Δημήτρης Φατούρος: «Πάντα εν αμφιβολία διατελών»

Αενάως περιδινούμενος μεταξύ Αθήνας και Θεσσαλονίκης, μεταξύ της κυτταρικής του κοιτίδας -την Aρκαδική Στεμνίτσα- και την, κατά Nικολά Πουσέν, Et in Arcadia Ego «μυθολογία της ευτυχίας», «μεταξύ του πάθους για τη σωματικότητα» και της αρχιτεκτονικής «ερωτικής αντιμετώπισης του τοπίου», αλλά και μεταξύ της πολιτισμικής κοινωνιολογίας και της επιβολής σ’ αυτήν της αγοράς. Aενάως συγκρουόμενος με την ημερομηνιακή και τη συναισθηματική του ηλικία (μια μέρα προτού τελειώσει ο φετινός, ατέλειωτος Αύγουστος εισήλθε στο ενενηκοστό έτος της ζωής του)ο καθηγητής Δημήτρης Φατούρος, ο πρύτανης του ΑΠΘ, ο αρχιτέκτονας, ο τεχνοκριτικός, ο ποιητής, ο υπουργός Παιδείας , ο υποψήφιος και παρά λίγες μόνον δεκάδες ψήφους δήμαρχος Θεσσαλονίκης, ανασύρει απ’ το αρχείο πεντηκονταετίας και πλέον, 120 ζωγραφικά του έργα (σχέδια, λάδια και σκίτσα) αναζητώντας νέες εικαστικές «διόδους» της πνευματικής και δημιουργικής του ταυτότητας.

Σε γνωριμία με το ζωγραφικό έργο του Δημήτρη Φατούρου (δραστηριότητα εν πολλοίς άγνωστη στους νεότερους) προσκαλεί η αναδρομική έκθεση «Εικαστική δίοδος – Αρχείο 1966» που θα εγκαινιαστεί την ερχόμενη Τετάρτη, 6 Σεπτεμβρίου, στο Πολιτιστικό Κέντρο Θεσσαλονίκης του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης.

«Είναι και η ζωγραφική μια μέθοδος αναγνώρισης του κόσμου» λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Δημήτρης Φατούρος: «Ήταν εκείνη την εικοσαετία, 1946-1966, που φιλοτεχνήθηκαν τα έργα, μια άσκηση με ζωγραφικούς όρους. Ορισμένα στοιχεία της αρχιτεκτονικής συνέπιπταν με τη ζωγραφική. Ύστερα ήρθε η ηδονή της αναζήτησης και δεν είχα -πίστευα- τον χρόνο να ασχοληθώ με ορισμένα ερωτήματα. Ένιωθα πως έπρεπε να μου δώσω τη δυνατότητα για περισσότερη αναζήτηση των συντελεστών/συνθηκών στις οποίες αναπτύσσεται το αρχιτεκτονικό έργο, να ασχοληθώ με τις γνωσιολογικές του δυσκολίες, τους μηχανισμούς λύσης του προβλήματος» (σ.σ.απαντά αβίαστα στην έκδηλη ερώτηση για την σχεδόν πρόωρη διακοπή της ζωγραφικής «ποιητικής» του). «Σημασία έχει -όχι οι ορισμοί αλλά το «ποιείν» – η «ποιητική» του καθενός», έλεγε νωρίτερα. «Βγαίνοντας απ’ τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, διαμορφώθηκαν διεθνώς νέες συνθήκες, νέες προθέσεις, η τέχνη απόχτησε μια νέα δυναμική προκειμένου να μιλήσει για το τι συμβαίνει και να συζητήσει ποιητικά (απ’ το ποιείν)» συμπληρώνει.

Ακολουθεί το πλήρες κείμενο της συνέντευξης του Δημήτρη Φατούρου στην Βίκυ Χαρισοπούλου για το Αθηναϊκό-Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων.

Το καλλιτεχνικό – το ιδεολογικό «ποιείν» γεννιέται μόνο σε συνθήκες στέρησης, οικονομικής, πολιτικής, ιδεολογικής;

Πιθανόν, αλλά δεν μπορεί να εξελιχθεί σε συνθήκες στερητικές. Δεν αρκεί η αντίδραση. Πρέπει να αποκτήσεις την πολλαπλότητα και την αμφιβολία. Ίσως, όμως, να διέκοψα τη ζωγραφική και για άλλους λόγους. Όταν κάτι είναι λαμπερό φοβάται κανείς μη και αποκαλυφθεί η κενότητα του. Φοβάται την εσωτερική κατάρρευση του «ποιήματος». Μήπως και είναι μόνο εντύπωση κι όχι πραγματικότητα μεγέθους. Πάντα θα πέφτει κανείς σ αυτές τις διχοστασίες. Ανάμεσα στην «ωραιότητα» και την «ασχήμια». Αλλά και το «ωραίον» είναι,κατά την ετυμολογία, αυτό που είναι στην ώρα του.Και πάλι. Ποια είναι η ακριβής, η τέλεια ώρα;

Η συνεχής αμφιβολία, η αυτοκριτική αναστέλλουν τη δράση;

Την αναστέλλουν δεν την καταργούν.Το ξεπερνάς. Πειραματίζεσαι και μετά προχωράς. Στην αρχιτεκτονική, στο «δασκαλίκι», προσπάθησα- έπρεπε να δίνω απαντήσεις αλλά πάντα «εν αμφιβολία διατελών».Πώς αλλιώς, εξάλλου, θα έκανα τον δάσκαλο; Με βεβαιότητες;

Σε παλιότερα δημοσιευμένα κείμενα σας μιλούσατε για την αίσθηση «κοινωνικής συνενοχής για την ασχήμια των σύγχρονων πόλεων».

Διατελέσατε καθηγητής αρχιτεκτονικής, πρύτανης αλλά και υπουργός (1993-94) και υποψήφιος δήμαρχος της Θεσσαλονίκης (1990). Συνενοχή για την εξέλιξη των πολιτικών μας πραγμάτων αισθάνεστε;

Προσπαθείς εσύ ο ίδιος να μην πέσεις στην ίδια κατάσταση. Πάντα θα υπάρχει η «ασχήμια». Είναι παγκόσμιο το φαινόμενο.Δεν έχει νόημα να επανερχόμαστε.Δεν είναι καν δημιουργικό. Όσο για την πολιτική , το μόνο που αποκόμισα είναι ότι οι προθέσεις δεν αρκούν. Λάθη; Ναι έκανα, αλλά με καλές προθέσεις. Είναι εξάλλου θέμα κλίμακας (σ.σ. δείχνει μάλλον ενοχλημένος απ΄ την ερώτηση -αναφορά στην πολιτική του θητεία).

Δεν έχει νόημα να κάνω αυτοβιογραφία της πολιτικής μου διαδρομής- αυτά είναι στιγμιαίες διαρθρώσεις. Είναι εξάλλου όλα παρελθόν.Δεν είναι δημιουργικό να επανέρχεται κανείς -όπως και σ’ ένα αρχιτεκτονικό έργο- στο πώς εξελίσσεται. Η πολιτική είναι η καθημερινότητα μας αλλά πρέπει κανείς να την αντιμετωπίζει με τις δυνατότητες της και όχι με ευκολίες απαντήσεων.Και η αρχιτεκτονική, όπως και η πολιτική, έχουν ταξινομημένες απαντήσεις – κατηγοριοποιήσεις που εγώ δεν έχω. Λιγοστεύει κανείς την πολλαπλότητα και την πολυπλοκότητα των εννοιών , λιγοστεύει την ηδονή του να σκέφτεται και να δημιουργεί όταν προσπαθεί να δώσει τελικό ορισμό, να ορίσει τελεσίδικα τα πράγματα.

Η εμμονή σας στη σχέση αλληλεπίδρασης του δομημένου χώρου (κτιρίου) με την φύση ενέχει αντιστοιχία μ΄αυτή των ανθρώπων και της εποχής που ζουν;

Ασφαλώς ισχύει ότι οι άνθρωποι ανήκουν στην εποχή τους αλλά δεν είναι όλοι οι άνθρωποι ίδιοι σ’ όλες τις εποχές. Οι εποχές δεν είναι ένα αφηρημένο σύνολο. Σε μια μακρά χρονική διάρκεια επέδρασε ακόμα και η γεωγραφία των συνθηκών στην πολιτική εξέλιξη, στην έκφραση, στην τέχνη , στις ανθρώπινες σχέσεις. Η Μεσόγειος λ.χ τον τελευταίο αιώνα σχεδόν ζει υπό την «βιομηχανία των διακοπών». Δεν έχει καμία σχέση η Σαντορίνη του 1951 με τη σημερινή της εικόνα. Αυτό δεν είναι απαραίτητα καλό ή κακό . Είναι η εξέλιξη των πραγμάτων.

Δάσκαλος εκατοντάδων αρχιτεκτόνων (στην Πολυτεχνική Σχολή του ΑΠΘ από το 1957 -1996 , πρύτανης του ΑΠΘ από το 1983-1988 χιλιάδων φοιτητών, υπουργός εκατοντάδων χιλιάδων μαθητών αλλά και μαθητής, ο ίδιος, δασκάλων των συλλογικών μας μύθων, ο Δημήτρης Φατούρος, έμπειρος ευέλικτων προσαρμογών και μεταμορφώσεων αρνείται τους ορισμούς, τις περιγραφές με λέξεις, τις επιλογές, τις τελικές λύσεις.

Είχατε δασκάλους τον Πικιώνη, τον Χατζηκυριάκο Γκίκα, τον Μιχελή.Νιώθετε πιο κοντά στο έργο κάποιου;

Είχα την τύχη να συναντήσω τον Πικιώνη, τον Χατζηκυριάκο Γκίκα , τον Μιχελή αλλά δεν μπορώ να διαλέξω. Έπρεπε κι αυτούς να τους καταλάβεις. Επιλέγω αυτούς που έθεσαν τις αμφιβολίες, τα αδιέξοδα. Είναι σύνθετες αυτές οι έννοιες, δεν καταγράφονται με μια λέξη οδηγούν σε αυταρχικά μυαλά ακόμα κι αν λέει ότι δεν είναι.

Συναντηθήκαμε (σ.σ. γείτονες τα τελευταία χρόνια αλλά και «ομόριζοι» καθώς «Et in Arcadia eco» ) ανήμερα των 90ών γενεθλίων του , ενόψει της επικείμενης ζωγραφικής έκθεσης του. Συγκινημένος,πάντα γοητευτικός αλλά μάλλον αρνητικός στον επιχειρούμενο «απόλογο» του πολλαπλού βίου του. Σα να μην την ήθελε αυτή την τελεία.

Είστε σχεδόν θυμωμένος που ζείτε;

Είναι που δεν έχω πια την ίδια δύναμη. Έχω μάθει τίποτα να μη με αναχαιτίζει βιολογικά. Η γενιά μου, ξέρετε, πέρασε όλη την ιστορική πραγματικότητα όχι μόνο στην Ελλάδα, διεθνώς .Γεννήθηκα το 1928, ακολούθησε η περίοδος Μεταξά , ο Ελληνοαλβανικός πόλεμος, ο Β΄ Παγκόσμιος, Κατοχή, Εμφύλιος, χούντες. Η γενιά μου έζησε τον βίαιο χαρακτήρα του χρόνου. Αυτά είχαν μια λειτουργία στην ανθρώπινη ζωή. Ας μην τα επαναλαμβάνουμε. Η επανάληψη λιγοστεύει τη σημασία τους.

Αισθάνεστε ότι τα χρόνια σάς υποχρεώνουν να επιδεικνύετε σοφία;

Τώρα έχω πιο πολλές αμφιβολίες απ ό,τι όταν ήμουν νέος. Χωρίς την αμφιβολία δεν μπορείς να γίνεις τίποτα.Το ζήτημα, πλέον, είναι το πώς συντάσσεται κανείς με την καθημερινότητα.Τα όρια και οι διαδρομές είναι στοιχεία του συντονισμού των πραγμάτων στον χώρο και τον χρόνο. Τα όρια είναι πάντα μεταθετά, διαφόρων κατηγοριών. Οι λέξεις που απομένουν, οι λέξεις είναι το πολυτιμότερο στοιχείο στην ανθρώπινη ζωή και θέλουν προσοχή περισσότερη απ’ την «πραγματικότητα».

Πώς μετριέται ο χρόνος;

Είναι ένα από τα συνταρακτικότερα θέματα .Ό,τι συμβαίνει είναι αποτέλεσμα της σχέσης ανθρώπου -χρόνου. Η αρχιτεκτονική δεν είναι η επιστήμη του χώρου αλλά μια τέχνη του χρόνου. Οι διαδρομές είναι χρόνος. Ακόμα και σε μια μεταβολή στο πλανητικό σύστημα ο χρόνος θα συνεχίσει να κινείται. Ο χρόνος είναι παρών και απών. Είναι ο ψυχολογικός και ο φυσικός χρόνος. Και τα ζωγραφικά μου έργα είναι ένα κομμάτι του χρόνου μου. Η ζωή είναι χρόνος αλλά και ο θάνατος είναι κι αυτός κομμάτι μιας διαδρομής στο χρόνο.

Υπάρχει ένα συνέδριο σ΄ ένα μήνα στην ΑΣΚΤ, στην Αθήνα, ακριβώς μ’ αυτό το θέμα «Χρόνος, αρχιτεκτονική και τέχνη». Θα είμαι εκεί.

Πηγή: ΑΠΕ, Β. Χαρισοπούλου