσω κάποιας υπηρεσίας ή της νοσηλείας τους σε αυτό.

Πώς δημιουργήθηκε το νοσοκομείο; Ποιες οι παλιότερες ονομασίες του; Πώς λειτούργησε μέσα στους μεγάλους Παγκοσμίους Πολέμους, τον Εμφύλιο και την Επιστράτευση του 1974; Ποια ήταν τα πλάνα για το παλιό κτίριο από το 2007 και μετά, όταν ξεκίνησε τη λειτουργία του το νέο νοσοκομείο πλάι στο Παπαγεωργίου;

Οι απαντήσεις κρύβονται σε μία από τις ελάχιστες ολοκληρωμένες εκδόσεις για το θέμα, με τίτλο «Ιστορία του 424 Γ.Σ.Ν.Ε.: “Γενικού Στρατιωτικού Νοσοκομείου Εκπαιδεύσεως” : ο χώρος και οι άνθρωποι» (Επιστημονική Ένωση Υγειονομικών Ενόπλων Δυνάμεων, επιμέλεια: Χρίστος ΄Β Παπαγιάννης. Εκδόσεις Κυριακίδη, 2012).

Ας δούμε, λοιπόν, με τη βοήθεια αυτού του συλλογικού έργου καθώς και άλλων πηγών, την εκατονταετή ιστορία ενός από τα πιο χαρακτηριστικά δημόσια κτίρια της Θεσσαλονίκης.

Οι απαρχές του νοσοκομείου και η πρώτη του μορφή

Μέχρι τον Ά Βαλκανικό Πόλεμο, το Ά Στρατιωτικό Νοσοκομείο της πόλης στεγαζόταν στο Θεαγένειο και το Παπάφειο, ενώ το ΄Β στο Τουρκικό Δημοτικό Νοσοκομείο (σημερινός Άγιος Δημήτριος). Η πρόθεση για δημιουργία ενός τρίτου στρατιωτικού νοσοκομείου πήγασε από τις προκλήσεις του βουλγαρικού στρατού μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, οι οποίες δημιουργούσαν φόβους για νέο πόλεμο (κάτι που έγινε με το ΄Β Βαλκανικό Πόλεμο μερικούς μήνες πιο μετά).

Το κτίριο του νοσοκομείου χτίστηκε το 1890 σε χώρο του Πεδίου του Άρεως, όπου λειτουργούσε το στρατηγείο και πεδίο ασκήσεων του τουρκικού στρατού. Τα αρχιτεκτονικά σχέδια ανήκουν στον αρχιτέκτονα Βιταλιάνο Ποζέλι. Στέγασε αρχικά το Οθωμανικό Στρατιωτικό Νοσοκομείο. Τον Απρίλιο του 1913, μετά την απελευθέρωση της πόλης, συνίσταται το ΄Γ Στρατιωτικό Νοσοκομείο στο ίδιο κτίριο. Τα εγκαίνια και η υποδοχή των πρώτη ασθενών γίνονται στις 6 Μαΐου, ενώ έντεκα Τούρκοι ασθενείς είχαν απομείνει στους θαλάμους νοσηλείας του.

Στην αρχική του μορφή, το κεντρικό κτίριο αποτελούνταν από το ισόγειο, το υπόγειο και έναν όροφο με αμφίπλευρη σκάλα στο κέντρο. Στη δεξιά πλευρά του ορόφου υπήρχαν γραφεία, θάλαμοι ασθενών, χειρουργείο, μικροβιολογικο εργαστήριο και άλλοι χώροι. Αριστερά έβρισκε κανείς πάλι γραφεία και θαλάμους, καθώς και το ακτινολογικό εργαστήριο. Στο ισόγειο λειτουργούσε κουρείο, αποθήκη και κοιτώνες.

Σύμφωνα με δημοσίευμα της «Μηνιαίας Εικονογραφημένης Ατλαντίδας» του 1913, στον όροφο υπήρχαν πέντε χειρουργικά τραπέζια και άλλα πέντε για αλλαγές στο υπόγειο. Υπήρχαν 50 κλίνες για καταγματίες και 35 για τραυματίες με διαμπερή τραύματα του κρανίου.

Το δε ημερήσιο πρόγραμμα ήταν το εξής:

05:00 εγερτήριο

06:00 πρωινό ρόφημα

06:00-07:30 καθαριότητα

07:30 αναφορά αρχινοσοκόμου

07:45 αναφορά νοσοκομείου

08:00 πρωινή επίσκεψη γιατρού

14:00-15:00 είσοδος ασθενών, παράδοση-παραλαβή ιματισμού

15:00-16:00 καθαριότητα θαλάμων

16:30 απογευματινή επίσκεψη γιατρού και διανομή φαρμάκων

18:00 απογευματινό συσσίτιο

18:30-19:30 επισκεπτήριο

21:00 «ανακλητικόν»

21:30 αναφορά αρχινοσοκόμου

22:00 σιωπητήριο

Η ιστορία του νοσοκομείου μέσα από τις ονομασίες του

Το βιβλίο μνημονεύει τη συγκινητική επίσκεψη ενός 99-χρονου στο νοσοκομείο το 1986. Συστήθηκε ως ο Τούρκος ανθυπίατρος που παρέδωσε το νοσοκομείο στον Ελληνικό Στρατό το 1912, μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης. Μπήκε στο γραφείο του διευθυντή και με συγκίνηση διαπίστωσε ότι «δεν άλλαξαν πολλά από τότε».

Πάντως, αυτό που άλλαξε σίγουρα πολλές φορές ήταν η ονομασία του νοσοκομείου, αντικατοπτρίζοντας τη στρατιωτική γραφειοκρατία:

• Απρίλιος 1913: ΄Γ Στρατιωτικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης
• Οκτώβριος 1914: Νοσοκομείο Ά Τάξεως
• Δεκέμβριος 1925: Παθολογικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης
• 1931: ΄Γ Γενικό Στρατιωτικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης
• Σεπτέμβριος 1935: ΄Γ Γενικό Στρατιωτικό Νοσοκομείο του Ελληνικού Στρατού, με έδρα τη Θεσσαλονίκη
• Οκτώβριος 1940: 1ο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης
• Μάιος 1948: 424 Στρατιωτικό Νοσοκομείο
• 1952: 424 Γενικό Στρατιωτικό Νοσοκομείο Εκπαιδεύσεως

Ξεκίνημα με υπερ-εφημερίες

Ομολογουμένως, το νέο νοσοκομείο κλήθηκε από πολύ νωρίς να αποδείξει τη χρησιμότητά του. Ήδη από το καλοκαίρι του 1913, το ξέσπασμα επιδημιών χολέρας και εξανθηματικού τύφου, μαζί με τους τραυματισμούς του ΄Β Βαλκανικού Πολέμου, οδήγησε 3.000 νοσηλευόμενους στα κρεβάτια του. Το Γενικό Στρατηγείο του Βασιλέως ζητά με σημείωμά του να δοθεί μεγάλη έμφαση στην καθαριότητα. Οι δε τραυματίες του πολέμου έχουν να παλέψουν με πληγές βαρύτερες από αυτές του Ελληνο-Τουρκικού Πολέμου, καθώς η «Ατλαντίδα» αναφέρει ότι «οι Βούλγαροι έκαμνον χρήση των βολιδοφόρων όπλων Στράπνελς, εις μεγάλη κλίμακα». Μέχρι τη λήξη του ΄Β Βαλκανικού Πολέμου, είχαν νοσηλευτεί συνολικά 6.500 τραυματίες. Ανάμεσά τους και Βούλγαροι στρατιώτες, που μετά το εξιτήριο κρατούνταν ως αιχμάλωτοι πολέμου.

Την επιβάρυνση του νοσοκομείου από τον Ά Παγκόσμιο Πόλεμο μπορούμε μόνο να τη φανταστούμε, καθώς δεν υπάρχουν αρκετές γραπτές πηγές στο Γενικό Επιτελείο Στρατού για αυτά τα χρόνια. Ωστόσο, μπορούμε να γνωρίζουμε ότι ήταν σημαντική η συμβολή του στην περίθαλψη εγκαυματιών κατά τη Μεγάλη Πυρκαγιά του 1917.

Η περίοδος του Μεσοπολέμου και η παύση κατά τον ΄Β Παγκοσμίου Πολέμου

Το 1931 το νοσοκομείο πάλεψε το ίδιο με μια πυρκαγιά, που κατέστρεψε έξι περίπτερα και διάφορα μικροοικήματα.

Τον Οκτώβριο του 1935, το στρατιωτικό κίνημα του Υποστράτηγου Γεωργίου Κονδύλη για την παραίτηση της κυβέρνησης Τσαλδάρη δημιούργησε αναταράξεις στο στράτευμα. Στο νοσοκομείο έγινε μετακίνηση ανώτερου προσωπικού του για «υπηρεσιακές ανάγκες». Η αναταραχή συνεχίστηκε και την επόμενη χρονιά, αφού στις 4 Αυγούστου του 1936 εγκαθιδρύεται το καθεστώς Μεταξά και το νοσοκομείο μπαίνει σε επιφυλακή.

Τον Οκτώβριο του 1940 η Ελλάδα μπαίνει σε μία νέα πολεμική περιπέτεια. Πολλοί από τους γιατρούς του νοσοκομείου αναχώρησαν με φύλλα πορείας για το μέτωπο. Έναν μήνα μετά, οι αυξημένες ανάγκες του πολέμου οδήγησαν στο να ανοίξει παράρτημα του νοσοκομείου στο Άσυλο του Παιδιού.

Λίγους μήνες αργότερα, οι Γερμανοί μπαίνουν στην Ελλάδα και το νοσοκομείο διακόπτει για μοναδική φορά στην ιστορία του τη λειτουργία του, λόγω ζημιών. Η διακοπή θα διαρκέσει μέχρι και την τελευταία φάση του Εμφυλίου. Στις 27 Μαΐου 1948 εγκαινιάζεται η «νέα φάση» του νοσοκομείου, με το όνομα πλέον 424 Στρατιωτικό Νοσοκομείο και διευθυντή τον αρχίατρο Νικόλαο Βαρλά. Τον επόμενο χρόνο, θα υποδεχτεί εκατοντάδες τραυματισμένους του Εθνικού Στρατού, με αποκορύφωμα την περίοδο των μαχών σε Γράμμο και Βίτσι (Αύγουστος 1949) όπου φιλοξενούσε 500 τραυματίες με μόλις 400 κλίνες.

Η «Μακεδονία» έγραψε για τα εγκαίνια:

«Την παρελθούσαν Κυριακήν ετελέσθησαν μεγαλοπρεπώς και μετά πάσης επισημότητος εις τον χώρον του πυρποληθέντος ΄Γ Στρατ. Νοσοκομείου τα εγκαίνια του νέου μεγάλου 424 στρατιωτικού νοσοκομείου, ιερουργούντος του επισκόπου Απαμείας. Μετά τον αγιασμόν, ο διευθυντής του νοσοκομείου αρχίατρος κ. Νικόλαος Βαρλάς, ο ενθουσιώδης αυτός στρατιώτης και διαπρεπής επιστήμων, δι’ εμπνευσμένου του λόγου εξήρε την σημασία της ιδρύσεως του νοσοκομείου τούτου και την μεγάλην επιστημονικήν αποστολήν του. Πράγματι το νοσηλευτικόν τούτο ίδρυμα εκτός της θεραπευτικής αποστολής του θα χρησιμεύσει και ως τόπος επιστημονικής καταρτίσεως εις τους σπουδαστάς της στρατιωτικής ιατρικής σχολής. Ο κ. Βαρλάς εις τον λόγον του ετόνισεν ότι το νεοϊδρυθέν νοσοκομείον έρχεται να συνεχίσει τας πολυτίμους υπηρεσίας, τα οποίας προσέφερεν επί σειρά ετών εις τας ενόπλους μας δυνάμεις το ιστορικόν ΄Γ Γενικόν Στρατιωτικόν Νοσοκομείον, το οποίο είχεν αποτεφρθωθεί προ δεκαετίας περίπου συνεπεία πτώσεως κεραυνού».

Πτώση κεραυνού: να μια πληροφορία που δεν ξέραμε, λοιπόν, για την τύχη του 424. Βέβαια, το βιβλίο δεν εξηγεί αν η πυρκαγιά του 1931 οφειλόταν σε αυτό το επεισόδιο με τον κεραυνό ή αν πρόκειται για δύο ξεχωριστά συμβάντα. Η αλήθεια, πάντως, είναι ότι οι ημερομηνίες δεν συμπίπτουν.

Ο εκπαιδευτικός χαρακτήρας του νοσοκομείου και η λειτουργία μεταπολεμικά

Στις αρχές της δεκαετίας του ‘50, το νοσοκομείο πήρε και επίσημα την ιδιότητα «Εκπαιδεύσεως», που σημαίνει ότι πλέον μπορούσε να προσφέρει θέσεις ειδικότητας και σε πολίτες γιατρούς, όχι μόνο σε στρατιωτικούς. Έτσι, άνοιξε ο δρόμος για τη διοργάνωση πολλών ιατρικών ημερίδων και σεμιναρίων, οι οποίες συνεχίζονται και σήμερα.

Την περίοδο 1952-1963 το νοσοκομείο έφερε εις πέρας διάφορες καινοτόμες θεραπείες στη χειρουργική των οστών και αλλού.

Το 1958 έγινε επέκταση της χειρουργικής πτέρυγας. Στον πρώτο όροφο φτιάχτηκε πτέρυγα νοσηλευόμενων αξιωματικών και στο ισόγειο ακτινολογικό τμήμα. Τη δεκαετία του ‘60, στο 424 λειτούργησε το πρώτο στελεχωμένο με ειδικούς γιατρούς Αναισθησιολογικό Τμήμα σε δημόσιο νοσοκομείο της Θεσσαλονίκης.

Τα γεγονότα στην Κύπρο το 1974 έφεραν μία ακόμα επιστράτευση για το μεγαλύτερο μέρος του προσωπικού. Στο προαύλιο στήθηκαν σκηνές για τους επίστρατους, ανάμεσά τους και νοσοκόμες του Ερυθρού Σταυρού. Ο διευθυντής του ιδρύματος, Μενέλαος Βαδυκόλιας, προσπαθούσε να φροντίσει όσο γινόταν τους επίστρατους, χορηγώντας τους μικρές άδειες για να βλέπουν τις οικογένειές τους.

Στο μεγάλο σεισμό του 1978, κατέρρευσε ένα μέρος του Μαιευτικού και Γυναικολογικού Τμήματος του Ιδρύματος «Άγιος Στυλιανός», στην πλατεία Σιντριβανίου. Με πρόνοια του κ. Βαδυκόλια μεταφέρθηκαν γυναίκες και παιδιά σε σκηνές, πάλι στο προαύλιο. Μαζί τους στεγάστηκαν προσωρινά και αξιωματικοί. Επίσης, το προσωπικό συνέτρεξε τους τραυματίες και στην πολυκατοικία που έπεσε στην οδό Ιπποδρομίου, ενώ δημιούργησε και σταθμούς Ά Βοηθειών στην πόλη. Στο νοσοκομείο λειτούργησε προσωρινά η ΄Β Πανεπιστημιακή Χειρουργική Κλινική του «Γεννηματάς», που είχε υποστεί κι αυτό ζημιές.

Αρχές δεκαετίας του ‘80, η διάνοιξη της Νέας Εγνατίας φτάνει μέχρι το ιστορικό κτίριο και τρώει» τον κήπο που δέσποζε για δεκαετίες στο σημείο.

Την περίοδο 1997-1999 δημιουργήθηκε μονάδα τεχνητού νεφρού και ογκολογικού τμήματος. Ακόμα, δημιουργήθηκε ένα ναΐδριο και ένα ηρώο, και έγιναν εκτεταμένες εργασίες στα εξωτερικά ιατρεία.

Η μετεγκατάσταση και η αξιοποίηση του κτιρίου

Το 2003, ενώ είχε ήδη θεμελιωθεί το νέο κτίριο του 424, το γειτονικό Πανεπιστήμιο Μακεδονίας ανακοίνωσε ότι δόθηκε ρητή διαβεβαίωση του Κώστα Σημίτη και του τότε Υπουργού Άμυνας, Γιάννου Παπαντωνίου, για παραχώρηση του αντίστοιχου χώρου στο πανεπιστημιακό ίδρυμα. Αυτό δημιούργησε κύμα αιτημάτων από τους φοιτητές, που προχώρησαν και σε κατάληψη για το ζήτημα.

Η Επιστημονική Ένωση Υγειονομικών Ενόπλων Δυνάμεων (ΕΕΥΕΔ), μαζί με το ΤΕΕ Κεντρικής Μακεδονίας και την Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων, κατέθεσε φάκελο, επιτυγχάνοντας με το ΦΕΚ 1966/31-12-2004 το χαρακτηρισμό του κτιρίου ως μνημείου. Παράλληλα, γίνονταν εκτεταμένες επαφές με τον πρύτανη του ΑΠΘ, την Ένωση Απόστρατων Αξιωματικών, το Δήμο Θεσσαλονίκης και τοπικούς βουλευτές, προκειμένου να διατηρηθεί η κατοχή του ακινήτου από τη Στρατιωτική Υπηρεσία. Αυτό «κλείδωσε» οριστικά το 2008.

Έχει αξία να παραθέσουμε, από την ίδια πηγή πάντα, τις αναμνήσεις του ανθρώπου που εξέδωσε την τελευταία ημερήσια διαταγή στο παλιό κτίριο, του Ταξίαρχου Χαράλαμπου Φρόνη. Στις 2 Αυγούστου 2007, δέχτηκε ένα τηλεφώνημα από την αρχηγό του ΓΕΣ, Αντιστράτηγο Δημήτριο Γράψα:

Δ.Γ.: Μπορεί να λειτουργήσει το νέο νοσοκομείο στις 25 Αυγούστου;

Χ.Φ.: Μπορεί, κύριε αρχηγέ.

Δ.Γ. Ξεκινάς τώρα με προφορική μου εντολή και η διαταγή έρχεται. Καλή επιτυχία.

Λίγη ώρα αργότερα, το προσωπικό μάθαινε ότι η μετεγκατάσταση ήταν πλέον πραγματικότητα και ότι μόλις σε είκοσι μέρες το παλιό κτίριο θα έπρεπε να αδειάσει!

Η περίοδος κύλησε έντονα, με το νοσοκομείο να μην σταματά να δέχεται περιστατικά, μολονότι «έμοιαζε με ένα μεγάλο εργοτάξιο», γεμάτο κούτες, εξοπλισμό και αποσυναρμολογημένα μηχανήματα προς μεταφορά.

Το πρωί της 24ης Αυγούστου, ο κ. Φρόνης έλαβε την τελευταία αναφορά από το προσωπικό. Οι περίπου 80 νοσηλευόμενοι μεταφέρθηκαν στο νέο κτίριο. Έπειτα, ακολούθησαν δύο διασωληνωμένοι ασθενείς και τελευταίος ο διευθυντής, αφήνοντας το ιστορικό κτίριο στις 11:30 το πρωί.

Σήμερα το παλιό νοσοκομείο παραμένει αποκομμένο από τον αστικό ιστό και λίγοι γνωρίζουν την ιστορία του. Μετά τη μεταφορά, είχε τεθεί σαν ιδέα η δημιουργία μουσείου στρατιωτικής ιατρικής. Τελικά, το 2021 εγκαινιάστηκαν 12 ανακαινισμένοι ξενώνες για στρατιωτικούς και τις οικογένειές τους, στερώντας μία καλή ευκαιρία για να σταθεί το κτίριο του σημαντικού Ιταλού αρχιτέκτονα στο δημόσιο χώρο.

Το ζήτημα της ασφυξίας των κοντινών Πανεπιστημιακών υποδομών του ΑΠΘ και του ΠΑΜΑΚ και οι απαραίτητες ανάσες που θα έδινε η αξιοποίηση του πρώην νοσοκομείου προς όφελος της πανεπιστημιακής κοινότητας παραμένει μια από τις ουσιαστικότερες προτάσεις που έχουν ακουστεί αλλά αγνοήθηκαν…

Οι φωτογραφίες —εκτός των περιπτώσεων όπου αναφέρεται κάτι άλλο— προέρχονται από το βιβλίο «Ιστορία του 424 Γ.Σ.Ν.Ε.: “Γενικού Στρατιωτικού Νοσοκομείου Εκπαιδεύσεως” : ο χώρος και οι άνθρωποι» (Επιστημονική Ένωση Υγειονομικών Ενόπλων Δυνάμεων, επιμέλεια: Χρίστος ΄Β Παπαγιάννης. Εκδόσεις Κυριακίδη, 2012