Ποτάμι Οργής: Τι αντίκτυπο αφήνουν τελικά οι μεγάλες διαδηλώσεις παγκοσμίως;

Τον τελευταίο καιρό, ο πλανήτης δονείται από το κύμα μαζικών εξεγέρσεων και λαϊκών κινητοποιήσεων, που ξεσπούν σε διάφορες γωνιές του κόσμου ως απάντηση σε κοινωνικές αδικίες, πολιτική καταπίεση και θεσμική ανεπάρκεια.

Από την Κωνσταντινούπολη, όπου η εκλογή του δημάρχου έχει εξελιχθεί σε πολιτικό σύμβολο αντίστασης, μέχρι την Ελλάδα, όπου η τραγωδία των Τεμπών προκάλεσε ξέσπασμα οργής για την αδιαφορία του κράτους και τις χρόνιες παθογένειες του συστήματος.

Στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι διαμαρτυρίες για την οικονομική ανισότητα και τους δασμούς φανερώνουν το βάθος της κοινωνικής πόλωσης. Στη Σερβία, η λαϊκή αγανάκτηση στρέφεται ενάντια στον αυταρχισμό και τη φίμωση της αντίθετης φωνής, ενώ στη Γεωργία, οι πολίτες κατεβαίνουν στους δρόμους υπερασπιζόμενοι την ευρωπαϊκή τους πορεία απέναντι σε φιλορωσικές πολιτικές επιλογές.

Ανεξάρτητα από το πολιτικό, κοινωνικό ή γεωγραφικό τους πλαίσιο, όλες αυτές οι κινητοποιήσεις έχουν έναν κοινό παρονομαστή: την απαίτηση για διαφάνεια, δικαιοσύνη και πραγματική δημοκρατία. Η φωνή του κόσμου, δυνατή και αδιαπραγμάτευτη, θυμίζει πως όταν η σιωπή γίνεται αφόρητη, οι δρόμοι γεμίζουν ελπίδα, οργή και διεκδίκηση.

Ο πολιτικός επιστήμονας, Αντώνης Γαλανόπουλος σχολιάζει τους βασικούς κοινωνικούς και πολιτικούς παράγοντες που οδηγούν στις μαζικές πορείες σε παγκόσμιο επίπεδο, διευκρινίζοντας πως δεν υπάρχει σύνολο παραγόντων που εξηγεί τις κοινωνικές κινητοποιήσεις σε όλες τις χώρες και διαχρονικά:

“Πέρα φυσικά από την αίσθηση της κρίσης, της ανισότητας ή της αδικίας. Μια δυσαρέσκεια δηλαδή απέναντι στο τρέχον ηγεμονικό σύστημα. Σε κάθε κρισιακό κύκλο, σε κάθε χρονική συγκυρία αυτή η αίσθηση, αυτή η δυσαρέσκεια μπορεί να έχει διαφορετική πηγή ή να αποκτά διαφορετική έκφραση. Οι πηγές της καταπίεσης, άλλωστε, είναι πολλαπλές: οικονομικές ανισότητες, έμφυλη καταπίεση, ρατσισμός, αποκλεισμοί και ανελευθερία κ.ο.κ.

Σε κάθε χρονική συγκυρία όταν μιλάμε για κινήματα που μπορεί να συμβαίνουν σε τελείως διαφορετικές γεωγραφικές συντεταγμένες μπορεί να έχουμε μια σειρά κινημάτων που πυροδοτήθηκαν από παρόμοια αίτια αλλά προφανώς σε μια άλλη γωνιά του πλανήτη η αιτία της κινητοποίησης και τα αιτήματα διαφέρουν. Την περίοδο μετά την οικονομική κρίση του 2008 ήταν σαφές ότι υπήρχαν πολλά κινήματα αντιλιτότητας στην Ευρώπη, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπήρχαν διαφορετικού είδους κινήματα στην Ασία ή την Αφρική, για παράδειγμα.

Σήμερα θα έλεγα πως ιδίως στη γειτονιά μας υπάρχει μια κοινή συνισταμένη που είναι το αίτημα για Δημοκρατία και Δικαιοσύνη. Το συναντάμε στην Ελλάδα και τις κινητοποιήσεις για το έγκλημα των Τεμπών, στη Σερβία με το δυστύχημα του Novi Sad και στην Τουρκία με την επιχείρηση του Ταγιπ Ερντογαν να αποκλείσει από τις εκλογές τον δημοφιλή δήμαρχο Κωνσταντινούπολης. “

Η παγκοσμιοποίηση και η διάχυση της πληροφορίας είναι καθοριστικοί παράγοντες για τη διοργάνωση και τη μαζικότητα αυτών των κινητοποιήσεων:

“Iδίως από το 2010 και έπειτα με την ανάπτυξη των social media. Είναι μια συζήτηση που έγινε διεθνώς με την Αραβική Άνοιξη.

Η χρήση των social media επιτρέπει καλύτερη επικοινωνία και οργάνωση, ειδικά σε χώρες που άλλοι τρόποι επικοινωνίας και οργάνωσης δεν είναι εύκολα διαθέσιμοι. Προσφέρει ένας εύκολο τρόπο δικτύωσης και συντονισμού διαφορετικών πρωτοβουλιών σε μια χώρα. Πια στις μέρες μας τα social media είναι και ένα κομβικό μέσο για την προώθηση και προβολή αιτημάτων . Για ακαδημαϊκούς, όπως ο Paolo Gerbaudo, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης διαδραματίζουν κομβικό ρόλο ακόμα και στη συγκρότηση συλλογικών υποκειμενικοτήτων.  Ένας άλλος σημαντικός παράγοντας είναι το γεγονός μέσω των social media γίνεται και μια καταγραφή περιστατικών αστυνομικής βίας και αυθαιρεσίας.

Η άλλη όψη, βεβαίως, είναι ο κίνδυνος της επιτήρησης από τη μια και ο κίνδυνος της χειραγώγησης από την άλλη.”

H ιστορία κάθε χώρας και το κοινωνικο-πολιτικό πλαίσιο παίζουν σημαντικό ρόλο στο πως οργανώνονται και εκφράζονται τα κινήματα. Υπάρχει και μια ζωντανή ιστορική μνήμη των κινημάτων που περνάει από γενιά σε γενιά και επηρεάζει τα επιμέρους ρεπερτόρια δράσης σε κάθε χώρα.

“Βλέπουμε διαφοροποιήσεις ακόμα και μεταξύ των κινητοποιήσεων στην Ελλάδα και στη Σερβία για τα δυο δυστυχήματα, παρά τις σημαντικές ομοιότητες των δυο κινημάτων.  Εδώ έχουμε συγκλονιστικά μαζικές συγκεντρώσεις όταν καλούν σε δράση οι συγγενείς και μαζικές αλλά μικρότερες διαδηλώσεις από άλλες οργανώσεις ή συνδικάτα. Στη Σερβία πέρα από τις αντίστοιχες μαζικές συγκεντρώσεις υιοθετήθηκαν και εναλλακτικές μορφές, όπως η τήρηση 15 λεπτών σιγής, όσα και τα θύματα του δυστυχήματος, ο αποκλεισμός γεφυρών ή ακόμα η πορεία φοιτητών από το Βελιγράδι στο Novi Sad. Στο Ινστιτούτο Eteron συζητήσαμε με 4 ακτιβιστές και ακτιβίστριες που συμμετέχουν στις κινητοποιήσεις στη Σερβία και μας μίλησαν για τις ιδιαιτερότητες του κινήματος εκεί.

Φυσικά, η μεγαλύτερη διαφοροποίηση συναντάται στις κινητοποιήσεις σε χώρες με αυταρχικά και ολοκληρωτικά καθεστώτα, όπου είτε αναζητούνται τελείως διαφορετικές μορφές έκφρασης της κοινωνικής δυσαρέσκειας είτε το κίνημα έρχεται αντιμέτωπο με άγρια καταστολή, σε βαθμό που ορισμένες φορές μιλάμε για εξαφάνιση πολιτών σε φυλακές χωρίς να τυπικές διαδικασίες και χωρίς να είναι σε γνώση των συγγενών.   

Η καταστολή, βέβαια, είναι κοινό στοιχείο στις περισσότερες χώρες. Το έχουμε δει στην Ελλάδα σε πολλές περιπτώσεις με την δυσανάλογη χρήση χημικών. Η ένταση και οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται δείχνουν διαφορετικούς βαθμούς κλιμάκωσης, δείτε για παράδειγμα την καταγγελία για χρήση ηχητικού κανονιού στην ιστορική συγκέντρωση στο Βελιγράδι τον Μάρτιο.”

Επαναλαμβανόμενο μοτίβο είναι η ίδια η κινητοποίηση: η επιλογή δηλαδή της συνάθροισης σωμάτων σε δημόσιο χώρο ως έκφραση διαμαρτυρίας και διεκδίκησης. Όταν υπάρχουν πολλαπλές μορφές καταπίεσης και μια πληθώρα αιτημάτων στην κοινωνία δεν μπορεί κανείς να προδικάσει ποιο αίτημα θα είναι αυτό που θα γίνει ηγεμονικό και που θα συμπυκνώνει εν τέλει όλα τα υπόλοιπα, εξηγεί ο κ. Γαλανόπουλος:

“Πιστεύω ότι τα αιτήματα για Δημοκρατία έχουν γίνει ξανά επίκαιρα και σημαντικά σε πολλές γωνιές του πλανήτη στις μέρες μας. Εκτιμώ ότι ο νέος κύκλος κινητοποιήσεων πυροδοτείται από μια συνάντηση κινητοποιήσεων ενάντια στις συνεχώς αυξανόμενες ανισότητες και κινητοποιήσεων εναντίον του αυταρχισμού και υπέρ εννοιών και αξιών όπως η δημοκρατία, η δικαιοσύνη και η λογοδοσία.  Ένα κρίσιμο ζήτημα θα είναι επίσης το να δούμε πως θα εξελιχθεί ο αντιπολεμικός, αντιμιλιταριστικός σκοπός.”

Yπάρχουν διαφοροποιήσεις μεταξύ των παραδοσιακών ΜΜΕ και των ψηφιακών μέσων ή των άλλων ψηφιακών πλατφορμών σε σχέση με την κάλυψη των διαδηλώσεων.

“Δυο καθοριστικοί παράγοντες είναι η ιδιοκτησία των μίντια, τα πιθανά οικονομικά συμφέροντα και η διαπλοκή των μίντια και των ιδιοκτητών τους με την πολιτική εξουσία από τη μια και η άνοδος των social media με την παρουσία επιδραστικών λογαριασμών από απλούς χρήστες και ακτιβίστριες από την άλλη, που σπάει τη μονοφωνία. Δεν είναι ένας παράδεισος, όμως, ούτε οι ψηφιακές πλατφόρμες. Το βλέπουμε χαρακτηριστικά από την εξέλιξη του Twitter, που έχει μετατραπεί στα χέρια του Musk σε πλατφόρμα διάδοσης ρητορικής μίσους και της ακροδεξιάς ατζέντας. Δεν συνιστούν τα social media μια ανόθευτη και ελεύθερη δημόσια σφαίρα που όλοι συζητάμε με τους ίδιους όρους. Υπήρξε ένας εκδημοκρατισμός της έκφρασης με την άνοδο των social media, αλλά αυτή η ψευδαίσθηση ότι συνιστούν μια δημοκρατική, ελεύθερη και προοδευτική «αγορά» νομίζω πως έχει τελειώσει.”

Τα κοινωνικά κινήματα βρίσκονται στην καρδιά της δημοκρατίας. Δεν είναι απειλή ενάντια στη δημοκρατία, όπως ορισμένοι αναλυτές συχνά καταγγέλλουν.  Η Δημοκρατία απαιτεί και προϋποθέτει ενεργούς πολίτες, δρώντα υποκείμενα που διεκδικούν. Και ενίοτε οι πολίτες καλούνται να προστατεύσουν και τη δημοκρατία από πιθανές εκτροπές με την κινητοποίηση τους.

“Το αν οι πορείες είναι αποτελεσματικές δεν λέει κάτι μόνο για τις ίδιες τις πορείες αλλά και για τις κυβερνήσεις ή τους θεσμούς απέναντι στους οποίους απευθύνουν τα αιτήματά τους αυτές οι κινητοποιήσεις. Έχουμε παραδείγματα και πετυχημένων και αποτυχημένων κινητοποιήσεων. Δεν υπάρχει κάτι μάταιο στην κινητοποίηση, ακόμα κι αν αυτή δεν επιφέρει μια άμεση αλλαγή ή μια άμεση ικανοποίηση ενός αιτήματος. Πολλές φορές τα αποτελέσματα των κινημάτων γίνονται φανερά είτε με έμμεσους τρόπους είτε σε δεύτερο χρόνο. Επηρεάζουν τα κόμματα, επηρεάζουν την κουλτούρα, τις στάσεις και τις αντιλήψεις μιας κοινωνίας, αφήνουν μια παρακαταθήκη για το μέλλον και ούτω καθεξής.

Είναι σημαντικό να καταλάβουμε ότι ευθύνη των κινημάτων είναι η διεκδίκηση και το αίτημα. Τα κοινωνικά κινήματα φτάνουν ως ένα σημείο. Μια λειτουργική δημοκρατία δεν μπορεί να βασίζεται μόνο στη συνεχή κινητοποίηση των πολιτών της. Όπως μας είπαν και ακτιβιστές από τη Σερβία, χρειάζεται μετά και μια πολιτική άρθρωση των διεκδικήσεων και των αιτημάτων.

Αυτό είναι και το σημερινό αδιέξοδο στο οποίο βρισκόμαστε και έχουμε ξανασυζητήσει εδώ στην Παράλλαξη, το χάσμα κοινωνικής και κοινοβουλευτικής αντιπολίτευσης στην Ελλάδα.”

Όπως φαίνεται από τις πρόσφατες κινητοποιήσεις στην Ελλάδα και τη Σερβία, ο ρόλος των νέων είναι καθοριστικός.

“Στη Σερβία φαίνεται πως είναι η πρώτη φορά μετά από αρκετά χρόνια που η πρωτοβουλία και η «ηγεσία» του κινήματος έχει περάσει στα χέρια των φοιτητών. Στην Ελλάδα οι κινητοποιήσεις για τα Τέμπη έχουν έναν αρκετά εμφανή νεανικό χαρακτήρα, όπως γνωρίζουμε και η πλειοψηφία των θυμάτων στα Τέμπη ήταν νέοι άνθρωποι.

Διαχρονικά θα έλεγα πως οι νέοι διαδραματίζουν κομβικό ρόλο σε αντίστοιχες κινητοποιήσεις. Ιδίως στην Ελλάδα έχουμε και το αρχέτυπο της φοιτητικής κινητοποίησης στη σύγχρονη πολιτική ιστορία, την εξέγερση του Πολυτεχνείου που επηρεάζει, όπως είπα και πριν, την κινηματική μνήμη. Είναι εύλογο πάντως οι νέοι να συμμετέχουν δυναμικά σε κοινωνικές κινητοποιήσεις, ιδίως αυτές που αφορούν το μέλλον του πλανήτη ή το δημοκρατικό μέλλον μιας χώρας. Δεν αποτελεί κάποια εξαίρεση ή χαρακτηριστικό των σύγχρονων ή των πρόσφατων κινημάτων. Η διαφορά έγκειται στο αν έχουν την οργανωτική πρωτοβουλία ή όχι, όπως βλέπουμε χαρακτηριστικά στην περίπτωση της Σερβίας.”