Η Έρευνα και η Καινοτομία στα χρόνια της πανδημίας

* Ανάλυση του Αλέξανδρου Σελίμη, Διδάκτορα Φυσικής του Πανεπιστημίου Κρήτης – Σημεία του κειμένου θα συμπεριληφθούν στο Δελτίο Κοινωνικών Εξελίξεων 2021 που θα δημοσιευθεί το προσεχές διάστημα στο Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ

Σε διεθνές επίπεδο αντιμετωπίζουμε μια διττή πρόκληση: την υγειονομική κρίση λόγω της πανδημίας COVID-19 και τις οικονομικές της επιπτώσεις. Πρόκληση πρωτόγνωρη καθώς, για πρώτη φορά, το οικονομικό σύστημα βρέθηκε εκτεθειμένο σε μια εκτεταμένη κρίση τόσο γρήγορα, ταυτόχρονα και κυριολεκτικά παντού. Την ίδια στιγμή, ο πλανήτης βρίσκεται σε οξύτατη κλιματική κρίση και σε ένα αντιφατικό περιβάλλον παγκοσμιοποιημένης οικονομίας με έντονα χαρακτηριστικά επιστροφής των εθνικισμών. Στη χώρα μας, οι προκλήσεις αυτές εντείνονται κατά καιρούς  ακόμη περισσότερο με την παράμετρο της γεωπολιτικής κρίσης. Παράλληλα, η λεγόμενη 4η Βιομηχανική Επανάσταση (4ΒΕ) διατρέχει οριζόντια όλα τα παραπάνω με την ανάδυση νέων αναπτυξιακών προτύπων και ανατρεπτικών τεχνολογιών που επηρεάζουν βαθιά τον τρόπο και τα μέσα παραγωγής προκαλώντας ποικίλες ανακατατάξεις. 

Στην Ελλάδα, είναι σαφές ότι ο επαναπροσδιορισμός του αναπτυξιακού προτύπου είναι κρίσιμος για μια στρατηγική εξόδου από την κρίση καθώς θα καθορίσει τόσο τον βαθμό της κοινωνικής συνοχής όσο και τη μορφή και την ένταση των κοινωνικών ανισοτήτων που θα προκύψουν από την εξέλιξη αυτής της διαδικασίας. 

Στον πυρήνα της προσπάθειας για τον μετασχηματισμό του αναπτυξιακού μοντέλου της χώρας με έμφαση στη δίκαιη ανάπτυξη, βρίσκεται η Έρευνα και η Καινοτομία με την αξιοποίηση των ερευνητικών αποτελεσμάτων και την ενσωμάτωση καινοτόμων τεχνολογιών στην παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών. Κυρίως, όμως, η Γνώση -η οποία απορρέει από την ερευνητική δραστηριότητα- αποτελεί αυτή καθαυτή δικαίωμα κι αυταξία για την πνευματική και πολιτιστική ανάταση του πολίτη και της κοινωνίας και εχέγγυο για να αναστοχαστούμε το παρελθόν και να πράξουμε στο παρόν μας με υπευθυνότητα και ελευθερία προς ένα ανοιχτό και δημιουργικό μέλλον. 

Η τομή του 2015-2019

Στο πρόσφατο παρελθόν, την περίοδο 2015-2019, η Έρευνα και η Καινοτομία (Ε&Κ) αποτέλεσαν τη βάση για τη δρομολόγηση αυτού του νέου σχεδίου για την παραγωγική ανασυγκρότηση της χώρας -το πρόταγμα της Οικονομίας και την Κοινωνίας της Γνώσης- με μια σειρά πρωτοβουλιών χωρίς προηγούμενο, στα χρονικά της χώρας, σε εύρος και ένταση, οι οποίες οδήγησαν στη θεαματική βελτίωση των επιδόσεων της χώρας, όπως αυτές καταγράφηκαν σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο: 

• Ίδρυση του Ελληνικού Ιδρύματος Έρευνας και Καινοτομίας (ΕΛΙΔΕΚ) 
• Πρωτοφανής και έμπρακτη στήριξη της καινοτόμου και νεοφυούς επιχειρηματικότητας με τα επιτυχημένα προγράμματα «Ερευνώ-Δημιουργώ-Καινοτομώ» και το υπερταμείο επενδυτικών συμμετοχών «Equifund» 
• Θέσπιση εμβληματικών πρωτοβουλιών για την αξιοποίηση των ερευνητικών αποτελεσμάτων στην αντιμετώπιση κρίσιμων κοινωνικών ζητημάτων (Ιατρική Ακριβείας, κλιματική αλλαγή, αγροδιατροφή).  

Αντί για άλμα, αναδίπλωση

Σήμερα, αντιθέτως, φαίνεται να δίδεται έμφαση περισσότερο στην επιφανειακή επικοινωνία παρά στην ουσία. Η κυβέρνηση, και στον τομέα Ε&Κ, εργάζεται για να επιβεβαιώσει τον συγγραφέα Καρλ Κράους: «Όταν ο ήλιος του πολιτισμού είναι χαμηλά στον ορίζοντα, ακόμη και οι νάνοι ρίχνουν μεγάλες σκιές». Έτσι, δεν γίνεται λόγος για την ανάγκη της αδιάλειπτης και πιο έντονης δημόσιας επένδυσης στην Έρευνα ενώ, ταυτόχρονα, δεν έχει κοινοποιηθεί οποιαδήποτε δέσμευση για την εξασφάλιση της συνέχειας λειτουργίας του ΕΛΙΔΕΚ. Αλλά και η τρέχουσα προσέγγιση για την καινοτόμο επιχειρηματικότητα -στη μονομερή αγωνία της για άμεση και υψηλή επενδυτική ανταποδοτικότητα-  δεν λαμβάνει υπόψη της τον μακροπρόθεσμο και προσθετικό χαρακτήρα της Έρευνας, ο οποίος μπορεί να συνεισφέρει σημαντικά στον μετασχηματισμό της οικονομίας. Αντίθετα, προβάλλονται πολιτικές για την καινοτόμο επιχειρηματικότητα που αφορούν κατά κύριο λόγο μεγαλεπίβολα και αμφίβολης αποτελεσματικότητας κτηματομεσιτικά εγχειρήματα. 

Ωστόσο, οι πόροι του Ταμείου Ανάκαμψης αφήνουν περιθώριο αξιοποίησης τους στην Ε&Κ αποτελώντας μια προοπτική εξόδου από τη σημερινή οικονομική δυσπραγία. Οι προϋποθέσεις για την ανάπτυξη και την ένταξη της καινοτομίας στην παραγωγική διαδικασία -αλλά και η διαχείριση του οφέλους από την ενίσχυση της καινοτόμου επιχειρηματικότητας- είναι θέμα καθαρά πολιτικό, θέμα δηλαδή προτεραιοτήτων και επιλογών που μεταφράζονται σε πολιτικές.

«Ελλάδα 2.0» με ισχνή Έρευνα & Καινοτομία

Όμως, οι προτάσεις της Κυβέρνησης για το Εθνικό Σχέδιο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας «Ελλάδα 2.0» δεν είναι ενθαρρυντικές για τον τομέα Ε&Κ. Οι πόροι που προβλέπεται να δεσμευθούν για τη βασική και εφαρμοσμένη έρευνα (140 εκατ. ευρώ σε βάθος τεσσάρων ετών) είναι λιγότεροι κι από τους ήδη χαμηλούς τους οποίους προέβλεπε το Σχέδιο Πισσαρίδη: «500 εκατ. ευρώ για τη βασική έρευνα, επιπλέον των τακτικών δαπανών που καλύπτονται σήμερα». Ο προϋπολογισμός αυτός καθίσταται επιπλέον και ανεδαφικός δεδομένου και του πλήθους των (υπερφίαλων) δράσεων που καλείται να καλύψει. 

Συγκεκριμένα, 140 εκατ. ευρώ ως το 2026 προβλέπονται για όλα τα παρακάτω:

-Η δημιουργία Κέντρου Έρευνας και Ανάπτυξης Μη Επανδρωμένων Συστημάτων (drones). 

-Η Ίδρυση Ινστιτούτου Έρευνας & Ανάπτυξης για εφαρμογές τεχνητής νοημοσύνης επεξεργασίας δεδομένων και ανάπτυξης αλγορίθμων.

-Η ενίσχυση της εμβληματικής δράσης για την ιατρική ακριβείας.

-Η ενίσχυση της βασικής έρευνας. (Χαρακτηριστικά, για την ενίσχυση της βασικής έρευνας, μόνο μέσω του ΕΛΙΔΕΚ, την περίοδο 2017-2020 είχαν εξασφαλισθεί 300 εκατ. ευρώ). 

Από τη μια, οι λιγοστοί πόροι που προβλέπεται να διατεθούν αναδεικνύουν με τρόπο σαφή την απαξίωση της Ε&Κ στον μακροπρόθεσμο σχεδιασμό για τη χώρα. 

Από την άλλη, οι πομπώδεις και χωρίς προφανή προστιθέμενη αξία δράσεις που προβλέπονται -χωρίς καμιά διαβούλευση με τα αρμόδια θεσμικά όργανα [Εθνικό Συμβούλιο Έρευνας, Τεχνολογίας και Καινοτομίας (ΕΣΕΤΕΚ), Σύνοδος Πρυτάνεων ΑΕΙ, Σύνοδος Προέδρων Ερευνητικών Κέντρων] είναι ενδεικτικές της πρόχειρης και ευκαιριακής προσέγγισης με την οποία συντάχθηκε το σκέλος για την Ε&Κ στο Σχέδιο «Ελλάδα 2.0». 

Δυστυχώς, οι προβλέψεις του Σχεδίου είναι κοντόφθαλμες και δεν καλύπτουν τις προκλήσεις των επόμενων ετών, όπως αυτές διεθνώς αναγνωρίζονται, και οι οποίες συνοψίζονται στο τρίπτυχο «Πανδημία, Κλιματική κρίση και Κοινωνικές Ανισότητες» στο αναδυόμενο περιβάλλον της 4ΒΕ. Αν οι προβλέψεις Ε&Κ παραμείνουν σε τόσο χαμηλό και απαξιωτικό ποιοτικό και ποσοτικό σχεδιασμό, είναι επίφοβο πως θα χαθεί μια ιστορική ευκαιρία για τη χώρα με την αξιοποίηση των πόρων του Ταμείου Ανάκαμψης.

Είναι σαφές ότι η πρόκληση σήμερα έγκειται στη διαμόρφωση μιας στρατηγικής για την επόμενη μέρα που θα αντιμετωπίσει αποτελεσματικά την εύθραυστη ισορροπία μεταξύ της υγειονομικής διαχείρισης της πανδημίας και των κοινωνικοοικονομικών της διαστάσεων. Και στο πεδίο αυτό είναι που μια διαφορετική προσέγγιση στην αξιοποίηση των πόρων του Ταμείο Ανάκαμψης θα είχε καίρια σημασία και αποτελεσματικότητα. 

Ένα σχέδιο με την Έρευνα & Καινοτομία καταλύτες βιώσιμης ανάπτυξης για την οικονομία και την κοινωνία

Συγκεκριμένες δράσεις προς την κατεύθυνση αυτή περιλαμβάνουν:

• Αδιάλειπτη ενίσχυση και εξασφάλιση της Έρευνας, της απαραίτητης προϋπόθεσης της Καινοτομίας· προϋπόθεση που όμως σήμερα παραβλέπεται. Σε κάθε περίπτωση, για να αποφέρει ουσιαστικά αποτελέσματα η Έρευνα πρέπει να έχει βάθος εξέλιξης, χρόνο επώασης και σίγουρα όχι επικοινωνιακό κι αποσπασματικό χαρακτήρα. H συστράτευση του ερευνητικού δυναμικού της χώρας για τη μελέτη και αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κρίσης σε βασικούς κλάδους της ελληνικής οικονομίας μπορεί να υποδείξει αποδοτικότερους τρόπους διεξόδου. 

Ακόμη, η αναμενόμενη όξυνση των κοινωνικών ανισοτήτων και οι νέες μορφές εργασίας στο περιβάλλον της 4ΒΕ αναμένεται να επιφέρουν καινοφανείς αλλαγές στη ζωή των πολιτών. Ιδιαίτερη έμφαση απαιτείται στην ενδελεχή μελέτη των κοινωνικών επιπτώσεων που μπορεί να προκληθούν σε ό,τι αφορά το μέλλον της εργασίας. Πρέπει να επισημανθεί ότι δεν αναφερόμαστε απλά σε ζητήματα κατάρτισης ή στην κεϋνσιανή «τεχνολογική ανεργία (technological unemployment)», η οποία αφορά ανθρώπους που θα μένουν εκτός της αγοράς εργασίας λόγω της τεχνολογικής αλλαγής, αλλά σε ανθρώπους που θα μένουν παντελώς εκτός του εργασιακού και κοινωνικού γίγνεσθαι. Οι κοινωνικές, οικονομικές και ανθρωπιστικές επιστήμες έχουν πολλά να συνεισφέρουν εδώ.

• Δημιουργία Κέντρων Καινοτομίας, ως νέου τύπου ώριμων Τεχνολογικών Πάρκων σε εστιασμένους τεχνολογικούς τομείς, που θα βασίζονται σε συμπράξεις δημόσιου και ιδιωτικού τομέα και θα βρίσκονται σε γειτνίαση με ισχυρά ερευνητικά οικοσυστήματα. Στόχος είναι να διαμορφωθούν ελκυστικά ερευνητικά και επιχειρηματικά περιβάλλοντα που θα προάγουν τη δημιουργία και ενίσχυση νεοφυών και καινοτόμων επιχειρήσεων. Δομές αυτού του τύπου θα ενθαρρύνουν και την προσέλκυση τμημάτων Έρευνας & Ανάπτυξης (R&D) και επενδύσεων σε στρατηγικούς τομείς υψηλής τεχνολογίας ξένων εταιρειών. 

Τέλος, η πανδημική κρίση έδειξε πόσο εύθραυστη είναι η μονομερής εξάρτηση της οικονομίας από τον τουρισμό και επισήμανε τη σημασία ανάπτυξης νέων παραγωγικών τομέων που θα αποτελέσουν το έναυσμα για τη βελτίωση του ζοφερού οικονομικού κλίματος. Επιχειρήσεις έντασης γνώσης μπορεί να αποτελέσουν τον πυρήνα της παραγωγικής και οικονομικής ανασυγκρότησης μέσα στο κλίμα οικονομικής δυσπραγίας που προβλέπεται. Το ζητούμενο είναι η ορθολογική αξιοποίηση των αποτελεσμάτων της Έρευνας από ερευνητικούς φορείς και καινοτόμες επιχειρήσεις που διαθέτει η χώρα σε τομείς όπως η βιοτεχνολογία, η μοριακή βιολογία, η τρισδιάστατη εκτύπωση, η νανοτεχνολογία, η φωτονική και τα προηγμένα υλικά. Τομείς οι οποίοι διατρέχουν οριζόντια βασικούς κλάδους της ελληνικής οικονομίας: Μεταφορές και εφοδιαστική αλυσίδα, Ενέργεια, Κυκλική Οικονομία, Αγροδιατροφή, Μεταποίηση, Ναυτιλία, Φαρμακοβιομηχανία, Υγεία και Περιβάλλον, Τουρισμός και Πολιτισμός. Στα σημεία τομής τους μπορεί να προκύψει σημαντική προστιθέμενη αξία που θα καθορίσει τη θέση της Ελλάδας στην 4ΒΕ. Είναι γεγονός ότι ορισμένοι από τους παραπάνω κλάδους έχουν, σήμερα, περιορισμένη συνεισφορά στο ΑΕΠ της χώρας. Το στοιχείο, όμως, που πρέπει να λάβουμε υπόψη μας είναι ότι οι εφαρμογές της 4ΒΕ είναι, σε μεγάλο βαθμό, ακόμη ακόρεστες τεχνολογικά κι έχουν τη δυναμική να προκαλέσουν εκρήξεις πρωτοπορίας στους κλάδους αυτούς. 

Συμπερασματικά, το τρίπτυχο «Πανδημία, Κλιματική κρίση και Κοινωνικές Ανισότητες» στο αναδυόμενο περιβάλλον της 4ΒΕ, πρέπει να αποτελέσει το πρόταγμα για τον σχεδιασμό της ερευνητικής πολιτικής για την επόμενη δεκαετία. Κεντρική στόχευση θα πρέπει να είναι η εξασφάλιση και η ενίσχυση του δυναμικού (άνθρωποι και ερευνητικές υποδομές), η προαγωγή και διευκόλυνση της υγιούς καινοτόμου επιχειρηματικότητας και η ανάδειξη του ρόλου της επιστήμης στην κοινωνία με την υλοποίηση εμβληματικών δράσεων που απαντούν σε μεγάλες κοινωνικές προκλήσεις. Και κάτι τέτοιο δεν διαφαίνεται σε καμία σελίδα του Εθνικού Σχεδίου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας «Ελλάδα 2.0». 

 Δείτε επίσης