Η ανασκαφή στο Καστρί Γρεβενών: Ένας απολογισμός από τη Στέλλα Δρούγου

Λέξεις: Στέλλα Δρούγου

Τα δυο-τρία πρώτα χρόνια της ανασκαφής στο Καστρί Γρεβενών (1999-2000), το ύψωμα ανάμεσα στα χωριά Πολυνέρι και Αλατόπετρα, ήταν πολύ ενθαρρυντικά. Τα ευρήματα ήταν πολύ ενθαρρυντικά και κυρίως επιβεβαίωναν τις πρώτες μας παρατηρήσεις*( εικ.1 ) .

Γρήγορα αποκαλύφθηκαν τα θεμέλια του πετρόχτιστου άστυλου ναού* ( εικ.2 ), ενώ συγχρόνως άρχισαν να έρχονται στο φως τμήματα των θεμελίων και αρχιτεκτονικά μέλη της διπλανής δωρικής στοάς*( εικ.3 ) καθώς και μέρη της αρχαίας οχύρωσης*( εικ.4 ).

Μαζί με όλα αυτά τα μικρά ευρήματα μας χάριζαν τις απαραίτητες ενδείξεις για την χρονολόγηση του συγκροτήματος και για την ταυτότητα της άγνωστης αυτής αρχαίας ακρόπολης στα ανατολικές πλαγιές της Πίνδου. Όλα αυτά μαρτυρούσαν – σε « μια πρώτη ανάγνωση» – μια περίοδο από τα τελευταία χρόνια του 4ου αιώνα π.Χ. μέχρι και τον 2ο αι., δηλ. τα χρόνια μετά τον θάνατο του Αλέξανδρου μέχρι και την διάλυση του βασιλείου της Μακεδονίας από τους Ρωμαίους, στα μέσα του 2ου αι..

Στη διάρκεια της ανασκαφής από όλα τα σημεία του χώρου οι σιδερένιες αιχμές των βελών ήταν πολλές και φαίνεται ότι τα πολεμικά γεγονότα προκάλεσαν πιθανώς την καταστροφή και την εγκατάλειψη της ακρόπολης αυτής στο Καστρί. Στην σχετικά περιορισμένη έκταση της ανασκαφής δεν εντοπίστηκαν ίχνη ρωμαϊκής παρουσίας, ενώ αντιθέτως, προς έκπληξή μας, υποπτευθήκαμε ότι τα οικοδομήματα μας πιθανώς είχαν καλύψει κάποια προϊστορική θέση.

Όλα αυτά τα ευρήματα από τα πρώτα χρόνια της έρευνας μας, συνιστούσαν μια μεγάλη πρόκληση για να συνεχίσουμε και μας παρέσυραν σε αισιόδοξες προβλέψεις παρά τις δυσκολίες της πραγματικότητας. Άλλωστε από την αρχή της ανασκαφής, αλλά και μέχρι τώρα κυριαρχούσαν στα μάτια μας και στη διάθεση μας το ορεινό τοπίο με το έντονο ανάγλυφο του, ο απέραντος ουρανός, το φως και οι αλλαγές των χρωμάτων με τη βροχή, με τον ήλιο ή το χιόνι.

Οι μεγάλες δυσκολίες διαβίωσης στον ίδιο τόπο, η ολιγανθρωπία του χωριού, τα εμπόδια της ίδιας της φύσης δεν κατάφεραν να μειώσουν τον ενθουσιασμό να προχωρήσουμε πιο πέρα το έργο μας. Άλλωστε ήταν φανερό ότι ο τόπος χρειαζόταν την έρευνα αυτή, χρειαζόταν την παρουσία των αρχαιολόγων ως αντίδραση στην εκτεταμένη αρχαιοκαπηλεία και καταστροφή : πολύ γρήγορα πληροφορηθήκαμε ότι στο πολύ κοντινό μας παρελθόν αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη και άλλο οικοδομικό υλικό έφυγαν από το Καστρί κομματιασμένα και χρησιμοποιήθηκαν στα σπίτια των γειτονικών χωριών, που και αυτά τα κατέστρεψε ο μεγάλος σεισμός των Γρεβενών και χάθηκαν στις χαράδρες και τους γκρεμούς.

Είναι ένα θαύμα αν σώζεται σε κάποια αυλή κάποιο λίθινο θραύσμα ενός σπόνδυλου ή ενός κιονόκρανου. Η θλίψη μας έγινε ακόμη πιο μεγάλη όταν ανακαλύψαμε μέσα στον ναό της ακρόπολής μας τα κατάλοιπα δύο τουλάχιστον σύγχρονων καμινιών για την δημιουργία ασβέστης από αρχαία μέλη*(εικ.5).

Τα δύο γεγονότα στα πρώτα χρόνια της ανασκαφής

Δυο γεγονότα που πραγματοποιήθηκαν νωρίς, στα πρώτα χρόνια της ανασκαφής, τα θεωρούμε πραγματικά κατορθώματα.  Είναι πρώτα η κήρυξη του υψώματος Καστρί ως αρχαιολογικός χώρος, δηλ. χώρος προστατευόμενος και εποπτευόμενος κατ` ευθείαν από την πολιτεία, στη περίπτωση μας, από το ΥΠΠΟΑ. Το δεύτερο σημαντικό γεγονός υπήρξε η παραχώρηση του δημοτικού σχολείου Πολυνερίου *(εικ.6) εκ μέρους της τότε κοινότητας Πολυνερίου στην ανασκαφή μας και στο ΑΠΘ. Με την παραχώρηση αποκτούσαμε στέγη για την φύλαξη των ευρημάτων, την συντήρηση και την επεξεργασία τους, χώρο για τα μαθήματά μας για τα αρχεία της ανασκαφής και πολλά αλλά που χρειάζεται μια ανασκαφή έρευνας και εκπαίδευσης.

Η απόκτηση της στέγης μας έδωσε «φτερά» για το μέλλον! Σχεδιάζαμε το καλοκαίρι να παρουσιάζουμε εκεί κάθε καλοκαίρι στους ανθρώπους του τόπου, την πορεία της ανασκαφής μας, να εξηγούμε το νόημα του έργου μας, να υποδεχόμαστε συναδέλφους που ενδιαφέρονται για την ιστορία και τον πολιτισμό. Μαζί με όλα αυτά σκεφτόμασταν να αναδείξουμε ό,τι είχε διασωθεί από το παλιό Σχολείο από την ζωή του με τους παλιούς μαθητές, τα θρανία, τους χάρτες, τα βιβλία με τις βαθμολογίες και κυρίως τις λιθογραφίες με τους ήρωες του `21, με τους πίνακες για την φυτολογία και την ζωολογία.

Νέες σκέψεις και προτάσεις

Έτσι μπήκαμε στη δεκαετία του 2000-2010 δουλεύοντας με επιμονή και προσεκτικά κάθε τετραγωνικό μέτρο του χώρου της ακρόπολης. Συνεχώς γεννιόντουσαν νέες σκέψεις και νέες προτάσεις, καθώς πλήθαιναν τα θεμέλια των αρχαίων οικοδομημάτων και τα μικρά ευρήματα, που ήταν η χαρά της ανασκαφής, πολλή κεραμική, κάθε λογής νομίσματα και δαχτυλίδια και ποικίλα μικρά αντικείμενα με χαραγμένα δυο- τρία γράμματα ή μια λέξη που κάτι έλεγαν μιλούσαν για τον τόπο αυτόν και εμείς προσπαθούσαμε να καταλάβουμε.

Οι συνεργάτες, οι φοιτητές μας, οι εργάτες της ανασκαφής μας ήταν ενθουσιασμένοι και παρά τις δυσκολίες, κατόρθωναν σπουδαίο έργο. Η Χρυσάνθη, ο Απόστολος, ο Νίκος, ο Γιάννης, η Λυδία, η Λιάνα, ο Λάζαρος, ο Κυριάκος, ο Γιώργος, ο Χρήστος άλλαζαν την δύσκολη πραγματικότητα με τον ενθουσιασμό τους σε επιδίωξη και στόχο. Οι φίλοι στο χωριό ,στα Γρεβενά, μας παρακολουθούσαν και έδειχναν εμπιστοσύνη. Με όλα αυτά και μέσα στον γενικό ενθουσιασμό της ομάδας για τον τόπο και τα ευρήματα της ανασκαφής μας, άρχισα να μιλώ για την αρχαία πόλη στα σύννεφα και για την ανασκαφή στα σύννεφα και κάπου το έγραψα για να περιγράψω την γενική εικόνα του ορεινού όγκου, το υψόμετρο της θέσης.

Η ραχοκοκκαλιά της Πίνδου που είναι συνδετικός κρίκος

Άρχισα να σκέφτομαι ότι αυτή η ορεινή ραχοκοκκαλιά της Πίνδου δεν χώριζε τον ελληνικό κόσμο σε δυτικό και ανατολικό, αλλά ήταν ένας συνδετικός κρίκος, ένα δύσκολο, όμως υπαρκτό πέρασμα από την Ανατολή στη Δύση και αντίστροφα, από το Αιγαίο στο Ιόνιο πέλαγος! Ποιος ξέρει, ίσως κάποτε οι νεότερο αρχαιολόγοι κατορθώσουν να μιλήσουν για την Αρχαιολογία της Πίνδου.

Έτσι κάπως πέρασε η πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα, έχοντας ρυθμίσει την δουλειάς μας και αυξάνοντας βεβαίως και τα ερωτήματα μας για όσα ζούσαμε και όσα ανακαλύπταμε. Στα επόμενα πέντε χρόνια με την βοήθεια ευρωπαϊκών χρημάτων (ΕΣΠΑ) και της Αυτοδιοίκησης και πάντοτε κάτω από την ομπρέλα του Αριστοτελείου πανεπιστημίου ξεκινήσαμε την διαμόρφωση του χώρου και το πρώτο στάδιο συντήρησης και ανάδειξης των αρχαίων οικοδομικών κατάλοιπων : δημιουργήθηκαν προσβάσεις στην κορυφή του υψώματος, μονοπάτια για την κίνηση των ανθρώπων της ανασκαφής και των επισκεπτών* (εικ.7,8,9). Ωστόσο απέμειναν πολλά ακόμη να γίνουν. Κυρίως πρέπει να ολοκληρωθεί η ανασκαφή, διότι στο μεγαλύτερο τμήμα του ο αρχαιολογικός χώρος δεν έχει ερευνηθεί και είναι πολλά τα αρχαία οικοδομικά κατάλοιπα.

Η χώρα των Τυμφαίων

Η έρευνα πρέπει να συνεχιστεί για να δοθούν απαντήσεις στις αρχικές μας υποθέσεις και στα πρώτα ερωτήματα : το Καστρί βρίσκεται σε ένα γεωγραφικό σημείο με στρατηγική σημασία, καθώς ελέγχει τα περάσματα προς την Ήπειρο, την Θεσσαλία και την Μακεδονία. Και αυτό αποδεικνύεται όχι μόνο από την ισχυρή οχύρωση της ακρόπολης, αλλά απεικονίζεται πολύ καλά στην οικοδομική οργάνωση του χώρου με τον ναό ,την δωρική στοά και ένα ακόμη μεγάλο κτήριο στις τρεις πλευρές μιας κεντρικής πλατείας στην αρχαία ακρόπολη.

Στο πλαίσιο της «υπόθεσης εργασίας» θεωρήσαμε ότι η ευρύτερη περιοχή είναι η χώρα των Τυμφαίων, ένα ελληνικό γένος από το οποίο ένα στρατιωτικό σώμα με επικεφαλής τον γνωστό και δραστήριο στρατηγό Πολυπέρχοντα ακολούθησε τον Αλέξανδρο στην εκστρατεία του στην Ασία. Παράλληλα μας απασχολούσε συνεχώς το ερώτημα της ταυτότητας του θεού που λατρευόταν στον ναό της ακρόπολης και αυτό θα αποδειχθεί το κλειδί για όλα αυτά τα ερωτήματα.

Στα επόμενα χρόνια και μέχρι σήμερα η δυσκολία της έρευνας μεγαλώνει, ενώ η οικονομική στήριξη υποχώρησε πάρα πολύ για πολλούς πραγματικούς λόγους. Η δυσκολία πολλών νεότερων αρχαιολόγων να συνεχίσουν αυτό το δύσκολο έργο είναι πραγματική, όταν μάλιστα και η ανασκαφική έρευνα στο Καστρί παραμένει ακόμη μακριά και επίπονη, αλλά και οι συνθήκες της ζωής τους αβέβαιες . Θέλω να ελπίζω ότι η αρχή αυτής της προσπάθειας δεν θα χαθεί.

Ίσως στο μέλλον νέοι αρχαιολόγοι και ερευνητές θα συνεχίσουν το έργο και θα κατακτήσουν και θα καταθέσουν την απαραίτητη για τον τόπο ιστορική γνώση. Την αισιοδοξία μας την χαρίζουν τα μικρά – συχνά όμως σημαντικά – ευρήματα της ανασκαφής, όπως λ.χ. εκείνο το μικρό χάλκινο δαχτυλίδι*(εικ.10 ) με την ομολογία ενός ερωτευμένου αρχαίου ανθρώπου, γραμμένη στην σφενδόνη του κοσμήματος, , που μας θυμίζει τον έρωτα που χρειάζονται όλα τα πράγματα, όλοι οι στόχοι της ζωής και της επιστήμης για να πετύχουν, για να πάψουν να είναι μόνο σύννεφα!

Στέλλα Δρούγου Θεσσαλονίκη 30/4/2024

• Η Στέλλα Δρούγου είναι Ομότιμη Καθηγήτρια Κλασικής Αρχαιολογίας του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ. 

 Για περισσότερες πληροφορίες βλ. Σ. Δρούγου &Συνεργάτες, Καστρί Γρεβενών, Θεσσαλονίκη 2015

ΕΙΚΟΝΕΣ

1.Άποψη της ανασκαφής στο Καστρί Γρεβενών.

2. Καστρί Γρεβενών. Τα θεμέλια του πετρόχτιστου ναού.

3. Οικοδομικά λείψανα της δωρικής στοάς στο Καστρί.

4. Καστρί, η μεγάλη βορειοδυτική πύλη της οχύρωσης.

5. Ο ναός στο Καστρί. Στο εσωτερικό του φαίνονται οι λάκκοι της ασβεστοποίησης των αρχαίων λίθινων μελών.

6. Καστρί –Πολυνέρι. Το παλιό δημοτικό σχολείο, σήμερα το Αρχαιολογικό Εργαστήριο της ανασκαφής στο Καστρί.

7. Άποψη της ανασκαφής στο Καστρί.

8. Η είσοδος στον αρχαιολογικό χώρο στο Καστρί Γρεβενών.

9. Καστρί, το βαθμιδωτό μονοπάτι για την άνοδο προς την ανασκαφή

10. Καστρί. Το ενεπίγραφο χάλκινο δαχτυλίδι από την ανασκαφή.