Χούντα ήταν και πέρασε

Το χρονικό της 21ης Απριλίου μέσα από τις καταγραφές του ελληνικού κινηματογράφου και του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης

50 χρόνια συμπληρώνονται σήμερα από την 21η Απριλίου 1967, μια επέτειος που σίγουρα έχει την σημασία της. Κινηματογραφικά η Χούντα των Συνταγματαρχών έπαιξε σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση καταστάσεων. Μέσα στην επταετία έγινε η μετάβαση από τον Παλιό Εμπορικό στο Νέο Ελληνικό Κινηματογράφο. Οι ιστορίες είναι πολλές και έντονες. Στα χρόνια που ακολούθησαν, κατά την μεταπολίτευση, αρκετοί σκηνοθέτες προσπάθησαν να σχολιάσουν και να αναπαραστήσουν την εποχή της καταπίεσης και των διώξεων, ο καθένας με τον δικό του τρόπο. Στο κείμενο που ακολουθεί γίνεται μια όσο το δυνατόν πιο διεξοδική καταγραφή αυτού του θέματος.

Το Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, ο Β΄Εξώστης και η Χούντα

Αξίζει σίγουρα αναφοράς η παρουσία του Τζεϊμς Πάρις, ο οποίος με την πληθωρική παρουσία του στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης κατέθεσε μια σειρά ταινιών που έτυχαν υποστήριξης από την χούντα αφού θεωρήθηκαν πως εξυπηρετούσαν ιδέες και απόψεις του καθεστώτος. Η αλήθεια είναι ότι ο Πάρις έδωσε στο Φεστιβάλ εκείνης της εποχής περισσότερη ζωντάνια με την εκκεντρική παρουσία του και προσπάθησε να ενισχύσει μια αστική αντίληψη (επισημο ένδυμα, προσκλήσεις, καθωσπρέπει προβολές χωρίς αντιδράσεις από τον β’ εξώστη) που υπήρχε για τα καλλιτεχνικά δρώμενα του Φεστιβάλ. Ήταν βέβαια μια αντίληψη με πλαίσιο που πολεμήθηκε άγρια από τα παιδιά του Β εξώστη, που θεωρούσαν τον Πάρις και τις ταινίες του κόκκινο πανί σε κάθε περίπτωση. Η αντίδραση τους βέβαια έφτασε στο σημείο να εξαγριώσουν ακόμα και συντελεστές των ταινιών, όπως συνέβη το 1972 με τον Δημήτρη Παπαμιχαήλ, πρωταγωνιστή του ΠΑΠΑΦΛΕΣΣΑ, φουστανελάδικο βιογραφικό δράμα που σίγουρα στήριζε τις φαντασιόπληκτες αντιλήψεις των συνταγματαρχών για την σύνδεση 25ης Μαρτίου 1821 με 21η Απριλίου 1967. Ένα ακόμα ενδεικτικό παράδειγμα αυτής της σχέσης υπήρξε η ταινία του Ντίμη Δαδήρα ΤΑ ΣΥΝΟΡΑ ΤΗΣ ΠΡΟΔΟΣΙΑΣ, για την οποία ο Πάρις κέρδισε θριαμβευτικά τα βραβεία του Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης το 1968. Για τις ανάγκες της ταινίας,ως παραγωγός εξασφάλισε από το καθεστώς το κτήριο της Βουλής των Ελλήνων ως χώρο γυρισμάτων (μια ιστορία που χρόνια αργότερα ο Νίκος Περάκης διέσωσε με σπαρταριστό τρόπο στην υπέροχη κωμωδία του ΛΟΥΦΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΛΛΑΓΗ).

Παρουσίαζει βέβαια εξαιρετικό ενδιαφέρον πως ανεξάρτητοι κινηματογραφιστές όπως ο Ντίνος Κατσουρίδης ή ο Αλέξης Δαμιανός προσπάθησαν με τον δικό τους τρόπο να σχολιάσουν τα πολιτικά και κοινωνικά τεκταινόμενα με έμμεσο αλλά αρκετά δεικτικό τρόπο. Στο ΤΙ ΕΚΑΝΕΣ ΣΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΘΑΝΑΣΗ (1971) με πρωταγωνιστή τον Θανάση Βέγγο – ταινία ορόσημο για την διαμόρφωση του κινηματογραφικού ερμηνευτικού προφίλ του σε πιο δραματικές και ευαίσθητες ερμηνείες – ο Κατσουρίδης καταφέρνει να σχολιάσει την Χούντα παραλληλίζοντας την με την γερμανική Κατοχή. Η ταινία κέρδισε τρία βραβεία στην Θεσσαλονίκη και αγαπήθηκε ιδιαίτερα από τους θεατές. Αντίστοιχα ο Αλέξης Δαμιανός στην ΕΥΔΟΚΙΑ (1971) δεν σχολιάζει τόσο το πολιτικό πλαίσιο όσο το κοινωνικό μικροαστικό περιβάλλον αντιδρά στα εξωτερικά κοινωνικά ερεθίσματα με πρωτόγονο και ενστικτώδη τρόπο εντυπωσιάζοντας το φεστιβαλικό κοινό στην πρώτη προβολή της στην Θεσσαλονίκη.

Την ίδια εποχή στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου μια νέα γενιά δημιουργών κάνει την δυναμική εμφάνιση της. Ο Θόδωρος Αγγελόπουλος με την ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ και τις ΜΕΡΕΣ ΤΟΥ ’36 δίνει το σύνθημα για μια διαφορετική, πιο πολιτικοποιημένη και λαϊκή αφήγηση των ιστοριών. Ο Παντελής Βούλγαρης επίσης με το ΠΡΟΞΕΝΙΟ ΤΗΣ ΑΝΝΑΣ, ένα έξοχο παράδειγμα κριτικής για τις ταξικές ανισότητες και την ανυπαρξία ελευθερίας και καταπίεσης των γυναικών από τον συντηρητισμό στην μικροαστική Ελλάδα με έμμεσο τρόπο φωνάζει στους θεατές να επαναστατήσουν.

Στο πρώτο Φεστιβάλ της μεταπολίτευσης, τον Σεπτέμβρη του 1974, το ΚΙΕΡΙΟΝ του Δήμου Θέου, που στέκεται με νουάρ ύφος στους μηχανισμούς του παρακράτους κατά την χουντική περίοδο , θα δώσει τον τόνο της απόλυτης πολιτικοποίησης του Φεστιβάλ. Ο Β Εξώστης δίνει ξεκάθαρα τον τόνο εκείνα τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης με το αίτημα για ένα λαϊκό Φεστιβάλ να γίνεται πιο επιτακτικό από ποτέ.Τα επόμενα χρόνια το Φεστιβάλ του λαού ήταν γεγονός.

Οι ταινίες της Επταετίας

Μέσα στην Μεταπολίτευση είναι αρκετά τα παραδείγματα ταινιών που θα στρέψουν το βλέμμα τους στην επάρατη επταετία των συνταγματαρχών. Στο ΕΝΑ ΤΑΝΚ ΣΤΟ ΚΡΕΒΑΤΙ ΜΟΥ (1975) ο Γιάννης Δαλιανίδης κινηματογραφεί πρώτος το θέμα αξιοποιώντας την κωμική φλέβα του ταλέντου του Κώστα Βουτσά και δημιουργεί ένα ηθογραφικό και μικροαστικό σατιρικό ημερολόγιο της επταετίας χωρίς να επεμβαίνει σε πιο πολιτικό ή δημιουργικό σχολιασμό. Περιορισμένης δυναμικής η ταινία αλλά ακόμη και έτσι έχει την σημασία της για την αναπαράσταση αντιλήψεων και καταστάσεων μέσα στην ελληνική κοινωνία εκείνα τα χρόνια έχοντας σαν κύριο πρωταγωνιστή ένα ήσυχο ανθρωπάκι που ξεπερνάει τις δυσκολίες της δικτατορίας με φόβο και μέσα από κωμικές συνθήκες παρεξηγήσεων σε σχέση με τα γεγονότα της εποχής.

Ίσως η πιο απολαυστική και κωμική αυτής της κατηγορίας να είναι η ΛΟΥΦΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΛΛΑΓΗ (1985) του Νίκου Περάκη, που αφηγείται βιωματικά την προσπάθεια δημιουργίας υπηρεσίας κινηματογράφισης και τηλεόρασης στον Ελληνικό Στρατό την περίοδο 1966-1968. Αντίστοιχα σε επίπεδο βιωμάτων και μαρτυριών στέκεται και ο Ροβήρος Μανθούλης στο LILLY’S STORY (2002) αναφέρεται στην προετοιμασία μιας ταινίας που δεν γυρίστηκε ποτέ: στις αρχές της δεκαετίας του 1970 οι Μελίνα Μερκούρη και Ροβήρος Μανθούλης είχαν την ιδέα να γυρίσουν μια ταινία για την Ελλάδα την εποχή της δικτατορίας, σχέδιο το οποίο τελικά δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Ο Μανθούλης επανήλθε 30 χρόνια αργότερα με την ίδια ιδέα, τοποθέτησε την ιστορία στην ίδια εποχή (αρχές της δεκαετίας του 1970) με ήρωες τα ίδια πρόσωπα, τους αυτοεξόριστους Ελληνες στο Παρίσι.

Σε επίπεδο βιωμάτων στέκεται και ο Παντελής Βούλγαρης με το HAPPY DAY (1977), ταινία που στέκεται στους τόπους εξορίας των πολιτικών κρατούμενων και πιο ειδικά στην Μακρόνησο. Βιογραφικό χαρακτήρα με χρονικό πλαίσιο αφήγησης την μετεμφυλιακή Ελλάδα (και την Χούντα του 1967) έχει άλλη μια ταινία του Π. Βούλγαρη, τα ΠΕΤΡΙΝΑ ΧΡΟΝΙΑ (1985), ταινία που αφηγείται τον έρωτα και τους αγώνες της Ελένης Βούλγαρη και του Μπάμπη Γκολέμα, αγωνιστών του ΚΚΕ, που φυλακίστηκαν για αρκετά χρόνια, παντρεύτηκαν και μεγάλωσαν το παιδί τους στις φυλακές. Αντίστοιχο ενδιαφέρον παρουσιάζει και το ΕΝΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΔΕΝ ΦΤΑΝΕΙ της Ελισάβετ Χρονοπούλου, ταινία που στέκεται στον ρόλο του γυναικείου φύλου και στον δύσκολο αγώνα ισορροπίας για τις γυναίκες αγωνίστριες του αντιδικτατορικού αγώνα ανάμεσα στο προσωπικό και στο πολιτικό της εποχής.

Τα τελευταία χρόνια έχουμε επίσης μια σειρά ταινιών που αναπαριστούν την συγκεκριμένη χρονική περίοδο με κάποια νοσταλγική διάθεση για τα χρόνια και την αίσθηση της αθωότητας και της νιότης (πάλι λοιπόν βιωματικός τόνος αλλά διαφορετικού ύφους) αλλά πάντα με επικριτικό και αυστηρό τόνο για τις πολιτικές και κοινωνικές δυσκολίες της εποχής.

Τέτοιες ταινίες είναι η ΠΙΣΩ ΠΟΡΤΑ (2006)του Γ. Τσεμπερόπουλου, στεκέται στις διαδοχικές μεταβάσεις που δημιουργεί η δεκαετία του ’60 στον νεαρό πρωταγωνιστή του. Αντίστοιχα το ΤΕΛΟΣ ΕΠΟΧΗΣ (1994) του Αντ. Κόκκινου μιλάει για μια εφηβική παρέα που ζει την Χούντα με τη βοήθεια του ροκ εν ρολ και κάνοντας αντίσταση μέσα από το ανέβασμα μιας θεατρικής σχολικής παράστασης με το έργο Ρινόκεροι του Ε. Ιονέσκο. Η ΧΟΡΩΔΙΑ ΤΟΥ ΧΑΡΙΤΩΝΑ (2005)του Γρ. Καραντινάκη, αποτελεί ίσως η ταινία αυτης της κατηγορίας ταινιών με την μεγαλύτερη σχολιαστική εμβάθυνση στο θέμα της χούντας. Και εδώ κεντρικός ήρωας ειναι ένας έφηβος που βιώνει την καταπίεση και το κλίμα της εποχής μέσα από το σχολικό περιβάλλον σε μια επαρχιακή πόλη. Και ηΟΥΡΑΝΙΑ (2007)του Κ. Καπάκα, με αρκετά ρετρό και ρομαντική διάθεση για τη νιότη των ‘60sστέκεται στο πως επιβλήθηκαν κοινωνικά οι μηχανισμοί της χούνταςστην επαρχία.

Οι ΓΕΝΝΑΙΟΙ ΤΗΣ ΣΑΜΟΘΡΑΚΗΣ (2006) του Στ. Τσαρούχα, που αφηγείται με ανάλαφρη διάθεση την περίοδο του πρώτου κυπριακού Αττίλα, της επιστράτευσης του 1974 και της πτώσης της Χούντας μέσα από την ιστορία μιας παρέας φαντάρων που υπηρετούν την θητεία τους τότε στην ακριτική Σαμοθράκη και τέλος το ΤΑΓΚΟ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ (2012) του Ν. Κουτελίδακη, κινηματογραφική μεταφορά του ομότιτλου μυθιστορήματος του Γιάννη Ξανθούλη που αφηγείται τον έρωτα ενός λοχαγού για την γυναίκα του διοικητή του κατά την διάρκεια της υπηρεσίας τουεπί Χούντας σε μια μονάδα του Έβρου. Ο Ξανθούλης δίνει με καυστικό τρόπο το πλαίσιο και την αισθητική αντίληψη της εποχής στο βιβλίο του ωστόσο ο σκηνοθέτης προτίμησε να σταθεί περισσότερο στο θέμα του έρωτα και των υπαρξιακών αναζητήσεων που διακατέχει τους ήρωες.

Τα ντοκιμαντέρ

Είναι σαφές ότι σε επίπεδο έρευνας η 21^η Απριλίου έδωσε αρκετό ψωμί στους ερευνητές και ντοκιμαντερίστες μέχρι σήμερα. Τα αναφορικά παραδείγματα επομένως σε σχέση με τα ντοκιμαντέρ της δικτατορίας είναι τόσα πολλά που θα χάναμε το λογικό όριο των λέξεων για να τα παραθέσουμε όλα. Θα περιοριστούμε ενδεικτικά σε τίτλους όπως ΤΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΗΣ ΦΩΤΙΑΣ (1975) του Νίκου Κούνδουρου, που δίνει το έντονο πολιτικό κλίμα μέσα από δύο συναυλίες του Μίκη Θεοδωράκη και του Γιάννη μαρκόπουλου και τις μαζικές εκδηλώσεις για την πρώτη επέτειο από τα γεγονότα του Πολυτεχνείου και πολύτιμες μαρτυρίες για τις διώξεις και τα βασανιστήρια πολιτικών κρατουμένων, το ΣΤΟΡΓΗ ΣΤΟ ΛΑΟ (2012)του Βασίλη Ντούβλη που αναφέρεται στους μηχανισμούς λογοκρισίας και καταστολής της δημιουργικής κίνησης και ελεύθερης έκφρασης.

Το 37λεπτο ανέκδοτο ντοκιμαντέρ του Παντελή Βούλγαρη, «ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑΣ 1967-1974» περιέχει πολύτιμο αρχειακό υλικό, από την κηδεία των Γεωργίου Παπανδρέου και Γιώργου Σεφέρη ως τις δίκες του Αλέκου Παναγούλη και άλλων αγωνιστών. Ο σκηνοθέτης κατέγραψε τα γεγονότα ώστε να τα διασώσει με αρκετές δυσκολίες με μια κάμερα Super 8. Σημαντικό είναι το έργο της Αλίντας Δημητρίου ΤΑ ΚΟΡΙΤΣΙΑ ΤΗΣ ΒΡΟΧΗΣ (2011) στο οποίο η σκηνοθέτις καταγράφει τις μαρτυρίες γυναικών που διώχτηκαν, φυλακίστηκαν και βασανίστηκαν στα χρόνια της Χούντας. Ξεχωριστή θέση εδώ σίγουρα κατέχει και η ΔΟΚΙΜΗ του Ζυλ Ντασέν, ταινία με την οποία ο Ντασέν, η Μελίνα Μερκούρη, ο Μίκης Θεοδωράκης με αφορμή τα γεγονότα του Πολυτεχνείου θα καταθέσουν ένα ντοκιμαντέρ – κατηγορώ με αρκετές μαρτυρίες για τα βασανίστηρια των πολιτικών κρατούμενων και δηλώσεις συμπαράστασης στον αγώνα των Ελλήνων από Αμερικανούς και Ευρωπαίους καλλιτέχνες και διαννοούμενους όπως η Ολυμπία Δουκάκη, ο Λόρενς Ολίβιε, ο Άρθουρ Μίλερ, κ.α.