Δεκαπενταύγουστος στη Βόρεια Ελλάδα – Εκκλησίες αιώνων, θαύματα και παραδόσεις
Mοναστήρια πάνω στα βουνά, εκκλησίες σε πλατείες χωριών, λιτανείες, προσευχή και ιστορίες που περνούν από στόμα σε στόμα
Ο Αύγουστος στην Ελλάδα μυρίζει λιβάνι, θυμίαμα και πανηγύρι.
Στη Βόρεια Ελλάδα η μεγάλη γιορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (Δεκαπενταύγουστος) είναι ταυτισμένη με μοναστήρια πάνω στα βουνά, εκκλησάκια στην πλατεία, λιτανείες και προσευχή — αλλά και από θρύλους, θαύματα και ιστορίες που περνούν από στόμα σε στόμα.
Παναγία Σουμέλα (Βέρμιο, Καστανιά)
Η Παναγία Σουμελά στο Βέρμιο (η «Σουμελά» της προσφυγικής μνήμης) είναι ίσως το πιο ισχυρό προσκυνηματικό κέντρο της βόρειας ηπειρωτικής περιοχής για τον Δεκαπενταύγουστο.
Η νέα μονή στο Βέρμιο δημιουργήθηκε μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή για να φιλοξενήσει την εικόνα και τη μνήμη της εν Τραπεζούντι Σουμελά — και ολοένα και περισσότερος κόσμος ανεβαίνει στις πλαγιές για την πανήγυρη της 15ης Αυγούστου. Η λαμπρότητα της μέρας συνδυάζεται με ποντιακά δρώμενα και έντονο προσκυνηματικό στοιχείο.
Η εικόνα της Σουμελά θεωρείται θαυματουργή από τη μικρασιατική παράδοση — οι αφηγήσεις για θαυμαστές επεμβάσεις της στην υγεία και την προστασία των προσφύγων είναι μέρος της λαϊκής μνήμης που μεταφέρθηκε στη Βόρεια Ελλάδα μαζί με τους ανθρώπους της Μικράς Ασίας. (Παραδοσιακές καταγραφές και τοπικά αφηγήματα αναφέρονται στη μεταφορά και τη σημασία της εικόνας.)
Άγιον Όρος και Ιερά Μονή Βατοπεδίου
Το Άγιον Όρος, παρά το ότι έχει ιδιαίτερο καθεστώς (και διαφορετικό ημερολογιακό εορτασμό για κάποιες κοινότητες), αποτελεί πυρήνα της θεομητορικής λατρείας στη Βόρεια Ελλάδα — πολλοί πιστοί συνδέουν τον Αύγουστο με την καθημερινή αθωνική παράδοση. Στην Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, για παράδειγμα, φυλάσσονται εικόνες και κειμήλια της Παναγίας που θεωρούνται θαυματουργά, και κατά τις μεγάλες εορτές η μονή συγκεντρώνει πολλή προσκυνηματική προσοχή. Σημειωτέον ότι το Άγιον Όρος ακολουθεί το παλαιό (Ιουλιανό) ημερολόγιο και ορισμένα θεομητορικά πανηγύρια εορτάζονται εκεί με μικρή διαφορά ημερών.
Στα αρχεία και στις αφηγήσεις της μονής και της αθωνικής παράδοσης συναντάμε πολλά περιστατικά «θαυματουργικών» εικονοπροστασιών: η «Αγία Ζώνη», θαυματουργές εικόνες και αφηγήσεις για προσευχές που εισακούστηκαν. Οι ιστορίες αυτές κυκλοφορούν ευρέως σε αφηγήσεις προσκυνητών και εκκλησιαστικά κείμενα.
Μονή Βλατάδων και «Μεγάλη Παναγία»
Στην Άνω Πόλη της Θεσσαλονίκης η Μονή των Βλατάδων (βυζαντινή μονή που λειτουργεί από την εποχή της πόλης) και ο ιστορικός ναός της «Μεγάλης Παναγίας» είναι κεντρικά σημεία λατρείας. Η Θεσσαλονίκη έχει πλούσια θεομητορική παράδοση· πολλά εκκλησιαστικά μνημεία της πόλης πραγματοποιούν λιτανείες και εορταστικές ακολουθίες για την Κοίμηση.
Στις αφηγήσεις της πόλης υπάρχουν πολλές τοπικές συνήθειες — από ειδικά ύμνους και παρακλήσεις μέχρι προφορικά έθιμα που συνδέονται με την προστασία της πόλης από σεισμούς και λοιμούς, όπου η Παναγία εμφανίζεται ως προστάτιδα.
Παναγία Εικοσιφοίνισσα (Παγγαίο Όρος, Δράμα – Σέρρες)
Από τα αρχαιότερα μοναστήρια της Ελλάδας, με παράδοση που φτάνει στον 5ο αιώνα. Βρίσκεται σε υψόμετρο περίπου 750 μ. στο Παγγαίο.
Η εικόνα της Παναγίας θεωρείται θαυματουργή, με πολλές αφηγήσεις για θεραπείες και προστασία της περιοχής από καταστροφές. Κατά την Τουρκοκρατία, η μονή έγινε κέντρο παιδείας και αντίστασης. Υπάρχουν μαρτυρίες για «μυστηριώδη φως» που εμφανίζεται μπροστά από την εικόνα σε παραμονές εορτών.
Ιερά Μονή Παναγίας Μικρόκαστρου (Σιάτιστα)
Σε απόσταση 12 χιλιομέτρων από την κωμόπολη της Σιάτιστας, στον εθνικό δρόμο Koζάνης – Καστοριάς και πολύ κοντά στο χωριό Μικρόκαστρο, βρίσκεται το πανέμορφο μοναστήρι της Παναγίας Μικροκάστρου, αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου με την θαυματουργή εικόνα της Παναγίας.
Ιδρύθηκε το 18ο αιώνα και ο ναός χτίστηκε το 1797 και έχει εξαιρετικής τέχνης τοιχογραφίες. Η μονή είχε σημαντική δράση στους εθνικούς αγώνες. Το 1993 η μονή μετατράπηκε σε γυναικεία και εγκαταστάθηκαν οι πρώτες μοναχές. Σήμερα οι 20 περίπου μοναχές καθοδηγούνται από την Γερόντισσα Θεολογία.
Η διαμόρφωση και ο ευπρεπισμός των αύλειων χώρων του μοναστηριού, οι ανακαινιστικές εργασίες, η συγκρότηση της αδελφότητας και η πνευματική του ακτινοβολία, το καθιστούν ένα από τα σπουδαιότερα μοναστήρια στο νομό Κοζάνης και την Μακεδονία γενικότερα.
Η θαυματουργός εικόνα της Θεοτόκου, προστάτιδας της μονής χρονολογείται από το 1603 και βρίσκεται στο τέμπλο του Καθολικού. Ο λαός της Σιάτιστας και όλης της περιοχής είναι δεμένος με το μοναστήρι και την θαυματουργή εικόνα της Παναγίας.
Το Δεκαπενταύγουστο, μεγάλες παρέες με καταστόλιστα άλογα, έρχονται για να προσκυνήσουν την Παναγία του Μικροκάστρου. Το μεσημέρι επιστρέφουν στην πόλη, όπου το γλέντι κρατάει μέχρι τις πρωινές ώρες. Ένα έθιμο-πανηγύρι λεβεντιάς, που έχει τις ρίζες του στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και είναι ευρύτερα γνωστό ως «Οι καβαλάρηδες της Σιάτιστας» και κάθε χρόνο συγκεντρώνει πλήθος επισκεπτών, από όλη την Ελλάδα, καθώς αποτελεί τον πιο θαυμαστό εορτασμό του Δεκαπενταύγουστου στη Δυτική Μακεδονία.
Μονή Παναγίας Δοβρά (Βέρμιο)
Στους πρόποδες του Βερμίου, εν μέσω πυκνής βλάστησης και σε ένα τοπίο εκπληκτικής φυσικής ομορφιάς, η Μονή Παναγίας Δοβρά λειτουργεί από τον 12ο αιώνα, έχοντας παίξει σημαντικό ρόλο στην ιστορία της περιοχής. Η αρχική της ονομασία ήταν «Μονή Παναγίας Κοκουμητριώτισσας», που στη συνέχεια άλλαξε σε «Δοβρά», παίρνοντας το όνομα ενός διπλανού χωριού («Τοβρά» ή «Δοβρά»).
Η Μονή λειτούργησε αδιάλειπτα από την ίδρυσή της ως το 1822, οπότε κάηκε από τους οθωμανούς ως αντίποινα για τη φιλοξενία Ελλήνων επαναστατών που σκόπευαν να καταλάβουν τη Βέροια, από την οποία η Μονή απέχει 6 χιλιόμετρα, στα βόρεια της πόλης. Ανασυστάθηκε το 1842 και δύο χρόνια αργότερα οικοδομήθηκε το σημερινό της Καθολικό, αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Το 1995 επανιδρύθηκε, προχωρώντας σε ανακαίνιση του κτιριακού συγκροτήματος, συντήρηση και εκ νέου τοιχογράφηση. Σήμερα θεωρείται ως ένα από τα ωραιότερα μοναστήρια της περιοχής.
Εντός της Μονής λειτουργεί Εκπαιδευτικό Κέντρο Βυζαντινών Τεχνών, εργαστήριο παρασκευής θυμιάματος και Κειμηλιαρχείο με σημαντικά αντικείμενα όπως το πετραχήλι και η ζώνη του Αγίου Χρυσοστόμου Σμύρνης. Επίσης, φυλάσσεται το ιερό λείψανο του Αγίου Λουκά του Ιατρού. Πανηγυρίζει την Παρασκευή της Διακαινησίμου, τον Δεκαπενταύγουστο, την 29η Μαΐου και την 11η Μαΐου, ημέρα κοιμήσεως του Αγίου Λουκά.
