Η γενέτειρά μου έγινε μια διαφορετική χώρα

Έχω ακούσει αυτή την ιστορία πολλές φορές, με διαφορετικές φωνές, αλλά πάντα με το ίδιο συμπέρασμα.

«Η Ουκρανία αποκόπηκε από εμάς, για να το πω έτσι – οι άνθρωποι εδώ βλέπουν ρωσική τηλεόραση και είναι γεμάτη αντι-ουκρανική προπαγάνδα», μου είπε ο πρώην συμμαθητής μου το 2020, την τελευταία φορά που επισκέφθηκα τη Χορλίβκα, τη μικρή βιομηχανική πόλη κοντά στα ρωσικά σύνορα όπου γεννήθηκα και μεγάλωσα.

Ζούσα ακόμα εκεί όταν οι υποστηριζόμενοι από τη Ρωσία αυτονομιστές πήραν τον έλεγχο της περιοχής του Ντονέτσκ τον Μάιο του 2014. Μέσα σε μια νύχτα, έγινα «πολίτης» της λεγόμενης Λαϊκής Δημοκρατίας του Ντονέτσκ.

Ήμουν μόλις 14 ετών τότε, πολύ μικρός για να αντιληφθώ πλήρως το μέγεθος αυτού που είχε συμβεί. Αυτό που με εντυπωσίασε πρώτα ήταν η αλλαγή στο σχολείο μου. Η Horlivka ήταν πάντα μια ρωσόφωνη πόλη, αλλά πριν από το 2014, οι τελετές αποφοίτησης και οι σχολικές συναυλίες γίνονταν στα ουκρανικά. Στο τέλος κάθε εκδήλωσης τραγουδούσαμε τον ουκρανικό εθνικό ύμνο. Τότε, ξαφνικά, οι ουκρανικές σημαίες κατέβηκαν. Ο ύμνος δεν τραγουδιόταν πλέον. Η ουκρανική γλώσσα εξαφανίστηκε από τις αίθουσες διδασκαλίας. Η εξαφάνιση ήταν τόσο απότομη και απόλυτη που μου φάνηκε εξωπραγματική, σαν ένα όνειρο του οποίου το νόημα μου ήταν ασαφές. Θυμάμαι ότι ρώτησα τη δασκάλα μου γιατί όλα είχαν αλλάξει τόσο δραστικά. Δεν είχε απάντηση -ή ίσως απλά φοβόταν να πει.

Αμέσως μετά εγκατέλειψα τη λεγόμενη Λαϊκή Δημοκρατία του Ντονέτσκ για να συνεχίσω την εκπαίδευσή μου στην Ουκρανία, εγκαθιστάμενη στην περιοχή Ζαπορίζια.

Αλλά μέχρι το 2020, έκανα συχνά ταξίδια στην πατρίδα μου για να επισκεφθώ τους παππούδες μου, περνώντας κάθε φορά από πολλαπλά σημεία ελέγχου. Σε αυτές τις επισκέψεις, ένιωθα σαν να είχα μπει σε έναν διαφορετικό κόσμο. Η πατρίδα μου ήταν η ίδια, αλλά δεν ήταν. Και αυτό που μου φάνηκε πιο πολύ, ακόμη περισσότερο από τους στρατιώτες στα σύνορα ή τα σύμβολα της Λαϊκής Δημοκρατίας του Ντόνετσκ παντού, ήταν το πόσο εντελώς είχε μεταμορφωθεί το εκπαιδευτικό σύστημα.

Το κτίριο του σχολείου της νιότης μου ήταν ακόμα εκεί, αλλά στο εσωτερικό του υπήρχε μια νέα πραγματικότητα. Ρωσικά βιβλία είχαν φτάσει με τα λεγόμενα ανθρωπιστικά κονβόι, μαζί με τρόφιμα και ρούχα. Τώρα αυτά τα κείμενα γέμιζαν τα ράφια της σχολικής βιβλιοθήκης, αλλά δεν υπήρχαν ποτέ αρκετά από αυτά, οπότε τα τοπικά τυπωμένα βιβλία συμπλήρωναν τα κενά. Η ουκρανική ιστορία και γεωγραφία είχαν εξαφανιστεί από τα σχολικά προγράμματα.

Αντ’ αυτού, είχε εισαχθεί ένα υποχρεωτικό μάθημα: «Μαθήματα για την ιθαγένεια του Ντονμπάς». Κάθε μαθητής, από τον μικρότερο έως τον μεγαλύτερο, έπρεπε να το παρακολουθήσει. Η διδακτέα ύλη απαριθμούσε θέματα όπως «Ντονμπάς και Ρωσικός Κόσμος» («Ρωσικός Κόσμος», ή Russki mir, είναι ένας πουτινικός όρος τέχνης για την υποτιθέμενη πολιτιστική διεκδίκηση της Ρωσίας σε όλους τους ρωσόφωνους), «Καλλιεργώντας έναν πολίτη της Λαϊκής Δημοκρατίας του Ντονέτσκ μέσα σου» και «Ντονμπάς-Η πατρίδα μου».

Ξεφύλλισα αυτά τα βιβλία όταν επισκέφθηκα το παλιό μου σχολείο. Δεν έκαναν καμία αναφορά στην Ουκρανία, αλλά περιέγραφαν το Ντονμπάς ως δική του χώρα, με τα δικά του κρατικά σύμβολα και ταυτότητα. Το γεγονός ότι η λεγόμενη Λαϊκή Δημοκρατία του Ντονέτσκ ήταν διεθνώς μη αναγνωρισμένη δεν άξιζε καμία αναγνώριση. Αλλά το κείμενο δίδασκε στους μαθητές την ιδέα ότι η υπεράσπιση της πατρίδας ήταν το ύψιστο καθήκον ενός πολίτη.

Ένα κείμενο, η Αρχική Στρατιωτική Εκπαίδευση, ανέφερε με σαφήνεια τον σκοπό του: «Να βοηθήσει τους μαθητές να γίνουν πατριώτες της Δημοκρατίας τους». Λίγες σελίδες μετά, προσέφερε έναν στρατιωτικό όρκο πίστης: «Εγώ, στρατιώτης των Ενόπλων Δυνάμεων της Λαϊκής Δημοκρατίας του Ντόνετσκ», άρχιζε.

Σήμερα, τρία χρόνια μετά την ολοκληρωτική εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, η Χορλίβκα θεωρείται επισήμως μέρος της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Οι μαθητές εκεί απαγγέλλουν στρατιωτικό όρκο στη Ρωσική Ομοσπονδία. Αλλά η ρωσική κατοχή άρχισε πραγματικά, και η αλλαγή ταυτότητας επιβλήθηκε για πρώτη φορά, όταν αυτά τα κείμενα εισήχθησαν το 2014.

Οι μαθητές που θα αποφοιτήσουν φέτος στη Χορλίβκα ξεκίνησαν το σχολείο υπό ρωσική κατοχή και δεν γνώρισαν τίποτα άλλο. Δεν μιλούν ουκρανικά. Δεν γνωρίζουν ουκρανική λογοτεχνία, ιστορία ή πολιτισμό. Έχουν αποξενωθεί συστηματικά από την ουκρανική τους ταυτότητα. Δεν ξέρω αν θεωρούν καθόλου τους εαυτούς τους Ουκρανούς. Τα σχολικά τους βιβλία τους λένε ότι είναι μέρος του «ρωσικού κόσμου». Οι δάσκαλοί τους τούς λένε ότι η Ουκρανία δεν υπάρχει. Και χρόνο με το χρόνο, η μνήμη υποχωρεί στη διαγραφή της.

Ο πόλεμος της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας έχει αποφέρει πολυάριθμες μαρτυρίες για εγκλήματα πολέμου και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο έχει εκδώσει δύο εντάλματα σύλληψης με τέτοιες κατηγορίες – το ένα για τον Ρώσο πρόεδρο Βλαντιμίρ Πούτιν και το άλλο για τη Μαρία Λβόβα-Μπέλοβα, τη Ρωσίδα επίτροπο για τα δικαιώματα των παιδιών. Αλλά πέρα ακόμη και από τις γνωστές φρικαλεότητες, κάτι ύπουλο εκτυλίσσεται: η συστηματική καταστροφή της ουκρανικής ταυτότητας.

Έχω διαβάσει ότι αυτό περιγράφεται ως «πολιτιστική γενοκτονία», η εσκεμμένη καταστροφή των παραδόσεων, των αξιών και της γλώσσας -στην προκειμένη περίπτωση, αυτών που κάνουν την Ουκρανία να διαφέρει από τη Ρωσία. Ο όρος εμφανίστηκε σε νομικές συζητήσεις ενώπιον του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου για την πρώην Γιουγκοσλαβία και στη σύνταξη της Διακήρυξης των Ηνωμένων Εθνών για τα δικαιώματα των αυτόχθονων λαών. Ωστόσο, παρά τα χρόνια της συζήτησης, δεν υπάρχει ακόμη καθολική κατανόηση του τι σημαίνει πολιτιστική γενοκτονία στην πράξη ή πώς πρέπει να αντιδράσει το διεθνές δίκαιο σε αυτήν.

Στην Ουκρανία, τα πρώτα θύματα αυτής της συστηματικής αναμόρφωσης ήταν τα παιδιά. Η επιστράτευσή τους στον «Ρωσικό Κόσμο» ξεκίνησε από την Κριμαία, εξαπλώθηκε στις λεγόμενες Λαϊκές Δημοκρατίες του Ντονέτσκ και του Λουχάνσκ και κλιμακώθηκε περαιτέρω μετά την εισβολή πλήρους κλίμακας το 2022. Τώρα η διαδικασία συνεχίζεται στις κατεχόμενες πόλεις όπου δεν μπορούν να διεξαχθούν ανεξάρτητες έρευνες. Κανείς δεν γνωρίζει πόσα παιδιά εξακολουθούν να αναγνωρίζουν την ουκρανική ταυτότητα -ή πόσα θα τους επιτραπεί να το κάνουν τα επόμενα χρόνια.

Η Ουκρανία δεν έχει πρόσβαση σε αυτές τις περιοχές και όσοι ζουν υπό κατοχή δεν μπορούν να φύγουν. Πριν από το 2020, οι φίλοι μου από τις κατεχόμενες περιοχές του Ντονέτσκ και του Λουχάνσκ μπορούσαν ακόμη να περάσουν στο ελεγχόμενο από την Ουκρανία έδαφος – κάποιοι ταξίδευαν, άλλοι σπούδαζαν. Αλλά κατά τη διάρκεια της πανδημίας του κοροναϊού, αυτά τα σημεία ελέγχου έκλεισαν και μετά ήρθε ο πόλεμος. Δεν άνοιξαν ποτέ ξανά.

Η προοπτική διαπραγματεύσεων για τον τερματισμό του πολέμου στην Ουκρανία ανέκαθεν έθετε την πιθανότητα εδαφικών παραχωρήσεων προς τη Ρωσία. Αν η γενέτειρά μου παραμείνει σε ρωσικά χέρια, μαζί με άλλα ουκρανικά εδάφη που βρίσκονται σήμερα υπό τον έλεγχο του Κρεμλίνου, η διαγραφή του πολιτισμού μας θα συνεχιστεί και κάθε χρόνο που περνάει, η ουκρανική ταυτότητα θα αμβλύνεται και θα εξαφανίζεται.

Το να χάσω την περιοχή και τα τοπία της παιδικής μου ηλικίας ήταν οδυνηρό, αλλά όχι τόσο καταστροφικό όσο το να βλέπω τι συνέβη σε ανθρώπους – φίλους, γείτονες και συμμαθητές – που κάποτε θεωρούσαν υπερήφανα τους εαυτούς τους Ουκρανούς, αλλά τώρα βρίσκονται αγκιστρωμένοι. Η Ρωσία δεν τους αγκαλιάζει ως δικούς της, αλλά τα χρόνια του πολέμου και της κατοχής τους έχουν απομακρύνει από την Ουκρανία. Ζουν σε μια εκκρεμότητα.

Αυτό που τους έχει αφαιρεθεί δεν είναι μόνο μια γλώσσα ή ένας πολιτισμός. Είναι μια κοινή ταυτότητα και ένα μέλλον που θα μπορούσαμε να είχαμε χτίσει μαζί. Πενθώ για όλα αυτά. Αλλά αρνούμαι επίσης να πιστέψω ότι η αντίληψή μας για το ποιοι είμαστε μπορεί απλά να πάψει να υπάρχει. Ακόμη και αν η ουκρανική ταυτότητα καταπιέζεται, ακόμη και αν ψιθυρίζεται αντί να λέγεται δυνατά, η μνήμη της επιμένει – στην εξορία, στο περιθώριο, περιμένοντας να επιστρέψει.

Πηγή: the atlantic