Χολέρα στη Θεσσαλονίκη του 1911 και το μέτρο της καραντίνας

Λέξεις: Ιωάννης Καλλιαρέκος

Το λιμάνι της Θεσσαλονίκης τα τελευταία χρόνια της οθωμανικής παρουσίας στην πόλη αποτελούσε ένα από τα σημαντικότερα λιμάνια των Βαλκανίων και το δεύτερο σε αξία λιμάνι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η Θεσσαλονίκη, πόλη πολύχρωμη και πολύβουη, συνιστούσε ένα μωσαϊκό διαφορετικών εθνοτήτων και θρησκευτικών κοινοτήτων. Οι Εβραίοι πλειοψηφούσαν αριθμητικά και μοιράζονταν ειρηνικά την πόλη με τους χριστιανούς και τους μουσουλμάνους.

Το ακτοπλοϊκό και σιδηροδρομικό δίκτυο που η πόλη διέθετε, στις αρχές του αιώνα, συνέδεε τους κατοίκους της με τη Δύση και την Ανατολή, την Κεντρική Ευρώπη με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Τα ατμόπλοια που έδεναν στο λιμάνι της πόλης και οι σιδηρόδρομοι με τα τρένα που πηγαινοέρχονταν πάνω στις ράγες, μετέφεραν ασταμάτητα από και προς τη Θεσσαλονίκη επιβάτες και εμπορεύματα από την Κωνσταντινούπολη, τη βαλκανική ενδοχώρα, και την Κεντρική Ευρώπη.

Γεωργικά και βιομηχανικά προϊόντα, ταξιδιώτες και στρατεύματα μεταφέρονταν μέσω της Θεσσαλονίκης και αναπόφευκτα η πόλη από υγειονομική άποψη καθίστατο πύλη εισόδου και εξόδου λοιμωδών μεταδοτικών νόσων. Ήδη έναν αιώνα πριν το 19ο αι η Οθωμανική Αυτοκρατορία και γενικά η Ανατολή αντιμετωπιζόταν από την Ευρώπη ως απειλή για την εισαγωγή μεταδοτικών νοσημάτων (πανώλη και χολέρα).

Η πόλη διέθετε εκτός από το Οθωμανικό Στρατιωτικό Νοσοκομείο (κτίριο πρώην 424) άλλα έξι νοσοκομεία : το Θεαγένειο Νοσοκομείο (νοσοκομείο ελληνικής κοινότητας), το Δημοτικό Νοσοκομείο, το Ιταλικό Νοσοκομείο «Βασίλισσα Μαργαρίτα», το Νοσοκομείο των Αδελφών του Ελέους (Άγιος Παύλος) και το Νοσοκομείο Χιρς (εβραϊκό νοσοκομείο). Το καλοκαίρι του 1911 εμφανίστηκαν και εξαπλώθηκαν κρούσματα χολέρας στην Κωνσταντινούπολη, την Προύσα, τη Σμύρνη, τη Σινώπη, το Κοσσυφοπέδιο (και το δυτικό Κόσσοβο).

Τα μέτρα που ελήφθησαν

Η εξάπλωση της χολέρας στις γειτονικές με τη Θεσσαλονίκη βαλκανικές περιοχές, όπως ήταν φυσικό, έθεσε σε συναγερμό τις υγειονομικές αρχές της πόλης. Ο Ρουσδή Μπέης ως υγειονομικός επιθεωρητής έλαβε αμέσως τα πρώτα υγειονομικά μέτρα και επικέντρωσε το σχεδιασμό του για την ανάσχεση της νόσου στις πύλες εισόδου της Θεσσαλονίκης (σιδηροδρομικός σταθμός και λιμάνι), και στο εσωτερικό της πόλης.

Ειδικότερα, έλαβε τα ακόλουθα μέτρα: Επέβαλε τον ιατρικό έλεγχο των επισκεπτών από το Κοσσυφοπέδιο και το Κόσσοβο. Εφάρμοσε την πενθήμερη κατ’ οίκον επιτήρηση όσων έρχονταν στην πόλη και την καθημερινή εξέταση τους από γιατρό της δημαρχίας. Στην αμαξοστοιχία της γραμμής Θεσσαλονίκης Σκοπίων προγραμμάτισε να επιβαίνει δημαρχιακός γιατρός, για να ελέγχει την υγειονομική κατάσταση των επιβατών που κατευθύνονταν στη Θεσσαλονίκη. Στη θαλάσσια πύλη εισόδου της Θεσσαλονίκης, στο λιμάνι, οι ταξιδιώτες από την Κων/πολη, τη Σμύρνη, τα λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας και τα Δαρδανέλια υποβάλλονταν υποχρεωτικά σε ιατρική εξέταση και απολύμανση. Ατμόπλοια προερχόμενα από πόλεις ύποπτες για κρούσματα χολέρας αποφασίστηκε να μην ελλιμενίζονται στο λιμάνι της πόλης, αλλά στο Μικρό Καράμπουρνου, για να ελέγχονται υγειονομικά. Μέσα στην πόλη όσα χάνια (ξενοδοχεία) τις προηγούμενες μέρες είχαν φιλοξενήσει επισκέπτες από το Κόσσοβο, αμέσως απολυμάνθηκαν. Στην αγορά προϊόντα από περιοχές που είχαν εμφανίσει κρούσματα χολέρας απαγορεύτηκε να κυκλοφορούν και εμποδίστηκε η εισαγωγή νέων προϊόντων (τυρί, νωπά λαχανικά, ψάρια, ξηροί καρποί, γλυκά).

Το αναγνωστικό κοινό διάβαζε ανελλιπώς στα φύλλα των εφημερίδων τις ειδήσεις για τη διάδοση της χολέρας στις ασιατικές και βαλκανικές πόλεις της οθωμανικής επικράτειας και παρακολουθούσε από μακριά τις εξελίξεις, μέχρι που η ασθένεια ενέσκηψε και στη Θεσσαλονίκη : Η πρώτη είδηση έκανε λόγο για δύο κρούσματα χολέρας στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης (πρώην 424).

Επρόκειτο για δύο στρατιώτες από την Ανατολή, ο ένας εκ των οποίων μάλιστα κατέληξε αμέσως μετά την εκδήλωση των συμπτωμάτων. Την επόμενη μέρα το υγειονομείο της πόλης σε συνεννόηση με το Δήμο ασβέστωσαν το δρόμο μπροστά από το στρατιωτικό νοσοκομείο, για να απολυμάνουν το χώρο. Οι σκηνές και οι αποσκευές των δύο στρατιωτών απομακρύνθηκαν και όσοι είχαν έρθει σε επαφή μαζί τους απομονώθηκαν.

Παρά τα προστατευτικά μέτρα που οι αρμόδιες αρχές είχαν δρομολογήσει σχετικά σύντομα, φαίνεται ότι οι αρχές δεν είχαν υποψιαστεί την εξέλιξη των επόμενων ημερών. Αρχικά θεώρησαν ότι επρόκειτο για μεμονωμένα εισαγόμενα κρούσματα, τα οποία με ενέργειες τους είχαν απομονωθεί εγκαίρως. Ως εκ τούτου εκτίμησαν ότι η πόλη δε θα διέτρεχε τον κίνδυνο η νόσος να εξαπλωθεί. Ωστόσο, τα πράγματα ακολούθησαν άλλη τροπή.

Τα δύο κρούσματα των στρατιωτών ακολούθησε και τρίτο κρούσμα στρατιώτη στο στρατόπεδο Τοπ Χανέ και τις επόμενες μέρες εμφανίστηκαν και άλλα. Γρήγορα το στρατόπεδο Τοπ Χανέ τέθηκε σε υγειονομικό περιορισμό. Απαγορεύτηκε η είσοδος και η έξοδος απ’ αυτό. Οι ασθενείς στρατιώτες με κλινική διάγνωση εντερικές διαταραχές αμέσως απομονώθηκαν σε δύο σκηνές μακριά από το νοσοκομείο. Κοντά σε αυτές τις σκηνές στήθηκαν και άλλες βοηθητικές για τους νοσοκόμους και το υπόλοιπο υγειονομικό προσωπικό. Οι τέσσερις αυτές σκηνές ουσιαστικά λειτούργησαν σαν υγειονομική ζώνη, ανάχωμα στην εξάπλωση της νόσου. Μάλιστα, στο πλαίσιο της λήψης όλως των αναγκαίων υγειονομικών μέτρων οι νοσοκόμοι έβραζαν τα αντικείμενα που είχαν χρησιμοποιήσει σε καυτό νερό ή τα τοποθετούσαν σε ειδικό απολυμαντικό κλίβανο.

Και ενώ οι υγειονομικές αρχές συνέχιζαν τις ενέργειες τους και πίστευαν ότι η κατάσταση είχε ελεγχθεί, ο αιφνίδιος θάνατος ενός αμαξηλάτη μέσα στην πόλη ύψωσε κατακόρυφα όχι μόνο την ανησυχία των υγειονομικών αρχών αλλά και των πολιτών. Αν ο αμαξηλάτης είχε καταλήξει από χολέρα, όπως θα έδειχνε τις επόμενες ημέρες η εξέταση των βιολογικών δειγμάτων, ήταν φανερό ότι η νόσος είχε πλέον ξεφύγει από τα όρια του στρατοπέδου Τόπ Χανέ και οι υγειονομικές αρχές είχαν πέσει έξω στο σχεδιασμό τους. Η βακτηριδιολογική εξέταση του αμαξηλάτη αναμενόταν με αγωνία, για να επιβεβαιώσει ή να διαψεύσει την αγωνία των κατοίκων για τη διάδοση της νόσου.

Για επιπλέον προστασία και επειδή προφανώς ο φόβος είχε αγκαλιάσει την πόλη, οι στρατιώτες που είχαν τεθεί σε υγειονομική απομόνωση στο στρατόπεδο Τοπ Χανέ, μεταφέρθηκαν με λέμβους στο Μικρό Καραμπουρνάκι, όπου κατασκήνωσαν σε σκηνές. Στον ίδιο χώρο, στο μικρό Καραμπουρνάκι, είχαν εγκατασταθεί για προληπτικούς λόγους και 150 στρατιώτες που είχαν αφιχθεί εκείνες τις ημέρες από την Κων/πολη, 280 στρατιώτες από το 13ο σύνταγμα σκοπευτών και 50 χωροφύλακες από στη σχολή χωροφυλάκων . Την ίδια στιγμή τα κρούσματα μεταξύ των στρατιωτών προοδευτικά άρχισαν να αυξάνονται και ανέρχονταν πλέον σε δέκα σε ημερήσια βάση.

Η ανησυχία μεγάλωνε…

Η υγειονομική κατάσταση στη Θεσσαλονίκη στο τέλος του καλοκαιριού του 1911 έγινε ιδιαίτερα ανησυχητική. Γιατί τα θύματα της χολέρας τις τελευταίες ημέρες του Αυγούστου δεν περιορίστηκαν στους Οθωμανούς στρατιώτες, όπως συνέβαινε αρχικά, αλλά άρχισαν να απλώνονται αδιάκριτα και στους πολίτες της Θεσσαλονίκης. Ως πρώτα θύματα του μολύσματος στην πόλη εκτός των Οθωμανών στρατιωτών αναφέρονται οι Ισραηλίτες.

Μάλιστα, παρά τη διασπορά της ασθένειας σε διάφορα σημεία της πόλης, η χολέρα φαίνεται ότι επέδειξε ιδιαίτερη προτίμηση μεταξύ των μελών της Ισραηλιτικής Κοινότητας. Είναι αξιοσημείωτο ότι από τα τριάντα οκτώ κρούσματα που καταγράφηκαν αρχικά μεταξύ των πολιτών, τα τριάντα έξι αφορούσαν Ισραηλίτες κατοίκους της Θεσσαλονίκης.

Ειδικότερα επρόκειτο για οικογένειες Ισραηλιτών που με βάση την κοινωνική διαστρωμάτωση προέρχονταν από τα κατώτερα εισοδήματα των Εβραίων κατοίκων της πόλης. Στην εύλογη απορία γιατί η χολέρα εστίασε στην εβραϊκή κοινότητα, η απάντηση συνδέθηκε με τις υγειονομικές συνθήκες στις οποίες διαβιούσε η παραπάνω ομάδα. Πιο συγκεκριμένα αναφέρεται ότι οι Ισραηλίτες κατοικούσαν σε σπίτια τεσσάρων δωματίων, στα οποία δωμάτια διέμεναν ισάριθμες οικογένειες (υπολογίζονται περίπου τριάντα με σαράντα άτομα σε κάθε κατοικία). Σύμφωνα με μια εκδοχή οικογένειες Ισραηλιτών που είχαν έρθει στη Θεσσαλονίκη από το Μοναστήρι είχαν μεταδόσει το μόλυσμα στην πόλη.

Στο πλαίσιο χημικού ελέγχου που οι υγειονομικές αρχές διενήργησαν για την ποιότητα του νερού της πόλης και τα κρούσματα της χολέρας, διαπιστώθηκε ότι το «Νέο Νερό» ήταν γεμάτο από μικρόβια χολέρας.Οι αρμόδιες αρχές αποφάσισαν οι κάτοικοι να μη καταναλώνουν νερό από το δίκτυο του Νέου Νερού για μια βδομάδα. Στο διάστημα αυτό, τεχνικοί θα απολύμαναν το νερό και τις επόμενες ημέρες υπολόγιζαν ότι θα ήταν κατάλληλο προς χρήση. Εκτός όμως από το Νέο Νερό μολυσμένο διαπιστώθηκε στη συνέχεια ότι μολυσμένο ήταν και το νερό που έφτανε στην πόλη από το δίκτυο του Χορτιάτη.

Για την αντιμετώπιση του προβλήματος κινητοποιήθηκε και η Λέσχη του Νεοτουρκικού Κομιτάτου. Συνεδρίασε με γιατρούς και αρμόδιους φορείς της πόλης και έλαβε μια σειρά από έκτακτα προληπτικά και κατασταλτικά μέτρα : Επιστράτευση των ιδιωτών γιατρών της πόλης με έξοδα της δημαρχίας, αίτηση έκτακτης οικονομικής βοήθειας στην οθωμανική κυβέρνηση ύψους 5.000 λιρών, μεταφορά των προσβεβλημένων από χολέρα στο Σέδες, έξω από την πόλη, απολύμανση των αποσκευών των προσβεβλημένων υπό την επιτήρηση των γιατρών και των υγειονομικών υπαλλήλων, απαγόρευση εξόδου των κατοίκων από την πόλη χωρίς προηγούμενη ιατρική εξέταση και σχετική άδεια από τις αρμόδιες υγειονομικές αρχές, ποινή φυλάκισης για όσους συλλαμβάνονταν να παραβιάζουν την παραπάνω απόφαση.

Η αναστάτωση που προκλήθηκε στους πολίτες, και ιδιαίτερα στους Ισραηλίτες, όπως ήταν αναμενόμενο, ήταν μεγάλη. Η συνοικία της Αγίας Σοφίας και η συνοικία Ρόγκος κατέγραφαν τα περισσότερα κρούσματα στον πολεοδομικό ιστό της πόλης. Την ίδια στιγμή, ανήσυχοι από τη διάδοση της χολέρας, πολλοί κάτοικοι της Θεσσαλονίκης, επιχείρησαν να φύγουν από το κέντρο και να μετακινηθούν περιαστικά (στην Επανωμή, το Χορτιάτη, το Ασβεστοχώρι και το Λαγκαδά). Οι αστυνομικές αρχές όμως που είχαν αναλάβει να περιφρουρήσουν την υγειονομική τάξη, τους εμπόδισαν να μετακινηθούν. Μάλιστα, εβραϊκές οικογένειες που προσπάθησαν και κατάφεραν να διαφύγουν από το κέντρο της πόλης και έφτασαν στο Ασβεστοχώρι, εκδιώχτηκαν από τους κατοίκους του χωριού με λιθοβολισμό.

Ο Αρχιραβίνος, ως επικεφαλής της Ισραηλιτικής κοινότητας, συγκέντρωσε το ποίμνιο του στη μεγάλη συναγωγή Ταλμούδ Τορά. Μπροστά σε χιλιάδες Ισραηλίτες, πήρε το λόγο και ζήτησε από τους Εβραίους πιστούς να απέχουν από κάθε αμαρτία, για να εξιλεώσουν το Θεό και να περιοριστεί το μόλυσμα (ο φόβος του θείου πάντα λειτουργούσε αποτελεσματικά, σε όλες τις θρησκευτικές κοινότητες προκειμένου κανείς να μανιπουλάρει τους αμαθείς πληθυσμούς). Παράλληλα, ο Αρχιραβίνος συνέστησε στους πιστούς να φροντίζουν να είναι καθαροί και να εφαρμόζουν όλες τις υγειονομικές οδηγίες.

Οι γιατροί δημοσίευαν ασταμάτητα στις εφημερίδες της πόλης ενημερωτικά κείμενα, για να διαφωτίσουν τους κατοίκους και να τους εξηγήσουν με απλά λόγια με ποιους τρόπους μπορούσαν να προστατευτούν από τη χολέρα. Εξηγούσαν την προέλευση της ασθένειας, τη συμπεριφορά της, τον τρόπο που εκδηλώνεται, τα μέσα με τα οποία μεταδίδεται (τροφές, νερό, ενδύματα). Συνέστηναν την απολύμανση των ταξιδιωτών, των εμπορευμάτων, των πλοίων, των τρένων, την αποστείρωση του νερού με βρασμό, το πλύσιμο των χεριών πριν το φαγητό, την αποφυγή του αλκοόλ. Προέτρεπαν το κοινό να αποφεύγει τα νωπά τρόφιμα και σε κάθε περίπτωση να επιζητά την καθοδήγηση των γιατρών για την ασφαλή και αποτελεσματική αντιμετώπιση.

Στα ίδια δημοσιεύματα γίνεται επίσης λόγος για την ευεργετική επίδραση του ήλιου, ο οποίος πίστευαν ότι εξουδετέρωνε το μικρόβιο της χολέρας. Στο πλαίσιο των αντιλήψεων της εποχής για την ενδυνάμωση του οργανισμού και την καλύτερη υγεία πρότειναν τις βόλτες στον καθαρό αέρα, στην εξοχή ή στην παραλία. Η καθαριότητα του σώματος, των ενδυμάτων, της κατοικίας, του στόματος, των δοντιών, των χεριών, ο επαρκής αερισμός των χώρων, η απολύμανση με ασβέστη των απόπατων και των νεροχυτών, ο εγκρατής βίος και η αποφυγή κατανάλωσης ποτών συμπλήρωναν τον κατάλογο των οδηγιών .

Οι αρχές συμπληρωματικά απαγόρευσαν ρητά μετακομίσεις και μεταφορές πραγμάτων από σπίτι σε σπίτι μέσα στην πόλη. Τα σχολεία ανέβαλαν τις εγγραφές των μαθητών για τις επόμενες ημέρες και τα εργοστάσια διέκοψαν τη λειτουργία τους εξαιτίας της επικινδυνότητας που προέκυπτε από τη συγκέντρωση ατόμων στον ίδιο χώρο.

Οι αρχές προέβαιναν συστηματικά σε ιχνηλάτηση των κρουσμάτων και αναζητούσαν τη διαδρομή, το χώρο (δημόσιο ή ιδιωτικό) όπου είχε κινηθεί κάθε ύποπτο κρούσμα. Ο χώρος αυτός, (ξενοδοχείο, εστιατόριο, δρόμος) αμέσως συνιστούσε ξεχωριστή υγειονομική ζώνη. Αποκλειόταν και απολυμαινόταν με ασβέστη. Όσοι επέβαιναν σε τρένο ή ατμόπλοιο όπου είχαν εμφανιστεί συμπτώματα χολέρας, απολυμαίνονταν με χλωριούχο ασβέστη.

Η υγειονομική επιτροπή αποφάνθηκε στο πόρισμα της ότι η χολέρα είχε μεταδοθεί στην πόλη μέσω του δικτύου ύδρευσης του Νέου Νερού, το οποίο εισερχόταν στον πολεοδομικό ιστό από τη βορειοδυτική πλευρά της πόλης. Η οθωμανική κυβέρνηση στην προσπάθεια της να αντιμετωπίσει το πρόβλημα απέστειλε επίσης στη διοίκηση της Θεσσαλονίκης έκτακτη οικονομική ενίσχυση 1500 λιρών, με σκοπό οι αρχές να οικοδομήσουν περίπτερο για τους χολερόβλητους, και να προμηθευτούν απολυμαντικές μηχανές για τη Θεσσαλονίκη και την επαρχία. .

Τα κρούσματα υπολογίστηκαν συνολικά στα 88 και οι θάνατοι σε 61. Η κατάσταση σιγά σιγά άρχισε να ελέγχεται και οι οικογένειες που είχαν μεταφερθεί στο Σέδες σταδιακά άρχισαν να επιστρέφουν στην πόλη. Ο κεντρικός καϊμακάμης επέτρεψε και πάλι την αλλαγή κατοικίας και τη μετακίνηση επίπλων από μια μη χολερόβλητη συνοικίας σε άλλη μη προσβεβλημένη, με τον όρο οι ενδιαφερόμενοι να μη διέρχονται από συνοικίες που επλήγησαν από χολέρα.

Το κύριο προστατευτικό μέτρο που εφάρμοσαν οι υγειονομικές αρχές για την ανάσχεση της χολέρας ήταν το γνωστό μέτρο της λοιμοκάθαρσης (καραντίνα). Για την αντιμετώπιση της κρίσιμης κατάστασης συντονίστηκαν και συνεργάστηκαν δημαρχιακοί γιατροί και εθελοντές ιδιώτες γιατροί. Στην κοινή προσπάθεια υπολογίζεται ότι εργάστηκαν 22 γιατροί και φαρμακοποιοί. Ο ρόλος της αστυνομίας ήταν επίσης καθοριστικός, γιατί μαζί με τους γιατρούς εγγυήθηκαν τις υγειονομικές ζώνες και τη μεταφορά των χολερόπληκτων εκτός της πόλης.

Η ταχύτητα αντίδρασης του ιατρικού κόσμου της πόλης ήταν άμεση. Είναι χαρακτηριστικό το περιστατικό γιατρού σε αμαξοστοιχία με επιβάτη με χολέρα, ο οποίος μέσω τηλεγράφου ενημέρωσε τις υγειονομικές αρχές της πόλης, να υποδεχτούν τον ασθενή στο σταθμό, να τον απομονώσουν και να λάβουν όλα τα κατάλληλα υγειονομικά μέτρα για τους συνεπιβάτες και τους κατοίκους της πόλης. Αξίξει να σημειωθεί ότι ο ιατρικός κόσμος της Θεσσαλονίκης δε προστάτεψε μόνο τους κατοίκους της πόλης αλλά ότι οι γιατροί της πόλης προσέφεραν τις υπηρεσίες τους, και στους χολερόπληκτους κατοίκους των Σκοπίων.

Δοκιμάστηκαν οι αντοχές όλων

Η χολέρα είχε προκαλέσει τόσο μεγάλο τρόμο, ώστε τροφοδοτούσε ακόμη και βίαιες συμπεριφορές μεταξύ υγιών και χολερόπληκτων. Ενδεικτικά να αναφέρουμε ότι, όταν έφεδροι της μεραρχίας Άγκυρας επέστρεφαν με αμαξοστοιχία από τη Μητροβίτσα προς τη Θεσσαλονίκη, Οθωμανοί στρατιώτες στη διαδρομή παρουσίασαν συμπτώματα χολέρας. Τότε συνάδελφοι τους τρομοκρατημένοι τους απομάκρυναν από την αμαξοστοιχία (πετώντας τους κυριολετικά από τα παράθυρα των βαγονιών του τρένου).

Εκτός όμως από την καραντίνα που αποτέλεσε το βασικό τρόπο αντιμετώπισης του μολύσματος, επιπλέον μέτρα ή προτάσεις για την εξάλειψη του μολύσματος αποτέλεσαν η καλή ποιοτικά και επαρκής ποσοτικά τροφή, η εγκράτεια, η αποφυγή κατανάλωσης οινοπνευματωδών ποτών, η καθαριότητα οικιών και του σώματος.

Στις περισσότερες περιπτώσεις παρατηρήθηκε ότι τα νέα κρούσματα τα φανέρωνε ο θάνατος του χολερόπληκτου. Μέχρι τότε όμως όλα τα μέλη της οικογένεια του θανόντος δυνητικά διέσπειραν το μόλυσμα της ασθένειας.

Στο οικονομικό πεδίο η εμφάνιση της χολέρας μπορεί να εμπόδισε τις εισαγωγές γεωργικών προϊόντων ή να ακύρωσε εμποροπανηγύρεις σε γειτονικές πόλεις ή περιοχές, αλλά από την άλλη μεριά τροφοδότησε νέους τομείς της οικονομικής ζωής στην πόλη. Εμφανίστηκαν και κυκλοφόρησαν στην αγορά νέα προϊόντα που υπόσχονταν προστασία από τη χολέρα. Νέα υποδήματα εγγυόνταν πόδια ζεστά, καθαρά , στεγνά, απρόσβλητα στη χολέρα. Αδιάβροχα μουσαμάδες ειδικά για γυναίκες, άνδρες και παιδιά πωλούνταν στα καταστήματα και έδιναν ανάλογες υποσχέσεις προστασίας. Οι φαρμακοποιοί , οι οποίοι διενεργούσαν τις απολυμάνσεις των οικιών, τροφοδότησαν τις επιχειρήσεις τους με ένα νέο κύκλο εργασιών και απέκτησαν επιπλέον έσοδα. Το μουρουνέλαιο που επίσης διαφημιζόταν ως αξιόπιστος σύμμαχος για την ενίσχυση της υγείας και την αποτροπή του μολύσματος ήταν ένα νέο προϊόν που γνώριζε διάδοση.

Γενικότερα η χολέρα δοκίμασε την αποτελεσματικότητα των μέτρων της υγειονομικής οργάνωσης της πόλης. Ενίσχυσε αποφασιστικά το κύρος των γιατρών και των φαρμακοποιών της πόλης. Κατέδειξε το ρόλο της ιατρικής επιστήμης ως ανάχωμα στη διάδοση λοιμωδών μεταδοτικών νοσημάτων. Έλεγξε τα όρια της κοινωνικής συνοχής, της πειθάρχησης σε υγειονομικούς κανόνες. Ανέδειξε την αστυνομία σε ένα δεύτερο ρόλο, αυτόν του εγγυητή της υγειονομικής τάξης. Παρά την αρχική εκδήλωση και προτίμηση της ασθένειας στην Ισραηλιτική κοινότητα, το μόλυσμα, όπως συμπεραίνουμε, δεν υπονόμευσε την αρμονική σχέση των θρησκευτικών κοινοτήτων της πόλης και δε διέρρηξε τους δεσμούς της κοινωνικής συνοχής μεταξύ των διαφορετικών θρησκευτικών και εθνικών κοινοτήτων.