Τουριστικά καταλύματα σε ανενεργά βιομηχανικά κελύφη

Δεύτερη ημέρα του συνεδρίου που διοργανώνει στην Αποθήκη Δ’ του Λιμανιού Θεσσαλονίκης το ΤΕΕ/ΤΚΜ με τίτλο «Τα Κάστρα της Βιομηχανίας. Αποκατάσταση, Επανένταξη, Αξιοποίηση».

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον, μεταξύ των υπολοίπων παρουσιάσεων της δεύτερης ημέρας, εντοπίζεται στην εισήγηση της Μαρίας Άννας Κακαβά σχετικά με τα τουριστικά καταλύματα σε ανενεργά βιομηχανικά κελύφη.

Ποια είναι η καταλληλότερη χρήση λοιπόν για τα κτίρια αυτά;

 Η απάντηση είναι, εκείνη που θα αναδείξει τόσο το κτίριο το ίδιο αλλά παράλληλα και η ίδια η χρήση να αποκτήσει νόημα και να φέρει κέρδος, και μάλιστα όχι μόνο οικονομικό. Η επανάχρηση παλαιών κελυφών δεν έχει να προβάλει ένα συγκεκριμένο μοντέλο – πρότυπο σχεδιασμού, καθώς η διαφορετικότητα και η πολυπλοκότητα των περιπτώσεων συντείνουν σε μία ποικιλία χρήσεων.

Παράλληλα, κάποιες μορφές των χρήσεων αυτών συνεπικουρούν, κατά κάποιο τρόπο, στην ανάπτυξη του τουρισμού – ενός τομέα που θα αναλύσει η εισήγηση αυτή- , καθώς εξυπηρετούν παράλληλα άλλες ανάγκες των επισκεπτών κάθε περιοχής και βοηθώντας αντίστοιχα στην διάσωση της ιστορίας και του πολιτισμού, όπως η μουσειακή, η πολιτιστική, η οικιστική, η επαγγελματική και η μικτή.

Παραδείγματα στο εξωτερικό και στην Ελλάδα

Hilton Molino Stucky Venice Hotel – Giudecca / Βενετία

Το ξενοδοχείο Hilton Molino Stucky Venice βρίσκεται στο νησί Τζιουντέκκα (Isolle Giudecca), στην λιμνοθάλασσα της Βενετίας και κατασκευάστηκε κατά την διάρκεια της μοναρχίας της βασίλισσας Βικτώριας (1837–1901). Πριν γίνει ξενοδοχείο, το Molino Stucky Venice, ήταν ένας από τους μεγαλύτερους μύλους της Ευρώπης, ο οποίος κατασκευάστηκε από τον Ελβετό – Βενετό επιχειρηματία Giovanny Stucky περίπου το 1880 στο νησί της Βενετίας Giudecca. Οι βλέψεις του Stucky για τον μύλο ήταν μεγάλες και με την βοήθεια του γερμανού αρχιτέκτονα Ernst Wullekopf, έχτισαν τον μύλο στην περιοχή που βρισκόταν παλιά τα δύο μοναστήρια St. Biago και Cataldo.

Η κατασκευή διήρκησε μερικά χρόνια και ολοκληρώθηκε το 1985. Ο Μύλος συμπεριλάμβανε ένα σύμπλεγμα δεκατριών ξεχωριστών κτιρίων Νεογοτθικής αρχιτεκτονικής. Η παραγωγή του Μύλου για τα επόμενα χρόνια ήταν από τις πιο μεγάλες σε ολόκληρη την Ευρώπη, λειτουργούσε όλο το 24ωρο και απασχολούσε 1.500 εργαζομένους.

Όμως, στις αρχές του 20ού αιώνα, με τις απεργίες και τις συνθήκες που επικρατούσαν, η κατάσταση χειροτέρευσε και μάλιστα αυτό κόστισε τη ζωή του Stucky, καθώς ένας απογοητευμένος εργάτης τον δολοφόνησε το 1910. Αυτά τα γεγονότα και φυσικά ο πόλεμος έκλεισαν τις πόρτες του Μύλου το 1955, μένοντας έτσι για πολλά χρόνια αποξενωμένος και άδειος. Το 1994 η Societa Dell’Acqua Pia Antica Marcia Spa σε συνεργασία με το Υπουργείο Πολιτισμού αγόρασαν το συγκρότημα, με την πρόθεση να το “μεταμορφώσουν” σε ξενοδοχείο. Μία μεγάλη ανακαίνιση ξεκίνησε λίγα χρόνια αργότερα, όπου κατά την διάρκεια αυτής, ο σύνδεσμος ξενοδοχείων Hilton συνεργάστηκε με την Societa Dell’Acqua Pia Antica Marcia Spa, περίπου στα μέσα του 2000. To 2007, όταν ολοκληρώθηκαν οι ανακαινίσεις, το ίδρυμα Hilton εγκαινίασε το ξενοδοχείο ως Hilton Molino Stucky Venice hotel.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον, εκτός από την ιστορία του ξενοδοχείου, αποτελεί η διατήρηση του κελύφους του και η αξιοποίηση αυτού κατά το μέγιστο. Ο συνδυασμός των νέων υλικών, με την εμφάνιση του υπάρχοντος σκελετού και της συντήρησης του εξωτερικού κελύφους συντάσσουν ένα φορτισμένο τοπίο, που αποτελεί παράλληλα μαρτυρία της εκβιομηχάνισης, διήγηση του τρόπου παραγωγής και των συνθηκών εργασίας αλλά και ένα κτίριο που φέρει υλικά και πολυτέλειες του σήμερα.

 Η αντίθεση σε κάποια σημεία μπορεί να είναι αρκετά αντιφατική και να προκαλεί σύγχυση, αλλά η επιθυμία της παρουσίας του παρελθόντος στο σήμερα δεν σημαίνει απαραίτητα ότι πρέπει να κατακλύζει όλο το χώρο.

Το σημείο που επιλέχθηκε για να χτιστεί ο μύλος, εκτός από την ιστορική σημασία του, είχε και στρατηγική θέση και η αξιοποίηση του κτιρίου αυτού πλέον ως ξενοδοχείου αποτελεί οικονομικά αποδοτική επιλογή. Το νησί Giudecca το οποίο ήδη αποτελεί έναν προορισμό που προσελκύει τουρίστες, η κλίμακα του κτιρίου, η θέα που προσφέρει, η άμεση επαφή με την λιμνοθάλασσα της Βενετίας, αλλά και με το υπόλοιπο νησί αποτελούν χαρακτηριστικά υπέρ της επιλογής για αξιοποίηση του κτιρίου ως ξενοδοχειακό κατάλυμα. 

Titanic Hotel – Λίβερπουλ / Αγγλία

Το Titanic hotel στο Liverpool, όπως και το Hilton M.S.V Hotel, είναι ένα συγκρότημα κτιρίων με μεγάλη ιστορία και σε σημαντική τοποθεσία. Βρίσκεται στην αποβάθρα Stanley, λίγα λεπτά μακριά από το κέντρο του Λίβερπουλ (εικόνα 3&4). 

Το πλέον 4άστερο ξενοδοχείο και μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO έχει σχεδιαστεί από τον μηχανικό Jesse Hartley (Albert Dock) και είναι χωροθετημένο πάνω από τον ποταμό Mersey, μέρος του λιμανιού του Λίβερπουλ. Μάλιστα ήταν ένα από τα μεγαλύτερα και πιο ολοκληρωμένα συστήματα ιστορικών αποβάθρων στον κόσμο. Η επανάχρηση της Βόρειας αποθήκης –η οποία είχε εν μέρει καταστραφεί κατά την διάρκεια του Β´ Παγκοσμίου Πολέμου ως ξενοδοχείο έσωσε αυτό το μνημειώδες Βικτωριανής αρχιτεκτονικής κτίριο που βρισκόταν σε εγκατάλειψη και απαξίωση για τουλάχιστον 30 χρόνια. Η συμφωνία των αρχών διατήρησης και μια ευαίσθητη προσέγγιση σχεδιασμού έχουν εξασφαλίσει ότι το κτίριο διατηρεί τη βιομηχανική του αισθητική και τον χαρακτήρα.

Ιστορικά υλικά (τούβλα, παράθυρα από χυτοσίδηρο, δοκοί οροφής και σχιστόπλακες) και αντικείμενα (σίτες από σφυρήλατο σίδερο, παντζούρια και υδραυλικός εξοπλισμός) διατηρήθηκαν και συντηρήθηκαν όπου ήταν δυνατόν. Αυτό μάλιστα εφαρμόζεται και στο σχεδιασμό των δωματίων, τα οποία διατηρούν την βικτωριανή αρχιτεκτονική με εκτεθειμένα τούβλα, ατσάλινα υποστυλώματα, οροφές από μπετόν, ενώ η επίπλωση των δωματίων είναι μοντέρνου ύφους. 

Η αποθήκη Ρούμι που είναι συνδεδεμένη με την Βόρεια αποθήκη, έχει μετατραπεί σε χώρο συνεδρίων, δεξιώσεων και εκθέσεων για το Λίβερπουλ του 21ου αιώνα. 

Ήδη η περιοχή αποτελούσε ένα εξαίρετο αξιοθέατο, λόγω του παρελθόντος και του τοπίου. Παράλληλα, βρίσκεται σε θέση “κλειδί”, καθώς είναι και παραθαλάσσια περιοχή και ταυτόχρονα κοντά στην πόλη. Η πρόσβαση στο συγκρότημα των αποθηκών είναι εύκολη, και η επικοινωνία με τον ιστό της πόλης από την μια πλευρά αλλά και με το υδάτινο στοιχείο λειτουργεί ως ένας συνδετικός κρίκος. Παράλληλα, είναι ενδιαφέρουσα αυτή η αντίθεση της βιομηχανικής ζώνης που βρίσκεται δυτικά του ξενοδοχείου, της «γκρίζας» ζώνης, με τα οικοδομικά τετράγωνα και τους χώρους πρασίνου στα ανατολικά. Θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι η αξιοποίηση των αποβάθρων αυτών είναι μια «εισβολή» ήπιας μορφής στον αυστηρό χαρακτήρα της βιομηχανικής αυτής ζώνης, δίνοντας της μια άλλη μορφή ζωής.

Hydrama Grand Hotel – Δράμα / Ελλάδα

Η ιστορική καπναποθήκη του Σπήρερ, ένα διατηρητέο τετραώροφο κτίριο του 1924, αρχιτεκτονικό δημιούργημα του αυστριακού αρχιτέκτονα Konrad von Vilas εμβαδού περίπου 7.000 τμ., μετατράπηκε σε ένα μοντέρνο αστικό ξενοδοχείο από το αρχιτεκτονικό γραφείο 3SK. Το κτίριο, σύμβολο πια της Δράμας, φέρει ιστορίες ευημερίας και ανάπτυξης, από την εποχή που τόσο η Δράμα, όσο και η ευρύτερη περιοχή, αποτελούσαν καπνοπαραγωγικό κέντρο.

Όπως αναφέρεται και σε σχετικό άρθρο: “Η καπναποθήκη χρησιμοποιήθηκε για την επεξεργασία του περίφημου ανατολικού καπνού, προϊόν που καθόρισε για δεκαετίες την οικονομία ολόκληρης της χώρας. Στις 20 Ιανουαρίου 1932 το κτίριο αγοράστηκε από την «Αυστροελληνική Εταιρεία Καπνού ΑΕ» η όποια συνέχισε σε αυτό την επεξεργασία. Την περίοδο της τελευταίας βουλγαρικής κατοχής οι εργασίες δεν σταμάτησαν, καθώς η Αυστροελληνική δεν ήταν αμιγώς ελληνική εταιρεία.

Το 1974 η επεξεργασία καπνού σταμάτησε, όπως και σε όλα σχεδόν τα καπνομάγαζα της Δράμας, και το κτίριο χρησιμοποιήθηκε μόνο σαν αποθήκη καπνού.”

 Το ξενοδοχείο βρίσκεται στο κέντρο της πόλης, μέρος της καθημερινότητας των κατοίκων της. Δεν είναι κοντά σε θάλασσα ή ποτάμι, όπως άλλα βιομηχανικά κτίρια, αλλά είναι εξίσου στρατηγική η θέση του και σημαντική η παρουσία του και για την ιστορία αλλά και για την οικονομία της πόλης.

Και σε αυτό το κτίριο δεν υπήρξαν παρεμβάσεις στο εξωτερικό κέλυφος αλλά ούτε και στον ξύλινο εσωτερικό σκελετό. Βέβαια, μπορεί να διακριθεί πάλι η “σύγχρονη” πινελιά με την τοποθέτηση μοντέρνων επίπλων και νέων δαπέδων.

Σημειώνεται το σχόλιο του αρχιτέκτονα κ. Αντώνη Στυλιανίδη, από το αρχιτεκτονικό γραφείο 3SK, «αυτό το έργο έχει αγαπηθεί από όλους μας λόγω της μοναδικής ιστορικής υπόστασης που κατέχει στη πόλη της Δράμας, καθώς λειτούργησε για πολλά χρόνια ως χώρος επεξεργασίας καπνού και στην συνέχεια αποθήκης, διατηρώντας ζωντανούς στη μνήμη μας κοινωνικούς αγώνες, συνδεδεμένους μ’ ένα επάγγελμα που επί δεκαετίες έθρεψε γενιές και γενιές και τελικά σιγά-σιγά εξαφανίζεται.» Συνεχίζοντας, σημειώνει ότι το έργο είναι «μοναδικό», όχι μόνο για ιστορικούς και κοινωνικούς λόγους, αλλά και για «την αρχιτεκτονική πρόκληση που περικλείει, καθώς προκαλεί για πρωτότυπες λύσεις, λειτουργικές και αισθητικές, σε ένα κέλυφος στο οποίο απαγορεύεται κάθε αλλοίωση».

Dexamenes Seaside Hotel – Κουρούτα Ηλείας / Ελλάδα

Το κτίριο αυτό χτίστηκε ως οινοποιείο, την δεκαετία του 1920 στην Κουρούτα Ηλείας, στο τέλος μιας εποχής κατά την οποία η μαύρη κορινθιακή σταφίδα ήταν το κύριο εξαγωγικό προϊόν της χώρας, και η παραγωγή της η βασική οικονομική δραστηριότητα, ειδικά της Πελοποννήσου. Όταν ξέσπασε η “σταφιδική κρίση”, το εμπόριο της σταφίδας κατέρρευσε και υπήρξε η ανάγκη απορρόφησης των σταφυλιών σε άλλα προϊόντα, όπως ο οίνος. Αυτή την εποχή δημιουργήθηκαν τα πρώτα οινοποιεία και οινοπνευματοποιεία.

Το συγκεκριμένο οινοποιείο επελέγη να χτιστεί ακριβώς δίπλα στην θάλασσα και κοντά στις καλλιέργειες, έτσι ώστε τα πλοία να μπορούν να φορτώνουν το κρασί μέσω σωλήνων, από πλατφόρμα που χτίστηκε στην παραλία και έπειτα να το διοχετεύουν σε υπερπόντιες αγορές.

Για περίπου 100 χρόνια το συγκρότημα ήταν εγκαταλελειμμένο, αλλά παρ’ όλα αυτά τα κτίρια ήταν σε πολύ καλή κατάσταση. Έτσι, όταν ο επιχειρηματίας σε συνεργασία με το αρχιτεκτονικό γραφείο K-Studio ανέλαβαν την “αναγέννηση” του, έγιναν λίγες παρεμβάσεις. 

Συγκεκριμένα, όπως αναφέρουν στο περιοδικό “Κτίριο”: “(…) Φάνηκε αναγκαίο να επικρατήσει η γυμνή αισθητική του χώρου και να αποφευχθεί η εισαγωγή οποιωνδήποτε στοιχείων ή υλικών ξένων σ’ αυτόν. Αυτή η συνειδητοποίηση βοήθησε στη δημιουργία μιας παλέτας από σκυρόδεμα, χάλυβα και γυαλί, με την προσθήκη ξυλείας ως σύνδεσης του τόπου με τη θάλασσα. Αλλά ήταν επίσης σαφές ότι η νέα κατασκευή έπρεπε να είναι διακριτική και να αφήνει τα υπάρχοντα κτίρια σχεδόν ανέπαφα, για να διατηρήσουν την ισχυρή παρουσία τους. Το κλειδί για το σχεδιασμό του ξενοδοχείου ήταν η αντίθεση και η εξισορρόπηση του παλαιού με το νέο, χρησιμοποιώντας μια βιομηχανική παλέτα με κομψό τρόπο.

 Στο οικόπεδο κυριαρχούν δύο μπλοκ κτισμάτων από σκυρόδεμα, που φιλοξενούν 10 δεξαμενές αποθήκευσης η κάθε μία, περίπου 5×6(m). Αυτό είναι το τέλειο μέγεθος ενός δωματίου ξενοδοχείου και οδήγησε σε ένα γραμμικό σχέδιο μιας σειράς πανομοιότυπων δωματίων με τα ανοίγματα τους προς την παρακείμενη παραλία. Η πρώτη φάση της κατασκευής περιλαμβάνει αυτή τη σειρά των δωματίων, την προσθήκη μιας ελαφριάς δομής στο ένα άκρο της σειράς και έναν διάδρομο που τα συνδέει, ο οποίος υπερυψώνεται από την άμμο και οδηγεί στη θάλασσα.(…)”.

Η τοποθεσία στην οποία βρίσκεται το σημερινό ξενοδοχείο, είναι σε απόσταση 20χλμ από τον Πύργο, ένας Δήμος με αρκετές τουριστικές δραστηριότητες (ιαματικά λουτρά, θρησκευτικός τουρισμός, μουσεία).

Η παραλία της Κουρούτας κατέχει περίοπτη θέση στις παραλίες της Δυτικής Πελοποννήσου και έχει τουριστική κίνηση τους θερινούς μήνες. Η μετατροπή, λοιπόν, αυτού του ανενεργού οινοποιείου σε ξενοδοχείο αποτελεί αρκετά καλή στρατηγικά και επιχειρηματικά απόφαση και αποτελεί μια ξεχωριστή επιλογή για τους επισκέπτες. Τέλος, η θέση του δίπλα στην παραλία εξυπηρετεί απόλυτα τις ανάγκες της ξενοδοχειακής μονάδας και των φιλοξενουμένων της αποτελώντας αναβάθμιση του πρώην ανενεργού και άδειου κελύφους και τοπίου.

Διαπιστώσεις

Και στα τέσσερα παραπάνω παραδείγματα δεν θα λέγαμε ότι υπάρχει μόνο ένας κοινός παρονομαστής. Κύριο χαρακτηριστικό είναι, αρχικά, η γεφύρωση του χρόνου. Μέσα από τα υλικά, την κλίμακα που δίνουν σε σχέση με τον άνθρωπο –καθώς είναι πολύ μεγαλύτερη η παρουσία τους– γοητεύουν τον επισκέπτη και παράλληλα δημιουργείται μια αισθητική που δίνει ο χρόνος. Η γενική τους ογκοπλασία, ο χειρισμός των όψεων και οι αναγνωρίσιμες μορφές είναι στοιχεία ικανά να δώσουν ταυτότητα σε μια περιοχή και να συνδεθεί άρρηκτα μαζί της. Επιπροσθέτως, αξιοπρόσεκτο είναι το γεγονός ότι βρίσκονται σχεδόν όλα σε παραθαλάσσιες – υδάτινες περιοχές και μάλιστα κάποια από αυτά σχετικά κοντά με το αστικό κέντρο. Αυτό οφείλεται στο ότι στο παρελθόν, όπως προαναφέρθηκε, οι βιομηχανίες βρίσκονταν είτε μέσα στο κέντρο είτε στα περίχωρα της πόλης σε επόμενη φάση, σε ζώνες αναπόσπαστα συνδεδεμένες με το αστικό κέντρο.

Επομένως, και τα τέσσερα αυτά κτίρια, αν και με ξεχωριστό παρελθόν, μέγεθος και τοποθεσία το καθένα, εξυπηρετούν πολλούς τομείς ταυτόχρονα. Κατά πολλούς, το αίτημα είναι η χρησιμοποίηση παλαιών κελυφών με προσθήκες, κατεδαφίσεις ή αναδιαρρυθμίσεις που θα εξυπηρετούν μια νέα χρήση, θα στηρίζονται στη σύγχρονη τεχνολογία και θα αποσκοπούν στην ανανέωση της μορφής και της λειτουργίας του αστικού χώρου, χωρίς να καταργούν την ταυτότητά του.

Υποστηρίζεται εδώ ότι η αξιοποίηση αυτών κατά αυτόν τον τρόπο δύναται να συμβάλει στην οικονομική αναβίωση αδύναμων και απομακρυσμένων περιοχών, καθώς και στην διατήρηση της συλλογικής μνήμης, αλλά παράλληλα να συμπορεύεται με ευρύτερους στόχους που στρέφουν το ενδιαφέρον τους προς τα περιβαλλοντικά ζητήματα που τίθενται στον αστικό και περιαστικό χώρο. Πρόκειται για επεμβάσεις που επιδιώκουν να δημιουργήσουν μία νέα εικόνα για την πόλη ικανή να τροφοδοτήσει δράσεις αστικού μάρκετινγκ που θα εντάξουν την πόλη στο διεθνές δίκτυο ανταγωνισμού˙ σχέδια–μαγνήτες, ώστε να διασφαλιστεί η προβολή τους, που εμπεριέχουν μία ή εντάσσονται σε μία συνολική στρατηγική (όραμα) για τον μετασχηματισμό και την ανάπτυξη της πόλης και μπορούν ταυτόχρονα να προσελκύσουν το ενδιαφέρον των επενδυτών, ιδιωτών και θεσμικών.

Άλλωστε, απώτερος σκοπός είναι η παράδοση βιώσιμων νέων συνόλων τα οποία θα βελτιώσουν την ποιότητα ζωής των ανθρώπων που εργάζονται ή ζουν στην ευρύτερη περιοχή (Duffour 2004).

Συμπεράσματα

Ο βιομηχανικός τουρισμός, και εν γένει ο τουρισμός ειδικού ενδιαφέροντος, δεν μπορούν να αντικαταστήσουν σε καμία περίπτωση στην Ελλάδα το πρότυπο τουρισμού “ήλιος και θάλασσα”, κι αυτό καταδεικνύεται από την εποχικότητα και τα έσοδα της καλοκαιρινής περιόδου. Οι τουρίστες αναζητούν πια όχι μόνο την απόδραση από την καθημερινότητα αλλά ποικιλία στις επιλογές τους και νέες ποιοτικές πολιτιστικές εμπειρίες, “είτε αυτές είναι σημαντικές και “αυθεντικές” (MacCannell 1999), είτε μια κενή, ρηχή μορφή διασκέδασης που τυποποιείται ως “ψευδογεγονότα” (Boorstin 1964), είτε μια ευκαιρία για τους ανθρώπους να παράγουν και να διαμορφώσουν τα δικά τους νοήματα από την τουριστική εμπειρία (Urry 1990).” (Richards 1962:262).

Μέσω των περιπτώσεων που προαναφέρθηκαν, μπορεί κάποιος να διαπιστώσει τόσο τις ομοιότητες ως προς την διαχείριση των κτισμάτων και των χώρων αυτών, αλλά και ως προς την αντιμετώπιση τους ως ιστορικών χώρων παραγωγικότητας. Η επιθυμία εναγκαλισμού του παρελθόντος αποτελεί ένα γεγονός που έχει λάβει πολλές μορφές ήδη μέσα στο χρόνο, ακόμα και μέσω από κινήματα και μανιφέστα. Ευθύνη μας, πλέον, δεν είναι μόνο να δώσουμε αξία στο παρελθόν και στους μεγάλους αυτούς “γίγαντες”12 μέσω από την αρχιτεκτονική και την πολεοδομία, αλλά και υπό κοινωνικό, πολιτισμικό και οικονομικό πρίσμα.

Υποσημειώσεις

1. Κακάβα Μαρία – Άννα, «Αξιοποίηση ανενεργών βιομηχανικών κελυφών στον τουριστικό τομέα», ερευνητική εργασία, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ, Αθήνα 2021 2. Hilton Molino Stucky Venice Hotel – Giudecca / Βενετία Titanic Hotel – Λίβερπουλ / Αγγλία Hydrama Grand Hotel – Δράμα / Ελλάδα Dexamenes Seaside Hotel – Κουρούτα Ηλείας / Ελλάδα 3. Μεϊμαρόγλου Δανάη –Αθηνά, Ανάπλαση και ανάδειξη επιβαρυμένων από πρότερη χρήση χώρων (brownfields) σε αστικές περιοχές, Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία, ΕΜΠ, ΔΠΜΣ – Πολεοδομία χωροταξία, Αθήνα 2008/2009, 4. «H συμβολή του Τουρισμού στην ελληνική οικονομία το 2018 2η εκτίμηση», Σεπτέμβριος 2020, ΙΝΣΕΤΕ 5. Πηγή: ΣΕΤΕ 6. Πηγή πληροφοριών για το ξενοδοχείο : https://www.historichotels.org/hotelsresorts/hilton-molino-stucky-venice/history.php 7. Πηγή πληροφοριών για το ξενοδοχείο : επίσημη ιστοσελίδα ξενοδοχείου: https://www.titanichotelliverpool.com/about-the-hotel 8. https://www.athinorama.gr/travel/travelideas/articles.aspx?artid=2506798 9. https://www.ariafreepress.gr/drama-pos-mia-palia-kapnapothiki-metatrapike-sepolyteles-ksenodocheio/ 10. Πληροφορίες για το ξενοδοχείο: k-studio Δημήτρης και Κωνσταντίνος Καραμπατάκης, «Ξενοδοχείο «Dexamenes Seaside» σε κέλυφος εργοστασίου», διαθέσιμο στο: https://www.ktirio.gr 11. Αθηνά Βιτοπούλου, Αλέκα Καραδήμου Γερόλυμπου, Ανάκτηση των χώρων της αποβιομηχάνισης: Πολεοδομικές προσεγγίσεις και ζητήματα υλοποίησης, κείμενο για την 5η Πανελλήνια Επιστημονική Συνάντηση TICCIH «Το τέλος των γιγάντων Βιομηχανική κληρονομιά και μετασχηματισμοί των πόλεων», σελ. 138 12. 5η Πανελλήνια Επιστημονική Συνάντηση TICCIH 2007, “Το τέλος των γιγάντων Βιομηχανική κληρονομιά και μετασχηματισμοί των πόλεων”

Βιβλιογραφία

Ικκος Ά. – Κουτσός Σ, 2η εκτίμηση – Σεπτέμβριος 2020, «H συμβολή του Τουρισμού στην ελληνική οικονομία το 2018» , ΙΝΣΕΤΕ Κλαμπατσέα Ρ., 2020, Σημειώσεις μαθήματος «Γεωγραφικές Δυναμικές και σύγχρονοι μετασχηματισμοί του ελληνικού χώρου», του Διατμηματικού Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών (ΔΠΜΣ): ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ & ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχ/κών ΕΜΠ, Κοκκώσης Χ.- Τσάρτας Π., 2001, «ΒΙΩΣΙΜΗ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΙΤΙΚΗ Κοκκώσης Χ. «Τουριστική ανάπτυξη και Φέρουσα Ικανότητα στα νησιά», 2000. Τουριστική Ανάπτυξη: Επιστημονικές Προσεγγίσεις, επιμέλεια Πάρις Τσάρτας, Εκδόσεις Εξάντας Μπελαβίλας, Ν. «Βιομηχανική Αρχαιολογία, 2010, Η Διεθνής και Ελληνική Εμπειρία. In: Ιστορική Μνήμη της Χαλκίδας.» Χαλκίδα, ΤΕΕ Ευβοίας, Μπελαβίλας Ν, 1998, «Αναζητώντας τα ίχνη της ιστορικής βιομηχανίας στις ελληνικές πόλεις» στο Αγριαντώνη Χριστίνα, Μπελαβίλας Νίκος (επιμέλεια), Ιστορικός βιομηχανικός εξοπλισμός στην Ελλάδα, ΕΜΠ–ΕΙΕ. Υπουργείο Ανάπτυξης. Πανεπιστημιακές εκδόσεις ΕΜΠ. Εκδόσεις Οδυσσέας Πάγκαλος Παναγιώτης, 2011, «Η σημασία του χρόνου στη σύγχρονη αρχιτεκτονική», Gutenberg, Αθήνα Τσάρτας Π., Τουρίστες,1996, «Ταξίδια, Τόποι: κοινωνιολογικές προσεγγίσεις στον Τουρισμό», Αθήνα, Εξάντας Boorstin, Daniel J,1964, «The Image: A Guide to Pseudo-Events in America.» (New York and Boston: Harper Colophon Books Castells, Manuel, «Πόλη και κοινωνία: ιδεολογία, κοινωνιολογική θεωρία και σχεδιασμός», επιμ, Π.Λαζαρίδης, Νέα Σύνορα, Αθήνα Curtis W., «Modern Architecture since 1900»,1996. Phaidon Press Limited, London Duffour M., «Wastelands, laboratories, factories, squats, multidiscipline projects… a new era of cultural activity», 2001, Έκθεση προς τη γαλλική Γ.Γ. Κληρονομιάς και Πολιτιστικής Αποκέντρωσης, Παρίσι Hall T., 2005, «Αστική Γεωγραφία», Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα Leontidou L., 1990 «The Mediterranean City in transition», Cambridge MacCannell Dean.1999, «The Tourist: A New Theory of the Leisure Class. » University of California Press Richards G, (eds),1996, «Cultural Tourism in Europe», London TICCIH – Συνολικό, 22 – 25 Νοεμβρίου 2007, «5η Πανελλήνια Επιστημονική Συνάντηση του TICCIH – Το τέλος των γιγάντων Βιομηχανική κληρονομιά και μετασχηματισμοί των πόλεων», Βόλος Urry.J. 1990, «The Tourist Gaze.» London: Sage.

Ερευνητικές εργασίες

Κακάβα Μαρία – Άννα, «Αξιοποίηση ανενεργών βιομηχανικών κελυφών στον τουριστικό τομέα», ερευνητική εργασία, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ, Αθήνα 2021

Κλαμπατσέα Ε., «Φθίνουσες βιομηχανικές περιοχές της σύγχρονης Ελλάδας – Κριτήρια αξιολόγησης για την επενδυτική πολιτική και το ανθρώπινο δυναμικό σε περιπτώσεις μονοανάπτυξης», Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Αρχιτεκτόνων – ΕΜΠ, 2003 Παρθένης Σπυρίδων, «Η προστασία της βιομηχανικής κληρονομιάς και η ανάδειξη της ως τουριστικού πόρου», Τμήμα τουριστικής οικονομίας και ανάπτυξης, Εθνική σχολή δημόσιας διοίκησης, Αθήνα 2007 Τουρλιωτη Πολινα, μελος ε.Δι.Π. Σχολης περιβάλλοντος, «ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ,ΚΟΙΝΩΝΙΑ,ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ: στοχεύοντας στην Αειφορία» Χαλούλη Αλεξία , Ερευνητική εργασία 9ου εξαμήνου ‘’ «ΟΨΕΙΣ» ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ: Η ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΤΟΥ RUHR’’ , ΕΜΠ,2020 Διαδίκτυο – Ηλεκτρονικές πηγές ΑΠΕ ΜΠΕ , «ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ EUROSTATΗ Ελλάδα έχει τον έκτο μεγαλύτερο αριθμό κλινών σε τουριστικά καταλύματα στην Ευρώπη», 16/8/20, διαθέσιμο στο: https://www.iefimerida.gr/news/437885/i-ellada-ehei-tonekto-megalytero-arithmo-klinon-se-toyristika-katalymata-stin-eyropi [2/2/21] Βελοπούλου Τ. , «Hydrama Grand: Το παλιό καπνοπωλείο που μετατράπηκε σε 5*!», 15/10/17, διαθέσιμο στο: https://www.idiscover.gr/hydrama-grand-kapnopwleio-drama-polyteles-xenodoxeio/, [31/1/21] Γεωργιάδου Ξένια, «Διαμονή στο παλιό οινοποιείο», 06.08.2020, διαθέσιμο στο: https://www.kathimerini.gr/k/k-magazine/1090097/diamoni-sto-palio-oinopoieio/, [31/1/21] Καραγεώργος Λάμπρος, «Στην πρώτη δεκάδα της παγκόσμιας κατάταξης στοχεύει η Ελλάδα – UNWTO: Η χώρα μας πλέον βρίσκεται στη 14η θέση στην κατάταξη του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού» , 21/8/17, διαθέσιμο στο: https://m.naftemporiki.gr/story/1268515/stin-proti-dekada-tis-pagkosmias-katataksisstoxeuei-i-ellada , [2/2/21] Gracie Opulanza, «Hilton Molino Stucky Venice Hotel Review – Preserving Italian History», 30/7/20, διαθέσιμο στο: https://www.menstylefashion.com/hilton-molino-stucky-venice-preserving-italian-history/, [31/1/21] k-studio Δημήτρης και Κωνσταντίνος Καραμπατάκης, «Ξενοδοχείο «Dexamenes Seaside» σε κέλυφος εργοστασίου», διαθέσιμο στο: https://www.ktirio.gr, [31/1/21 https://www.hydramagrandhotel.gr/, [31/1/21] WTO, Global Code of Ethics for tourism, 1999, https://www.unwto.org/global-code-ofethics-for-tourism https://www.titanichotelliverpool.com/, [31/1/21] https://www.historichotels.org/hotels-resorts/hilton-molino-stucky-venice/history.php, [31/1/21] https://www.civictrustawards.org.uk/winners/titanic-hotel-at-stanley-dock-liverpool, [31/1/21] https://www.ariafreepress.gr/drama-pos-mia-palia-kapnapothiki-metatrapike-sepolyteles-ksenodocheio/, [31/1/21] https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9B%CE%BF%CF%85%CE%B4%CE%B9%CF%83 %CE%BC%CF%8C%CF%82 [31/1/21] https://archeologiaindustriale.net/1521_il-molino-stucky-a-venezia-ora-hilton-molinostucky-venice/#prettyPhoto, [31/1/21] https://dexamenes.com/, [20/1/21] http://ticcih.gr/ [20/1/21] https://www.icomoshellenic.gr/ [20/1/21]