Ροτόντα: Το αρχαιότερο μνημείο της πόλης που φιλοξένησε τρεις θρησκείες

Έχεις περάσει σίγουρα δίπλα του, ίσως να έχεις ζήσει κάποιες από τις καλύτερες σου φοιτητικές εμπειρίες πέριξ του μνημείου. Το θολωτό κυκλικό κτίσμα του 4ου αιώνα δεν μένει απαρατήρητο σε κάποιον περαστικό. Έχει χαρακτηριστεί το «διδυμάκι» του Πάνθεού της Ρώμης.

Ο λόγος για την εντυπωσιακή Ροτόντα, ένα από τα συγκαταλεγμένα μνημεία παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO (από το 1988) στη Θεσσαλονίκη. Το 2015, το εμβληματικό μνημείο άνοιξε για το κοινό ύστερα από δεκαετίες αναστηλωτικών και στερεωτικών εργασιών μετά τις σοβαρές ζημιές που υπέστη από τον μεγάλο σεισμό του 1978.

Η Ροτόντα φιλοξένησε τρεις θρησκείες το αρχαίο Δωδεκάθεο, τον Χριστιανισμό και τον Μωαμεθανισμό, υπήρξε μητρόπολη της Θεσσαλονίκης από το 1524 έως το 1591 (μετά την μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε μουσουλμανικό τέμενος). Το αρχαιότερο μνημείο της πόλης (μαζί με την Καμάρα) χτίστηκε στα χρόνια του Καίσαρα Γαλερίου γύρω στα 306 μ. Χ., ως ναός του Δία ή του Κάβειρου. Θεών που είχαν ως προστάτες τους οι τετράρχες (Διοκλητιανός, Γαλέριος, Μαξιμιανός, Κωνσταντίνος Χλωρός). Είναι πιθανό το κτίριο να προοριζόταν για Μαυσωλείο του αυτοκράτορα Γαλερίου, το οποίο τελικά δεν χρησιμοποιήθηκε ποτέ, αφού ο Γαλέριος πέθανε και τάφηκε μακριά από τη Θεσσαλονίκη.

Το μεγαλοπρεπές μνημείο έχει ύψος 29,80 μέτρα, διάμετρο 24,50 μέτρα και το πλάτος των τοίχων φτάνει τα 6.30 μ. Το μεγάλο κυκλικό οικοδόμημα χτισμένο με πλίνθους, στεγάζεται με κεντρικό θόλο και εντάσσεται μέσα σ’ έναν περίβολο. Το κάτω τμήμα του εσωτερικού τοίχου διαμορφώνεται σε οκτώ ορθογώνιες κόγχες με καμάρες που διακοσμούνται από ψηφιδωτά. Το εσωτερικό του μνημείου εντυπωσιάζει με τη αίσθηση που δίνει ο μεγάλος χώρος με τον τεράστιο τρούλο.

“Η μουσική της Ροτόντας” την παραμονή των Χριστουγέννων στην ΕΡΤ3

Το μνημείο, έχει ανεγερθεί βορείως της Αψίδας του Γαλερίου, με την οποία συνδέθηκε με πομπική οδό. Στα χρόνια του Βυζαντινού αυτοκράτορα Θεοδόσιου Α’, η Ροτόντα μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό, αφιερωμένο πιθανότατα στους Ασωμάτους ή Αρχαγγέλους.

Εκείνη την εποχή υπήρξαν πολλές παρεμβάσεις στο μνημείο. Στην ανατολική πλευρά γκρεμίστηκε ο κυλινδρικός τοίχος, ώστε να φιλοξενηθεί το ιερό βήμα του ναού, ενώ στην δυτική πλευρά διανοίχτηκε είσοδος όπως συνηθίζεται στους χριστιανικούς ναούς. Εντυπωσιακά ψηφιδωτά κάλυψαν τους τοίχους του κτιρίου. Οι Θεσσαλονικείς τον ονόμαζαν Ναό του Αγίου Γεωργίου από ένα εκκλησάκι που είχε ανεγερθεί δίπλα στα χρόνια της τουρκοκρατίας. Στο εκκλησάκι αυτό λειτουργούσαν οι Καμαριώτες (ενορία της Καμάρας).

Η Ροτόντα υπήρξε Μητρόπολη της Θεσσαλονίκης από το 1524 έως το 1591, μετά την μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε μουσουλμανικό τέμενος. Κατά την διάρκεια της Οθωμανικής κατάκτησης (1430-1912) παρέμεινε γνωστός ως Παλαιά Μητρόπολη.

Το 1590 ο Σεΐχης Σουλεϊμάν Χορτατζής Εφέντης μετέτρεψε την Ροτόντα σε μουσουλμανικό τέμενος. Ο τάφος του δερβίση Σουλεϊμάν βρίσκεται στον ταφικό περίβολο έξω από το ιερό βήμα της Ροτόντας. Στο κτίριο προστέθηκε μιναρές, που είναι και ο μοναδικός που ακόμα στέκει όρθιος στην πόλη. Με την απελευθέρωση της το 1912, έριξαν όλους τους υπόλοιπους. Ωστόσο, ο μιναρές υπέστη ζημιές από τους σεισμούς που έχουν γίνει στη Θεσσαλονίκη.

Όταν η Ροτόντα μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος όλες οι εικόνες και τα κειμήλια από τη Ροτόντα μεταφέρθηκαν στο εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου, που βρίσκεται ακόμη επί της οδού Αποστόλου Παύλου.

Οι επεμβάσεις που έγιναν στο μνημείο κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο επιβάρυναν τη στατική του επάρκεια. Οι σεισμοί των αρχών του 7ου αι. κατέστρεψαν την αψίδα του ιερού και το υπερκείμενο τμήμα του θόλου. Η αψίδα, μετά την αποκατάστασή της, ενισχύθηκε εξωτερικά με δύο αντηρίδες και διακοσμήθηκε τον 9ο αι. με την τοιχογραφία της Αναλήψεως. Μεγάλες ζημιές υπέστη το μνημείο και στην μεγάλη πυρκαγιά του 1917. Οι σεισμοί που έπληξαν την πόλη της Θεσσαλονίκης το 1978 προξένησαν σοβαρές βλάβες στο μνημείο.

Μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης αποδόθηκε στη χριστιανική λατρεία. Το 1917 ακολούθησαν εργασίες για την μετατροπή του ναού σε «Μακεδονικό Μουσείο», που τελικά δεν υλοποιήθηκε. Τη Ροτόντα κοσμούσε από το 1912 μέχρι το 1955 σταυρός στον τρούλο, ο οποίος εκείνη τη χρονιά αφαιρέθηκε σε μια προσπάθεια να αναδειχθεί ως ρωμαϊκό μνημείο. Τότε περίπου απαγορεύεται και η τέλεση λειτουργίας εκεί.

*Πηγές πληροφοριών: Μηχανή του χρόνου/ thessalonikiguide/ «Ρωμαϊκή Τέχνη- Από τον Ρωμύλο έως τον Κωνσταντίνο» των Nancy H. Ramage και Andrew Ramage, εκδ. University Studio Press, 2018/ «Η Ροτόντα του Αγίου Γεωργίου Θεσσαλονίκης – Αρχαιολογική έρευνα και αναστήλωση» του Ν.Κ. Μουτσόπουλου, εκδ. Κυριακίδη, 2013