Πως οι ισχυροί μοίρασαν τον κόσμο – Η λήξη της Διάσκεψης της Γιάλτας

Τον Φεβρουάριο του 1945, τρεις σημαίνουσες πολιτικές προσωπικότητες συναντήθηκαν για να διαμορφώσουν τη μοίρα του κόσμου.

Εν μέσω της φθίνουσας δύναμης της ναζιστικής Γερμανίας και των επελαύνοντων σοβιετικών δυνάμεων που πλησίαζαν στο Βερολίνο, ενώ τα συμμαχικά στρατεύματα πίεζαν στο δυτικό μέτωπο, το παγκόσμιο τοπίο βρισκόταν στα πρόθυρα της ολικής μεταμόρφωσης. Στο μεταξύ, στον Ειρηνικό Ωκεανό, οι αμερικανικές δυνάμεις προέλαυναν μεθοδικά αλλά με μεγάλες θυσίες προς την Ιαπωνία.

Η τριάδα, που ονομάστηκε ως οι “Μεγάλοι Τρεις“, αποτελούνταν από τον πρόεδρο των Η.Π.Α. Φραγκλίνο Ρούσβελτ, τον Βρετανό πρωθυπουργό Ουίνστον Τσόρτσιλ και τον ηγέτη της Σοβιετικής ένωσης, Ιωσήφ Στάλιν. Η συνάντησή τους πραγματοποιήθηκε στη Γιάλτα, που βρίσκεται κατά μήκος των ακτών της Μαύρης Θάλασσας, στο μέγαρο της Λιβάντια (Livadia) που βρίσκεται κοντά στην πόλη της Γιάλτας. Διήρκησε μια βδομάδα από τις 4 Φεβρουαρίου ως την ημέρα που πάρθηκαν οι αποφάσεις δηλαδή η 11^η του Φλεβάρη.

Στον απόηχο της καταστροφής, οι Σύμμαχοι επιδίωξαν να υψώσουν φραγμούς ενάντια σε μελλοντικούς κλυδωνισμούς. Ωστόσο, οι φιλοδοξίες τόσο των Ηνωμένων Πολιτειών όσο και της Σοβιετικής Ένωσης έτρεφαν διαφορετικά οράματα συνεργασίας, το καθένα προσαρμοσμένο στις δικές του ατζέντες. Παρά τις συμφωνίες που επιτεύχθηκαν στη Γιάλτα, οι μήνες που ακολούθησαν έθεσαν τις βάσεις για τον Ψυχρό Πόλεμο, έναν παρατεταμένο αγώνα μεταξύ αυτών των αναδυόμενων υπερδυνάμεων που δίχασε τον πλανήτη σε αντίπαλες ιδεολογικές παρατάξεις για τις επόμενες δεκαετίες.

Τι συνέβαινε εκείνο το διάστημα;

Καθώς ξημέρωνε το 1945, η μοίρα της ναζιστικής Γερμανίας είχε σφραγιστεί αναμφισβήτητα. Παρά την αντίσταση του γερμανικού έθνους, η έκβαση της σύγκρουσης είχε καταστεί πλέον αναπόφευκτη.

Στην Ανατολική Ευρώπη, η Σοβιετική Ένωση είχε αλλάξει αποφασιστικά τις ισορροπίες, συντρίβοντας τη στρατιωτική ισχύ της Γερμανίας μετά από τέσσερα εξαντλητικά χρόνια πολέμου. Ενώ η Ε.Σ.Σ.Δ. ήταν η θριαμβεύουσα στρατιωτική δύναμη το αιματοκύλισμα που υπέστη άνευ προηγουμένου.

Οι εκτιμήσεις αναφέρουν ότι περίπου ένας στους επτά πολίτες, συνολικά περίπου 27 εκατομμύρια άτομα, έχασαν τη ζωή τους στη σύγκρουση, με τη σημαντική πλειονότητα να αποτελούν απώλειες αμάχων.

Τα σημάδια του πολέμου σημάδεψαν το σοβιετικό τοπίο, καθώς οι πόλεις γίνονταν ερείπια και τα άλλοτε εύφορα εδάφη είχαν ερημώσει από τις καταστροφές της μάχης. Η βιομηχανική υποδομή, οι αγροτικές εστίες, οι κατοικημένες περιοχές και τα δίκτυα μεταφορών εξαφανίστηκαν.

Stalin and Churchill in Livadia Palace during the Yalta Conference, February, 1945https://t.co/0HiPEhwmQz pic.twitter.com/tprRc93K94

— Yesterday Today (@YesterdayToday9) February 8, 2024

Ποιος ήταν ο στόχος των τριών Μεγάλων;

Ο Ιωσήφ Στάλιν, αποφασισμένος να «αναστήσει» την Ε.Σ.Σ.Δ. από τις «στάχτες», έφτασε στη Γιάλτα με σαφείς στόχους. Η ατζέντα του περιλάμβανε την εξασφάλιση μιας σφαίρας επιρροής στην Ανατολική Ευρώπη, τη διαίρεση της Γερμανίας για την εξουδετέρωση κάθε μελλοντικής απειλής και την απόσπαση σημαντικών αποζημιώσεων για να βοηθήσει στις επίπονες προσπάθειες ανοικοδόμησης.

Αναγνωρίζοντας την αναγκαιότητα της δυτικής έγκρισης για την επίτευξη των στόχων του, ο Στάλιν χάραξε στρατηγική για να συγκεντρώσει την αποδοχή των συμμαχικών δυνάμεων. Ο Ουίνστον Τσόρτσιλ, γνωρίζοντας τις στρατηγικές επιταγές του Στάλιν, είχε προηγουμένως εμπλακεί σε συζητήσεις με τον Σοβιετικό ηγέτη κατά τη συνάντησή τους στη Μόσχα τον Οκτώβριο του 1944. Η ιδέα της οριοθέτησης σφαιρών επιρροής στην Ευρώπη τόσο για την Ε.Σ.Σ.Δ, όσο και για τις δυτικές δυνάμεις τέθηκε επί τάπητος.

Ο Τσόρτσιλ, ο οποίος είχε υπερασπιστεί σθεναρά την ελευθερία της Βρετανίας από την έναρξη της σύγκρουσης, βρέθηκε σε επισφαλή θέση. Ενώ έτρεφε ελπίδες για αμερικανική υποστήριξη για να εξισορροπήσει τις φιλοδοξίες του Στάλιν, η πολεμική προσπάθεια του Ηνωμένου Βασιλείου είχε αφήσει το έθνος οικονομικά εξαντλημένο.

Αντίθετα, ο πρόεδρος Ρούσβελτ ακολούθησε τη δική του ατζέντα, δίνοντας προτεραιότητα στην ίδρυση των Ηνωμένων Εθνών, ενός «φάρου ελπίδας» για την παγκόσμια ειρήνη στη μεταπολεμική εποχή. Έχοντας επίγνωση των παγίδων της διχόνοιας μεταξύ των συμμάχων, η οποία είχε επισπεύσει τον αμερικανικό απομονωτισμό μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Ρούσβελτ στόχευε να προλάβει την επανάληψη τέτοιων απομονωτικών τάσεων.

Επιπλέον, ο Ρούσβελτ επιδίωξε τη δέσμευση της Σοβιετικής Ένωσης να κηρύξει πόλεμο στην Ιαπωνία, αναγνωρίζοντας την επιτακτική ανάγκη ενός ενιαίου μετώπου κατά των ιαπωνικών αυτοκρατορικών δυνάμεων.

The conference table for the Yalta Conference, Feb 1945. Note Stalin, Roosevelt, and Churchill along with other officials seated around the table. #ww2 #wwii #worldwar2 pic.twitter.com/E26h3CAeTH

— Echoes of War (@EchoesofWarYT) February 7, 2024

Τι συνέβη στη Γιάλτα;

Ενώ ο Φραγκλίνος Ρούζβελτ πρότεινε αρχικά ένα μεσογειακό μέρος για τη συνάντησή τους, ο Στάλιν, φοβόταν τις πτήσεις, πρότεινε τη Γιάλτα ως τόπο διεξαγωγής.

Έχοντας ήδη συνεδριάσει στην Τεχεράνη το 1943, οι τρεις μεγάλοι Ρούσβελτ, Τσόρτσιλ και Στάλιν ξεκίνησαν έναν ακόμη γύρο διαπραγματεύσεων. Ο Ρούσβελτ, που ήταν πιο διατεθειμένος να δείξει εμπιστοσύνη προς τον Στάλιν, βρέθηκε σε αντίθεση με τον Τσόρτσιλ, ο οποίος θεωρούσε τον σοβιετικό ηγέτη ως απειλή για την παγκόσμια σταθερότητα.

Μετά από μια εβδομάδα διαβουλεύσεων, η τριάδα παρουσίασε τις αποφάσεις της στην παγκόσμια σκηνή. Με την επικείμενη άνευ όρων παράδοση της Γερμανίας, τέθηκαν σε εφαρμογή τα σχέδια για την αποσύνθεση του ηττημένου έθνους. Επιτεύχθηκε κατ’ αρχήν συμφωνία για τη δημιουργία τεσσάρων ζωνών κατοχής, μία για κάθε έθνος που συμμετείχε στη Γιάλτα, συμπεριλαμβανομένης και της Γαλλίας έπειτα καθώς και για τη διαίρεση του Βερολίνου με παρόμοιο τρόπο.

Επιπλέον, αναλήφθηκε η δέσμευση να διευκολυνθούν οι δημοκρατικές εκλογές σε όλη την απελευθερωμένη Ευρώπη, συμπεριλαμβανομένης της Πολωνίας. Ωστόσο, η έννοια της δημοκρατίας πήρε διαφορετικές ερμηνείες, ιδίως για τον Στάλιν, οι δυνάμεις του οποίου είχαν ήδη εδραιώσει τον έλεγχο βασικών κυβερνητικών θεσμών στα εδάφη της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης υπό το πρόσχημα των τοπικών κομμουνιστικών κομμάτων.

Με εντολή του Στάλιν, η σύνοδος ενέκρινε την αναπροσαρμογή των συνόρων της Πολωνίας προς τα δυτικά, αυξάνοντας τη σοβιετική επικράτεια, ενώ οι χώρες της Βαλτικής προορίζονταν για ενσωμάτωση στη Σοβιετική Ένωση.

Παρά τις συμφωνίες που επιτεύχθηκαν ο Τσόρτσιλ παρέμεινε ανήσυχος για την επισφαλή κατάσταση στην ανατολική Ευρώπη. Παρακάλεσε τόσο τις βρετανικές όσο και τις αμερικανικές δυνάμεις, να προχωρήσουν όσο το δυνατόν ανατολικότερα πριν από την παύση των εχθροπραξιών.

Ποια ήταν η συνέχεια της Διάσκεψης;

Μέσα σε λίγους μήνες, το γεωπολιτικό τοπίο υπέστη μια μεγάλη αλλαγή. Ο πρόωρος θάνατος του Προέδρου Ρούσβελτ άφησε ένα κενό που καλύφθηκε από τον Χάρι Τρούμαν. Η άνευ όρων παράδοση της Γερμανίας ακολούθησε ταχύτατα τον Μάιο, ενώ η αποκάλυψη του νέου τρομερού όπλου των Ηνωμένων Πολιτειών, της ατομικής βόμβας, σημάδεψε την ανθρώπινη ιστορία. Σχεδόν αμέσως μετά, ο Πρόεδρος Τρούμαν συναντήθηκε με τον Τσόρτσιλ και τον Στάλιν στη διάσκεψη του Πότσνταμ, με φόντο το μεταπολεμικό γίγνεσθαι λίγο έξω από το Βερολίνο.

Ο Τρούμαν, που είχε αναλάβει την προεδρία μόλις λίγους μήνες πριν, προσέγγισε τη διάσκεψη με επιφυλακτικότητα, χωρίς να γνωρίζει τον Στάλιν και τις περιπλοκές της παγκόσμιας διπλωματίας. Εν τω μεταξύ, ο Τσόρτσιλ, ο οποίος είχε οδηγήσει τη Βρετανία μέσα από την αναταραχή του πολέμου από το 1940, βρέθηκε να αντικαθίσταται από τον Κλέμεντ Άτλι στα μέσα της διάσκεψης μετά τις γενικές εκλογές του 1945.

Η ατμόσφαιρα στο Πότσνταμ ήταν φορτισμένη με ένταση. Ενισχυμένοι από την πρωτοφανή ισχύ της ατομικής βόμβας, οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής των ΗΠΑ επέδειξαν μια νέα αυτοπεποίθηση. Ο Τρούμαν, σε πλήρη αντίθεση με την εμπιστευτική διάθεση του Ρούσβελτ απέναντι στον Στάλιν, έτρεφε βαθιές επιφυλάξεις για τις σοβιετικές προθέσεις, αμφισβητώντας τη δέσμευσή τους στις συμφωνίες που είχαν συναφθεί στη Γιάλτα.

Μέσα σε διάστημα δύο ετών, ο Τρούμαν παρουσίασε το δόγμα Τρούμαν, το οποίο υποσχέθηκε με την υποστήριξη των ΗΠΑ τον περιορισμό των σοβιετικών επεκτατικών προσπαθειών παγκοσμίως, σηματοδοτώντας έτσι την έναρξη του Ψυχρού Πολέμου.

Ο μετέπειτα έλεγχος κατηγόρησε τόσο τον Τσόρτσιλ όσο και τον Ρούσβελτ για τη θεωρούμενη συνθηκολόγηση στις απαιτήσεις του Στάλιν στη Γιάλτα. Ωστόσο, οι πρακτικοί περιορισμοί που αντιμετώπιζαν οι Η.Π.Α. και το Ηνωμένο Βασίλειο ήταν ολοφάνεροι. Η κυριαρχία του Στάλιν στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, που παγιώθηκε από την παρουσία σοβιετικών στρατευμάτων, δεν άφηνε πολλά περιθώρια για αποτελεσματική αντιπολίτευση. Παρόλα αυτά λίγους μήνες μετά, τα Ηνωμένα Έθνη ήταν πλέον ένας υπαρκτός διεθνής οργανισμός.

Όμως ο Ψυχρός Πόλεμος ήταν ήδη εδώ..